Του Σπύρου Βρυώνη - Ο μηχανισμός της καταστροφής (2007)
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
Τη νύχτα της 6ης προς7η Σεπτεμβρίου1955, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης έγινε στόχος απρόκλητων βιαιοτήτων. Μέσα σε λίγες ώρες εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια, ακόμα και οι εκκλησίες των Ελλήνων μετατράπηκαν σε ερείπια. Τα γεγονότα αυτά σήμαναν την αρχή του τέλους της κοινότητας των Ρωμιών της Πόλης.
Η βίαιη αυτή επίθεση σύντομα συνυφάνθηκε με τις ψυχροπολεμικές πολιτικές εξελίξεις της εποχής, και τα πραγματικά γεγονότα αποσιωπήθηκαν εξίσου γρήγορα. Με αφορμή την50η επέτειο της μεγάλης καταστροφής, ο Σπύρος Βρυώνης ανασυνέθεσε τα γεγονότα εκείνης της νύχτας στο μεγαλειώδες έργο του"Ο μηχανισμός της καταστροφής: το τουρκικό πογκρόμ της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης",το οποίο εκδόθηκε στα αγγλικά το2005.
Αυτή η μνημειώδης μελέτη είναι το πρώτο έργο τέτοιου βάθους και εύρους που έχει εκδοθεί σε οποιαδήποτε γλώσσα γι' αυτή την καθοριστική στιγμή της σύγχρονης τουρκικής και ελληνικής ιστορίας. Έχει υμνηθεί ως "magnum opus", ως"πρωτότυπο και βαρυσήμαντο", ως"λαμπρό έργο". Είναι βέβαιο ότι θα αναγνωριστεί ως η απροσπέραστη μελέτη των βίαιων γεγονότων που τόσο αναλυτικά περιγράφει και εξετάζει.
Ο τόμος περιλαμβάνει και ένα εκτεταμένο ένθετο με τις μοναδικές φωτογραφίες του Δημητρίου Καλούμενου. Η εξαιρετική φωτογραφική τεκμηρίωση προσδίδει επιπρόσθετο βάρος στις αρχειακές μαρτυρίες που παρουσιάζει ο συγγραφέας και στην ιστορική ανάλυση του πογκρόμ και των συνεπειών του.
"Ο Σπύρος Βρυώνης έγραψε ένα magnum opus. Η πληρότητα της έρευνας και της ανάλυσης, η ποικιλία του τεκμηριωτικού υλικού του, η απόλυτη ακρίβεια και της παραμικρής λεπτομέρειας, η παρουσίαση των απόψεων των δραστών, των θυμάτων και των απλών θεατών των γεγονότων και η πλήρης διαλεύκανση της αλήθειας ενός εγκλήματος, το οποίο σκοπίμως έχει υποτιμηθεί ή και αποσιωπηθεί, φανερώνουν το ηθικό σθένος ενός αφοσιωμένου ερευνητή και ιστορικού".
Richard G. Hovannisian, Καθηγητής της Ιστορίας της Αρμενίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο
Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας
"Κάθε έθνος έχει στην ιστορία του επεισόδια που προτιμά να ξεχνά, γεγονότα τα οποία η συλλογική μνήμη προσπαθεί να απωθήσει ή και να σβήσει για πάντα. Η επίθεση που υποκίνησε το τουρκικό κράτος εναντίον των χριστιανών της Κωνσταντινούπολης την6η προς7η Σεπτεμβρίου19 55 είναι ένα τέτοιο γεγονός στη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Η έκδοση του λαμπρού βιβλίου ενός από τους κορυφαίους ιστορικούς του μικρασιατικού χώρου είναι επομένως ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη. Το βιβλίο παρουσιάζει με ενδελεχή και τεκμηριωμένο τρόπο τα τραγικά γεγονότα, τα οποία όχι μόνο είχαν ως αποτέλεσμα τον αφανισμό της ελληνικής, της αρμενικής και της εβραϊκής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, αλλά επίσης φτώχυναν ηθικά και πνευματικά το τουρκικό έθνος".
Fatma Muge Gocek, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μίτσιγκαν
"Ο διωγμός των Ελλήνων στη σύγχρονη Τουρκία ήταν και εξακολουθεί να είναι μια προέκταση της αμείλικτης πολιτικής των εθνικών εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε αυτόν τον αξιοσημείωτα πλήρη, σχολαστικά τεκμηριωμένο και ογκώδη τόμο, ο διακεκριμένος ερευνητής Σπύρος Βρυώνης αναδεικνύει ένα καίριο γεγονός: τα γεγονότα της6ης προς7η Σεπτεμβρίου19 55 οργανώθηκαν προσεκτικά και ενορχηστρώθηκαν από τις ανώτατες αρχές της Άγκυρας, αλλά, όπως συνήθως συμβαίνει, ξέφυγαν τελικά από κάθε έλεγχο. Η κατάληξη ήταν ένα ακόμα αποτρόπαιο επεισόδιο σε έναν ιστορικό κατάλογο που κηλιδώνεται από πληθώρα βαρβαροτήτων εις βάρος ευπαθών μειονοτήτων"
Vahakn N. Dadrian, επικεφαλής του τμήματος έρευνας σε θέματα γενοκτονίας του Ινστιτούτου Zoryan
Στο έλεος του μαινόμενου όχλου
Το τουρκικό πογκρόμ του Σεπτεμβρίου1955 και ο αφανισμός της ελληνικής
κοινότητας της Κωνσταντινούπολης
Το ΒΗΜΑ, 03/06/2007 , Σελ.: S05, Κωδικός άρθρου: B15076S051, ID: 287144
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ
Οσοι έζησαν τη νύχτα της6ης προς7η Σεπτεμβρίου1955 στην Κωνσταντινούπολη και βγήκαν ζωντανοί, σίγουρα δεν θα την ξεχάσουν ποτέ. Μέσα σε λίγες ώρες ο μαινόμενος όχλος τούρκων βανδάλων λεηλάτησε εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια ή σχολεία των Ελλήνων(ως και εκκλησίες και τάφοι βεβηλώθηκαν), σε ένα ξέσπασμα βίας που υποκινήθηκε και ενορχηστρώθηκε από την τότε πολιτική ηγεσία της Αγκυρας(με ιθύνοντα νου τον ίδιο τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές), σαν ένα ακόμη, το τελευταίο, επεισόδιο στην αμείλικτη πολιτική των εθνικών εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Τουρκίας. Την επαύριο των ταραχών, δίπλα στα καπνισμένα ερείπια των κτιρίων, οι εναπομείναντες Ελληνες της Πόλης αντίκρισαν καθαρά το μέλλον τους: στην πολιτεία όπου γενιές ολόκληρες είχαν εργαστεί, μορφωθεί και ευημερήσει, δεν υπήρχε γι' αυτούς ζωή.
Το χρονικό ενός εφιάλτη
Το απόγευμα της6ης Σεπτεμβρίου 1955 «αυθόρμητες» διαδηλώσεις«αγανακτισμένων» πολιτών συγκροτήθηκαν σε διάφορα σημεία της Κωνσταντινούπολης. Αιτία μία«ύποπτη» βομβιστική ενέργεια(με ελάχιστες υλικές ζημιές) που είχε σημειωθεί την προηγουμένη στο τουρκικό προξενείο Θεσσαλονίκης και όπως εκ των υστέρων αποκαλύφθηκε είχε οργανωθεί από τις μυστικές υπηρεσίες της Τουρκίας, τότε όμως αποδόθηκε στην Ελλάδα. Το κλίμα σε βάρος της χώρας μας και της ομογένειας ήταν ήδη βαρύ λόγω Κυπριακού, εδώ και κάμποσες βδομάδες μύριζε μπαρούτι και οι εθνικιστικές φυλλάδες της Τουρκίας συναγωνίζονταν σε ανθελληνικές κορόνες. Τερατώδεις φήμες διαδίδονταν από στόμα σε στόμα: ότι στην Κύπρο οι Ελληνες δολοφόνησαν τον ηγέτη Ντανά Εφέντη, ότι επίκειται μαζική σφαγή των Τουρκοκυπρίων, ότι η Αγγλία έδωσε την Κύπρο στην Ελλάδα με αντάλλαγμα την παραχώρηση βάσεων. Την πρώτη εβδομάδα του Σεπτεμβρίου διαδόθηκε, κρυφά από τους μειονοτικούς μαγαζάτορες και νοικοκυραίους(Ελληνες, Αρμένηδες και Εβραίους), πως στις6 Σεπτεμβρίου θα έπρεπε να αναρτηθεί έξω από κάθε σπίτι ή κατάστημα Τούρκου η σημαία με την ημισέληνο. Ετσι όταν ομάδες εξαγριωμένων τραμπούκων ξεκόπηκαν από τις διαδηλώσεις εφοδιασμένες με ρόπαλα, σιδερολοστούς, μαδέρια με καρφιά, τσεκούρια, δυναμίτιδα, μπιτόνια βενζίνης και φαλτσέτες, ήξεραν πολύ καλά να ξεχωρίσουν τους στόχους τους. Οι ταραχές άρχισαν στο Νισαντάς, μεταξύ πέντε και έξι το απόγευμα, και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στο Μπέγιογλου. Ωστόσο οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι Νεβζάτ Εμρεάλτι και Ορχάν Εγιούμπογλου κατέθεσαν πως οι λεηλασίες ξεκίνησαν στις7.30 μ.μ.
Οι διηγήσεις των αυτοπτών μαρτύρων είναι συγκλονιστικές: σύμφωνα με τη Γεντικουλιανή Ιωαννίδου-Μωυσιάδου, που ήταν τότε έγκυος επτά μηνών, οι τραμπούκοι«με τον χυδαιότερο τρόπο κατέστρεφαν τα κορίτσια. Τα έγδυναν και όταν εκείνα αντιστεκόντουσαν, τους χάραζαν το πρόσωπο, τους δάγκωναν με λύσσα το στήθος». Σύμφωνα με τον Χριστόφορο Χρηστίδη οι αρχές
«δεν κράτησαν στατιστικά στοιχεία για τις γυναίκες που βιάστηκαν, για ευνόητους λόγους».
Πάντως οι Ελληνίδες που κακοποιήθηκαν σεξουαλικά από τον εξαγριωμένο όχλο υπολογίζονται σε αρκετές δεκάδες, ενώ σύμφωνα με ελληνικές πηγές θύματα βιασμού έπεσαν και αρκετά αγόρια.
Περιτομή στο καμπαναριό
Συγκλονιστική είναι η περιγραφή του δημόσιου βιασμού ενός κοριτσιού, που δημοσιεύθηκε στο
«Εθνος»: «Στο Γενή Σεχίρ, ώρα επτά το απόγευμα, στη μέση του δρόμου, ο όχλος περικύκλωσε
ένα κοριτσάκι6 ετών, το παρέδωσε σ' έναν ημιπαράφρονα χαμάλη γνωστόν ως"γορίλλα" κ'
εκείνος, παρουσία δύο χιλιάδων λαού, το εβίασεν επανειλημμένως, ενώ το πλήθος ούρλιαζε:
"Αυτά παθαίνουν οι Ελληνες!Σκότωσ'τη,σκότωσ' τη τη σκύλα την Ελληνίδα"».
Κύριο στόχο του μαινόμενου όχλου αποτέλεσαν οι ιερωμένοι: στην εκκλησία του Γεντί Κουλέ που καταστράφηκε ολοσχερώς, έναν ιερέα τον έριξαν από το κρεβάτι του, του ξερίζωσαν τα μαλλιά και του απέσπασαν τη γενειάδα από το πηγούνι. Ενας άλλος ιερέας κάηκε ζωντανός στο κρεβάτι του, καθώς οι βάνδαλοι έβαλαν φωτιά και τον εγκατέλειψαν αβοήθητο. Στον ναό του Γενίκιοϊ, έβγαλαν στον δρόμο έναν ενδομηνταπεντάχρονο ιερέα, τον γύμνωσαν, τον έδεσαν πίσω από ένα αυτοκίνητο και τον έσερναν στους δρόμους. Στην εκκλησία του Γενί Μαχαλέ έγδυσαν τον ιερέα, τον έδεσαν στην καρότσα ενός φορτηγού, τον περιέφεραν από γειτονιά σε γειτονιά και τον προπηλάκιζαν. Ιδού και μία ακόμη, πιο δραματική μαρτυρία: «Εις το Βαφειοχώρι μόλις εδόθη το σύνθημα της επιθέσεως, κύματα όχλου μπήκαν στην εκκλησία για να την καταστρέψουν. Μέσα όμως βρισκόταν εκείνη τη στιγμή ο αρχιδιάκονος, ο οποίος επιχείρησε να τους εμποδίση. Οι Τούρκοι άρχισαν να τον ξυλοκοπούν και να προσπαθούν να του βγάλουν τα ράσα. Ο αρχιδιάκονος αντέστη αλλά σε λιγάκι υπέκυψε. Από τις φωνές, τα ουρλιάσματα και την φασαρία ανησύχησεν η μητέρα του ιερωμένου κι έντρομη έτρεξε στην εκκλησία. Το πλήθος την εκύκλωσε κι άρχισε να την κτυπά, ενώ πιο πέρα, ο γυιός της δεμένος πισθάγκωνα σε μια καρέκλα μετεφέρετο από το πλήθος στην έξοδο. Εκεί αφού τον άφησαν, ανέθεσαν σ' έναν αλήτη να τον ξυρίση χωρίς σαπουνάδα. Οταν τον εξύρισαν, τον μετέφεραν στο καμπαναριό από κάτω και του
'καναν περιτομή! Υστερα τον άφησαν εξαντλημένον κι αιμορραγούντα». Οσο για την τουρκική αστυνομία, παρατηρούσε το πλιάτσικο των σπιτιών και τη διαπόμπευση των Ελλήνων απαθής και μόνον όταν κάποιου η ζωή βρισκόταν σε κίνδυνο επενέβαινε, αν και αρκετά απρόθυμα, και πάντως δίχως να συλλαμβάνει τους δράστες, οι οποίοι υποδεικνύονταν από αυτόπτες μάρτυρες.
Η χαριστική βολή
Μετά το πογκρόμ πολλοί Ελληνες εκδιώχθηκαν από τις δουλειές τους: 2.000 τσαγκάρηδες, 2.000
επιπλοποιοί, 2.700 εργαζόμενοι σε εστιατόρια, 500 εργάτες σε σοκολατοποιίες, 400 τυπογράφοι,
400 εργάτες σε εργοστάσια ελαστικών, 350 εργαζόμενοι σε υφαντουργεία, 150 εργαζόμενοι σε
χυτήρια. Αυτή ήταν η χαριστική βολή για την ελληνική μειονότητα της Πόλης, η οποία έκτοτε
«γονάτισε»οριστικά. Οσο για τον Μεντερές, ο οποίος είχε δηλώσει δημοσίως ότι τόσο η έκρηξη στο προξενείο της Θεσσαλονίκης όσο και το πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων ήταν προσχεδιασμένα από τον ίδιον και τα στελέχη του Δημοκρατικού Κόμματος Μπαγιάρ, Κιοπρουλού και Γκεντίκ, η Νέμεση ήρθε με τη μορφή του στρατιωτικού δικαστηρίου, που τον καταδίκασε σε θάνατο ως ενεχόμενο μεταξύ των άλλων σε διαφθορά ευρείας κλίμακας και παραβίαση του Συντάγματος. Η σκοτεινή αυτή φιγούρα είχε ανοίξει με τον πιο δραματικό τρόπο τον δρόμο για στρατιωτικές επεμβάσεις στην πολιτική ζωή της Τουρκίας(η χούντα που τον ανέτρεψε επιβλήθηκε αναίμακτα μέσα σε λιγότερο από4 ώρες, στις27 Μαΐου1960).
Ο Βρυώνης, κορυφαίος βυζαντινολόγος της γενιάς του(γενν. 1928), με πολυσχιδές ερευνητικό και συγγραφικό έργο που αφορά το Βυζάντιο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα Βαλκάνια και τον Αραβικό Κόσμο, κάνει μια σε βάθος ανάλυση των Σεπτεμβριανών. Η οξυδέρκεια της ματιάς του και το γλαφυρό του ύφος καθιστούν το βιβλίο του, χωρίς υπερβολή, μνημειώδες. Ο ίδιος το αφιερώνει στον ψυχωμένο φωτογράφο Δημήτριο Καλούμενο, ο οποίος νωρίς το απόγευμα της6ης Σεπτεμβρίου άρχισε με κίνδυνο της ζωής του να απαθανατίζει τα γεγονότα, για να σταματήσει μόνο πέντε ημέρες αργότερα, έχοντας συγκεντρώσει1.500 φωτογραφίες που συμπύκνωσαν τον ζόφο εκείνων των τραγικών ημερών και αποτελούν αδιάψευστες μαρτυρίες της θηριωδίας και της βαρβαρότητας που έζησε η Πόλη τον πικρό Σεπτέμβρη του'55.
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
Τη νύχτα της 6ης προς7η Σεπτεμβρίου1955, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης έγινε στόχος απρόκλητων βιαιοτήτων. Μέσα σε λίγες ώρες εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια, ακόμα και οι εκκλησίες των Ελλήνων μετατράπηκαν σε ερείπια. Τα γεγονότα αυτά σήμαναν την αρχή του τέλους της κοινότητας των Ρωμιών της Πόλης.
Η βίαιη αυτή επίθεση σύντομα συνυφάνθηκε με τις ψυχροπολεμικές πολιτικές εξελίξεις της εποχής, και τα πραγματικά γεγονότα αποσιωπήθηκαν εξίσου γρήγορα. Με αφορμή την50η επέτειο της μεγάλης καταστροφής, ο Σπύρος Βρυώνης ανασυνέθεσε τα γεγονότα εκείνης της νύχτας στο μεγαλειώδες έργο του"Ο μηχανισμός της καταστροφής: το τουρκικό πογκρόμ της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης",το οποίο εκδόθηκε στα αγγλικά το2005.
Αυτή η μνημειώδης μελέτη είναι το πρώτο έργο τέτοιου βάθους και εύρους που έχει εκδοθεί σε οποιαδήποτε γλώσσα γι' αυτή την καθοριστική στιγμή της σύγχρονης τουρκικής και ελληνικής ιστορίας. Έχει υμνηθεί ως "magnum opus", ως"πρωτότυπο και βαρυσήμαντο", ως"λαμπρό έργο". Είναι βέβαιο ότι θα αναγνωριστεί ως η απροσπέραστη μελέτη των βίαιων γεγονότων που τόσο αναλυτικά περιγράφει και εξετάζει.
Ο τόμος περιλαμβάνει και ένα εκτεταμένο ένθετο με τις μοναδικές φωτογραφίες του Δημητρίου Καλούμενου. Η εξαιρετική φωτογραφική τεκμηρίωση προσδίδει επιπρόσθετο βάρος στις αρχειακές μαρτυρίες που παρουσιάζει ο συγγραφέας και στην ιστορική ανάλυση του πογκρόμ και των συνεπειών του.
"Ο Σπύρος Βρυώνης έγραψε ένα magnum opus. Η πληρότητα της έρευνας και της ανάλυσης, η ποικιλία του τεκμηριωτικού υλικού του, η απόλυτη ακρίβεια και της παραμικρής λεπτομέρειας, η παρουσίαση των απόψεων των δραστών, των θυμάτων και των απλών θεατών των γεγονότων και η πλήρης διαλεύκανση της αλήθειας ενός εγκλήματος, το οποίο σκοπίμως έχει υποτιμηθεί ή και αποσιωπηθεί, φανερώνουν το ηθικό σθένος ενός αφοσιωμένου ερευνητή και ιστορικού".
Richard G. Hovannisian, Καθηγητής της Ιστορίας της Αρμενίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο
Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας
"Κάθε έθνος έχει στην ιστορία του επεισόδια που προτιμά να ξεχνά, γεγονότα τα οποία η συλλογική μνήμη προσπαθεί να απωθήσει ή και να σβήσει για πάντα. Η επίθεση που υποκίνησε το τουρκικό κράτος εναντίον των χριστιανών της Κωνσταντινούπολης την6η προς7η Σεπτεμβρίου19 55 είναι ένα τέτοιο γεγονός στη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Η έκδοση του λαμπρού βιβλίου ενός από τους κορυφαίους ιστορικούς του μικρασιατικού χώρου είναι επομένως ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη. Το βιβλίο παρουσιάζει με ενδελεχή και τεκμηριωμένο τρόπο τα τραγικά γεγονότα, τα οποία όχι μόνο είχαν ως αποτέλεσμα τον αφανισμό της ελληνικής, της αρμενικής και της εβραϊκής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, αλλά επίσης φτώχυναν ηθικά και πνευματικά το τουρκικό έθνος".
Fatma Muge Gocek, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μίτσιγκαν
"Ο διωγμός των Ελλήνων στη σύγχρονη Τουρκία ήταν και εξακολουθεί να είναι μια προέκταση της αμείλικτης πολιτικής των εθνικών εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε αυτόν τον αξιοσημείωτα πλήρη, σχολαστικά τεκμηριωμένο και ογκώδη τόμο, ο διακεκριμένος ερευνητής Σπύρος Βρυώνης αναδεικνύει ένα καίριο γεγονός: τα γεγονότα της6ης προς7η Σεπτεμβρίου19 55 οργανώθηκαν προσεκτικά και ενορχηστρώθηκαν από τις ανώτατες αρχές της Άγκυρας, αλλά, όπως συνήθως συμβαίνει, ξέφυγαν τελικά από κάθε έλεγχο. Η κατάληξη ήταν ένα ακόμα αποτρόπαιο επεισόδιο σε έναν ιστορικό κατάλογο που κηλιδώνεται από πληθώρα βαρβαροτήτων εις βάρος ευπαθών μειονοτήτων"
Vahakn N. Dadrian, επικεφαλής του τμήματος έρευνας σε θέματα γενοκτονίας του Ινστιτούτου Zoryan
Στο έλεος του μαινόμενου όχλου
Το τουρκικό πογκρόμ του Σεπτεμβρίου1955 και ο αφανισμός της ελληνικής
κοινότητας της Κωνσταντινούπολης
Το ΒΗΜΑ, 03/06/2007 , Σελ.: S05, Κωδικός άρθρου: B15076S051, ID: 287144
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ
Οσοι έζησαν τη νύχτα της6ης προς7η Σεπτεμβρίου1955 στην Κωνσταντινούπολη και βγήκαν ζωντανοί, σίγουρα δεν θα την ξεχάσουν ποτέ. Μέσα σε λίγες ώρες ο μαινόμενος όχλος τούρκων βανδάλων λεηλάτησε εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια ή σχολεία των Ελλήνων(ως και εκκλησίες και τάφοι βεβηλώθηκαν), σε ένα ξέσπασμα βίας που υποκινήθηκε και ενορχηστρώθηκε από την τότε πολιτική ηγεσία της Αγκυρας(με ιθύνοντα νου τον ίδιο τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές), σαν ένα ακόμη, το τελευταίο, επεισόδιο στην αμείλικτη πολιτική των εθνικών εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Τουρκίας. Την επαύριο των ταραχών, δίπλα στα καπνισμένα ερείπια των κτιρίων, οι εναπομείναντες Ελληνες της Πόλης αντίκρισαν καθαρά το μέλλον τους: στην πολιτεία όπου γενιές ολόκληρες είχαν εργαστεί, μορφωθεί και ευημερήσει, δεν υπήρχε γι' αυτούς ζωή.
Το χρονικό ενός εφιάλτη
Το απόγευμα της6ης Σεπτεμβρίου 1955 «αυθόρμητες» διαδηλώσεις«αγανακτισμένων» πολιτών συγκροτήθηκαν σε διάφορα σημεία της Κωνσταντινούπολης. Αιτία μία«ύποπτη» βομβιστική ενέργεια(με ελάχιστες υλικές ζημιές) που είχε σημειωθεί την προηγουμένη στο τουρκικό προξενείο Θεσσαλονίκης και όπως εκ των υστέρων αποκαλύφθηκε είχε οργανωθεί από τις μυστικές υπηρεσίες της Τουρκίας, τότε όμως αποδόθηκε στην Ελλάδα. Το κλίμα σε βάρος της χώρας μας και της ομογένειας ήταν ήδη βαρύ λόγω Κυπριακού, εδώ και κάμποσες βδομάδες μύριζε μπαρούτι και οι εθνικιστικές φυλλάδες της Τουρκίας συναγωνίζονταν σε ανθελληνικές κορόνες. Τερατώδεις φήμες διαδίδονταν από στόμα σε στόμα: ότι στην Κύπρο οι Ελληνες δολοφόνησαν τον ηγέτη Ντανά Εφέντη, ότι επίκειται μαζική σφαγή των Τουρκοκυπρίων, ότι η Αγγλία έδωσε την Κύπρο στην Ελλάδα με αντάλλαγμα την παραχώρηση βάσεων. Την πρώτη εβδομάδα του Σεπτεμβρίου διαδόθηκε, κρυφά από τους μειονοτικούς μαγαζάτορες και νοικοκυραίους(Ελληνες, Αρμένηδες και Εβραίους), πως στις6 Σεπτεμβρίου θα έπρεπε να αναρτηθεί έξω από κάθε σπίτι ή κατάστημα Τούρκου η σημαία με την ημισέληνο. Ετσι όταν ομάδες εξαγριωμένων τραμπούκων ξεκόπηκαν από τις διαδηλώσεις εφοδιασμένες με ρόπαλα, σιδερολοστούς, μαδέρια με καρφιά, τσεκούρια, δυναμίτιδα, μπιτόνια βενζίνης και φαλτσέτες, ήξεραν πολύ καλά να ξεχωρίσουν τους στόχους τους. Οι ταραχές άρχισαν στο Νισαντάς, μεταξύ πέντε και έξι το απόγευμα, και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στο Μπέγιογλου. Ωστόσο οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι Νεβζάτ Εμρεάλτι και Ορχάν Εγιούμπογλου κατέθεσαν πως οι λεηλασίες ξεκίνησαν στις7.30 μ.μ.
Οι διηγήσεις των αυτοπτών μαρτύρων είναι συγκλονιστικές: σύμφωνα με τη Γεντικουλιανή Ιωαννίδου-Μωυσιάδου, που ήταν τότε έγκυος επτά μηνών, οι τραμπούκοι«με τον χυδαιότερο τρόπο κατέστρεφαν τα κορίτσια. Τα έγδυναν και όταν εκείνα αντιστεκόντουσαν, τους χάραζαν το πρόσωπο, τους δάγκωναν με λύσσα το στήθος». Σύμφωνα με τον Χριστόφορο Χρηστίδη οι αρχές
«δεν κράτησαν στατιστικά στοιχεία για τις γυναίκες που βιάστηκαν, για ευνόητους λόγους».
Πάντως οι Ελληνίδες που κακοποιήθηκαν σεξουαλικά από τον εξαγριωμένο όχλο υπολογίζονται σε αρκετές δεκάδες, ενώ σύμφωνα με ελληνικές πηγές θύματα βιασμού έπεσαν και αρκετά αγόρια.
Περιτομή στο καμπαναριό
Συγκλονιστική είναι η περιγραφή του δημόσιου βιασμού ενός κοριτσιού, που δημοσιεύθηκε στο
«Εθνος»: «Στο Γενή Σεχίρ, ώρα επτά το απόγευμα, στη μέση του δρόμου, ο όχλος περικύκλωσε
ένα κοριτσάκι6 ετών, το παρέδωσε σ' έναν ημιπαράφρονα χαμάλη γνωστόν ως"γορίλλα" κ'
εκείνος, παρουσία δύο χιλιάδων λαού, το εβίασεν επανειλημμένως, ενώ το πλήθος ούρλιαζε:
"Αυτά παθαίνουν οι Ελληνες!Σκότωσ'τη,σκότωσ' τη τη σκύλα την Ελληνίδα"».
Κύριο στόχο του μαινόμενου όχλου αποτέλεσαν οι ιερωμένοι: στην εκκλησία του Γεντί Κουλέ που καταστράφηκε ολοσχερώς, έναν ιερέα τον έριξαν από το κρεβάτι του, του ξερίζωσαν τα μαλλιά και του απέσπασαν τη γενειάδα από το πηγούνι. Ενας άλλος ιερέας κάηκε ζωντανός στο κρεβάτι του, καθώς οι βάνδαλοι έβαλαν φωτιά και τον εγκατέλειψαν αβοήθητο. Στον ναό του Γενίκιοϊ, έβγαλαν στον δρόμο έναν ενδομηνταπεντάχρονο ιερέα, τον γύμνωσαν, τον έδεσαν πίσω από ένα αυτοκίνητο και τον έσερναν στους δρόμους. Στην εκκλησία του Γενί Μαχαλέ έγδυσαν τον ιερέα, τον έδεσαν στην καρότσα ενός φορτηγού, τον περιέφεραν από γειτονιά σε γειτονιά και τον προπηλάκιζαν. Ιδού και μία ακόμη, πιο δραματική μαρτυρία: «Εις το Βαφειοχώρι μόλις εδόθη το σύνθημα της επιθέσεως, κύματα όχλου μπήκαν στην εκκλησία για να την καταστρέψουν. Μέσα όμως βρισκόταν εκείνη τη στιγμή ο αρχιδιάκονος, ο οποίος επιχείρησε να τους εμποδίση. Οι Τούρκοι άρχισαν να τον ξυλοκοπούν και να προσπαθούν να του βγάλουν τα ράσα. Ο αρχιδιάκονος αντέστη αλλά σε λιγάκι υπέκυψε. Από τις φωνές, τα ουρλιάσματα και την φασαρία ανησύχησεν η μητέρα του ιερωμένου κι έντρομη έτρεξε στην εκκλησία. Το πλήθος την εκύκλωσε κι άρχισε να την κτυπά, ενώ πιο πέρα, ο γυιός της δεμένος πισθάγκωνα σε μια καρέκλα μετεφέρετο από το πλήθος στην έξοδο. Εκεί αφού τον άφησαν, ανέθεσαν σ' έναν αλήτη να τον ξυρίση χωρίς σαπουνάδα. Οταν τον εξύρισαν, τον μετέφεραν στο καμπαναριό από κάτω και του
'καναν περιτομή! Υστερα τον άφησαν εξαντλημένον κι αιμορραγούντα». Οσο για την τουρκική αστυνομία, παρατηρούσε το πλιάτσικο των σπιτιών και τη διαπόμπευση των Ελλήνων απαθής και μόνον όταν κάποιου η ζωή βρισκόταν σε κίνδυνο επενέβαινε, αν και αρκετά απρόθυμα, και πάντως δίχως να συλλαμβάνει τους δράστες, οι οποίοι υποδεικνύονταν από αυτόπτες μάρτυρες.
Η χαριστική βολή
Μετά το πογκρόμ πολλοί Ελληνες εκδιώχθηκαν από τις δουλειές τους: 2.000 τσαγκάρηδες, 2.000
επιπλοποιοί, 2.700 εργαζόμενοι σε εστιατόρια, 500 εργάτες σε σοκολατοποιίες, 400 τυπογράφοι,
400 εργάτες σε εργοστάσια ελαστικών, 350 εργαζόμενοι σε υφαντουργεία, 150 εργαζόμενοι σε
χυτήρια. Αυτή ήταν η χαριστική βολή για την ελληνική μειονότητα της Πόλης, η οποία έκτοτε
«γονάτισε»οριστικά. Οσο για τον Μεντερές, ο οποίος είχε δηλώσει δημοσίως ότι τόσο η έκρηξη στο προξενείο της Θεσσαλονίκης όσο και το πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων ήταν προσχεδιασμένα από τον ίδιον και τα στελέχη του Δημοκρατικού Κόμματος Μπαγιάρ, Κιοπρουλού και Γκεντίκ, η Νέμεση ήρθε με τη μορφή του στρατιωτικού δικαστηρίου, που τον καταδίκασε σε θάνατο ως ενεχόμενο μεταξύ των άλλων σε διαφθορά ευρείας κλίμακας και παραβίαση του Συντάγματος. Η σκοτεινή αυτή φιγούρα είχε ανοίξει με τον πιο δραματικό τρόπο τον δρόμο για στρατιωτικές επεμβάσεις στην πολιτική ζωή της Τουρκίας(η χούντα που τον ανέτρεψε επιβλήθηκε αναίμακτα μέσα σε λιγότερο από4 ώρες, στις27 Μαΐου1960).
Ο Βρυώνης, κορυφαίος βυζαντινολόγος της γενιάς του(γενν. 1928), με πολυσχιδές ερευνητικό και συγγραφικό έργο που αφορά το Βυζάντιο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα Βαλκάνια και τον Αραβικό Κόσμο, κάνει μια σε βάθος ανάλυση των Σεπτεμβριανών. Η οξυδέρκεια της ματιάς του και το γλαφυρό του ύφος καθιστούν το βιβλίο του, χωρίς υπερβολή, μνημειώδες. Ο ίδιος το αφιερώνει στον ψυχωμένο φωτογράφο Δημήτριο Καλούμενο, ο οποίος νωρίς το απόγευμα της6ης Σεπτεμβρίου άρχισε με κίνδυνο της ζωής του να απαθανατίζει τα γεγονότα, για να σταματήσει μόνο πέντε ημέρες αργότερα, έχοντας συγκεντρώσει1.500 φωτογραφίες που συμπύκνωσαν τον ζόφο εκείνων των τραγικών ημερών και αποτελούν αδιάψευστες μαρτυρίες της θηριωδίας και της βαρβαρότητας που έζησε η Πόλη τον πικρό Σεπτέμβρη του'55.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου