Η ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΑΛΗ ΒΕΡΑΝ

Σχεδιάγραμμα της μάχης του Αλή Βεράν

 Πηγή:ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η εκστρατεία στην Μικρά Ασία τόμος 7ος. Μέρος Πρώτον

Αποφάσισα ν’ ασχοληθώ με την μάχη του Αλή Βεράν πριν λίγα χρόνια όταν διάβασα το βιβλίο του Πέτρου Αποστολίδη «Oσα θυμάμαι»[1]. Πρόκειται για μία συγκλονιστική μαρτυρία των τελευταίων στιγμών της Μικρασιατικής καταστροφής και της μαρτυρικής διαβιώσεως των Ελλήνων αιχμαλώτων στα άθλια τουρκικά στρατόπεδα. Ο έφεδρος ανθυπίατρος, Π. Αποστολίδης, ιατρός του 2^ου Τάγματος του 2^ου Συντάγματος της ΧΙΙΙ Μεραρχίας έζησε από κοντά την ανθρωποσφαγή του Αλή Βεράν συνελήφθη αιχμάλωτος μαζί με τα υπολείμματα της ομάδος Τρικούπη και στο διάστημα της αιχμαλωσίας του οι Τούρκοι τον χρησιμοποίησαν ως γιατρό στο στρατόπεδο αιχμαλώτων του Ουσιάκ και, κατά καιρούς, σε εκείνα της Φιλαδέλφειας (Αλά Σεχήρ) και του Αφιόν. Οι περιγραφές του για την μάχη του Αλή Βεράν είναι εντυπωσιακές και ταιριάζουν πολύ με τις επίσημες εκθέσεις πεπραγμένων των μονάδων που τηρούνται στη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού(ΔΙΣ).

Κατά την Μικρασιατική εκστρατεία η Υγειονομική Υπηρεσία του Στρατού αναμφισβήτητα επέτυχε στην αποστολή της. Ενεργούσα για πρώτη φορά μακριά από τη βάση της, σε μία άγνωστη περιοχή που εχειμάζετο από επιδημίες, σε άθλιο, από πλευράς υγιεινής, περιβάλλον, κατόρθωσε χάρη στα άφθονα μέσα που διέθετε και την άριστη οργάνωση της, να προστατεύσει την υγεία των ανδρών της Στρατιάς Μικράς Ασίας τόσο αποτελεσματικά ώστε να μη εμφανισθεί ούτε μία, έστω μικρή, επιδημία[2]. Επέτυχε ακόμα παρά τη μεγάλη επιμήκυνση των δρομολογίων διακομιδών κατά την φάση των προελάσεων και των επιθετικών ελιγμών στα δύο πρώτα χρόνια της εκστρατείας, να διακομίσει ικανοποιητικά, να επιδέσει, και να χειρουργήσει στον κατάλληλο χρόνο τους τραυματίες με τα άφθονα χειρουργεία και νοσοκομεία[3] που διέθετε. Πρώτη φορά στην ιστορία του το Υγειονομικό διέθετε 50 χειρουργεία και ακόμα 4 αυτοκίνητα χειρουργεία με πολλές χειρουργικές δυνατότητες και με επικεφαλής χειρουργούς της κλάσεως ενός Μακκά, ενός Ορφανίδη και ενός Σμπαρούνη[4].

Σε δύο μόνο επιχειρήσεις το Υγειονομικό δεν ανταποκρίθηκε στην αποστολή του: Στις επιχειρήσεις προς Άγκυρα το 1921 και τον επόμενο χρόνο κατά την διάρκεια της τουρκικής επιθέσεως τον Αύγουστο του 1922, στη μάχη του Αλή Βεράν. Στην πρώτη περίπτωση το υγειονομικό δεν μπόρεσε να διακομίσει με επιτυχία τις απώλειες γιατί δεν επαρκούσαν τα μέσα διακομιδής, που διέθετε, για τόσο μεγάλες απώλειες. Εδώ την ευθύνη φέρει το 4^ο Γραφείο της Στρατιάς το οποίο είχε υπολογίσει της απώλειες της επιχειρήσεως σε 3000 περίπου ενώ το Υγειονομικό απροετοίμαστο βρέθηκε στην ανάγκη να διακομίσει περισσότερους από 22.000, από τους οποίους οι τραυματίες ξεπερνούσαν τους 18.000[5].

Κατά την επίθεση των τούρκων τον Αύγουστο του 1922 και παρά τις δραματικές από πάσης απόψεως συνθήκες, το υγειονομικό επέτυχε στα άλλα μέτωπα να εκκενώσει τους τραυματίες από τα Στρατιωτικά Νοσηλευτικά Κέντρα, να διακομίσει και να χειρουργήσει τους τραυματίες των μαχών και να διασώσει το μεγαλύτερο μέρος του υλικού. Όμως στην άτακτη υποχώρηση της Ομάδος Τρικούπη στο νότιο μέτωπο και ιδιαίτερα στην μάχη του Αλή Βεράν απέτυχε πλήρως να περιθάλψει, και κυρίως, να διακομίσει τους τραυματίες.

Η βαριά ήττα του ελληνικού στρατού στη μάχη του Αλή Βεράν στην οποία την διοίκηση των τουρκικών δυνάμεων είχε αυτοπροσώπως ο Μουσταφά Κεμάλ, σημάδεψε το δραματικό τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, και έβαλε βαριά ταφόπετρα στα όνειρα και τις ελπίδες του Έθνους, στην Μεγάλη Ιδέα που γαλούχησε αλλά και παρέσυρε υπέρμετρως γενεές Ελλήνων.

Η Τούρκικη επίθεση που άρχισε στις 13 Αυγούστου του 1922 είχε αποτέλεσμα την διάσπαση του μετώπου στον Νότιο Τομέα, στο Αφιόν, την αποδιοργάνωση των αμυνομένων εκεί Α και Β Σωμάτων Στρατού και την δημιουργίαν, κατ’ ανάγκην από την διάσπαση τους, δύο ομάδων στρατιωτικών τμημάτων (από μεγάλες μονάδες) την ομάδα του Στρατηγού Φράγκου και την ομάδα του Στρατηγού Τρικούπη, δύο ομάδες που ουδέποτε επικοινώνησαν μεταξύ τους τις επόμενες ημέρες. Η ομάδα του στρατηγού Τρικούπη αποτελείτο από τις ΙV, V, IX, XII και XIII Μεραρχίες[6]. Και ενώ η ομάδα Φράγκου απέφυγε την σοβαρή εμπλοκή και υποχώρησε γρήγορα κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής, χωρίς προβλήματα υγειονομικής υποστηρίξεως, προς το Τουμλού Μπουνάρ, την οχυρωμένη τοποθεσία όπου θα αμύνοντο οι ελληνικές δυνάμεις σύμφωνα με το σχέδιο της Στρατιάς, η ομάδα Τρικούπη βραδυπορούσα ενεπλάκη σε συνεχείς μάχες – ήττες, μέχρι της τελικής καταστροφικής ήττας στο Αλή Βεράν.

Η άμυνα στο Τουμλού Μπουνάρ δεν έγινε ποτέ γιατί η ομάδα Φράγκου, που έφτασε πρώτη εκεί, δεν μπόρεσε να κρατηθεί στην τοποθεσία λόγω των σφοδρών τούρκικων επιθέσεων και αποχώρησε την νύκτα της 16 προς 17 Αυγούστου[7]. Η εγκατάλειψη της τοποθεσίας υπέγραψε και την καταδίκη της ομάδας Τρικούπη σε αιχμαλωσία.

Στις 16 Αυγούστου η υποχωρούσα Ομάδα Τρικούπη υφίσταται βαριά ήττα με πολύ μεγάλες απώλειες στη μάχη του Χαμούρκιοϊ – Ιλμπουλάκ. Το τέλος της ημέρας βρήκε τις μονάδες απωθημένες βόρεια εκτός του άξονος υποχωρήσεως των, σχεδόν πλήρως κυκλωμένες από τον εχθρό. Τότε ο Τρικούπης αποφάσισε να κατευθυνθεί προς το Σαλκιοϊ με την ελπίδα ότι από εκεί διά της δημοσίας οδού θα μπορούσε να κινηθεί προς Τουμπλού Μπουνάρ και να ενωθεί με την Ομάδα Φράγκου. Σ’ αυτή τη φάση η διάλυση του Ελληνικού Στρατού ήταν καταφανής. Λόγω της αναμείξεως των υποχωρούντων τμημάτων και της πλήρους χαλαρώσεως των οργανικών δεσμών η πορεία ήταν βραδύτατη, το ηθικό των ανδρών ήταν πολύ χαμηλό και μόνο λίγα αξιόμαχα τμήματα έμεναν για να δώσουν την επόμενη μέρα στο Αλή Βεράν μία τελευταία απροσδόκητα ηρωική, μάταιη όμως, μάχη[8].

Το πρωί της 17^ης Αυγούστου τα άτακτως υποχωρούντα τμήματα βρέθηκαν εγκλωβισμένα βορείως του Σαλκιοϊ. Η υποχώρηση πλέον προς Τουμλού Μπουνάρ διά Σαλκιοϊ ήταν αδύνατη. Ο Τρικούπης αποφάσισε να αμυνθεί εκεί και αν η μάχη θα εξελίσετο ομαλά μέχρι το βράδυ, να κατευθύνει τα στρατεύματα προς το Μπανάζ, όπου υπελόγιζε ότι ευρίσκετο η ομάδα Φράγκου, δια της οδού Αλή Βεράν – Ντουνλέ – Μπανάζ[9]. Η οδός αυτή ακολουθούσε δύσβατες κορυφές και βαθιές χαραδρώσεις διαρρεόμενες από χειμάρους, και δεν ήταν βατή σε τροχήλατο υλικό.

Στο χώρο αυτό, στο μέσον της αποστάσεως μεταξύ Σαλκιοϊ και Αλή Βεράν όπου «διήρχετο τελματώδες ρείθρον» όπως γράφει ο επιτελάρχης της ΙΧ Μεραρχίας Παν. Μπασακίδης, στην έκθεση πεπραγμένων του, σ’ ένα χώρο μήκους περίπου 2,5 χιλιομέτρων και πλάτους περίπου 1,5 χιλιομέτρου (κατ’ άλλους 4x2 χιλ.) βρέθηκαν κυκλωμένα τα υποχωρούντα τμήματα της ομάδας Τρικούπη[10].

Στο εσωτερικό του πεδίου της μάχης, γράφει ο Κ. Κανελλόπουλος, του οποίου ημύνοντο 5-6000 πεζοί (συνολικώς 16 τάγματα) και μία εκατοντάδα πυροβόλων, που είχαν όμως « δεμένα τα χέρια», συνωθούντο 20.000 περίπου άνδρες που ανήκαν σε παντός είδους βοηθητικούς σχηματισμούς των Μεραρχιών των Σωμάτων Στρατού και της Στρατιάς που προσπαθούσαν να φύγουν δυτικά[11]. Όπως χαρακτηριστικά γράφει και ο Παν. Μπασακίδης: εκεί ευρίσκοντο συνωθούμενα αυτοκίνητα παντός τύπου, μεταξύ τους πολλά υγειονομικά, πυροβόλα, μεταγωγικά, μάχιμα και μη τμήματα, δίκην παμμεγέθους συλλαλητηρίου. Τα τμήματα περισφίγγοντο από τις τούρκικες δυνάμεις δίκην πετάλου με το άνοιγμα δυτικά (Σχ.). Ο εχθρός επετίθετο από βορρά ανατολή και νότο. Η προσπάθεια του Τρικούπη ήταν να αποκρουσθούν οι τούρκικες επιθέσεις μέχρι το βράδυ για να μπορέσουν κατά τη διάρκεια της νύχτας να αποχωρήσουν τα τμήματα δυτικά. Η τελική καταστροφή κάλυψε με σιωπή το απαράμιλλο σε ηρωισμό αγώνα, ιδιαίτερα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας που εμάχετο με μέτωπα προς βορράν ανατολή και νότο με την βοήθεια της ΧΙΙ Μεραρχίας για να αποκρούσει, με επιτυχία,τοπικά, τον εχθρό.

Την 16:00 ώρα γράφει ο Κανελλόπουλος: η δράση του τουρκικού πυροβολικού έφθασε στο μέγιστο. «Πυροβολαρχίες παντός διαμετρήματος έβαλαν κατά των ελληνικών συγκεντρώσεων, συνέτριβαν τις πυροβολαρχίες, θρυμμάτιζαν τα πλήρη τραυματιών και υλικού αυτοκίνητα και προκαλούσαν τον πανικό και την φρίκη στους άνδρες των σχηματισμών που σαν να εδιώκοντο από ερινύες ερρίπτοντο πότε προς τους λόφους της μιάς και πότε προς τους λόφους της άλλης πλευράς, αποζητούντες την σωτηρίαν στις ελάχιστες πτυχώσεις του εδάφους. Αυτοκίνητα ανετρέποντο και συνετρίβοντο, πολλά εξ αυτών υγειονομικά που εκσφεντονίζονταν στον αέρα από τις οβίδες, γεμάτα τραυματίες, που διαμελίζοντο και πάλι »[12].

Σ’ όλες τις εκθέσεις πεπραγμένων υπάρχουν ανάλογες συγκλονιστικές περιγραφές. Ο ταγματάρχης Τσάμης Δ/της του 2^ου Σ.Π. της ΧΙΙΙ Μεραρχίας γράφει: Περί την 15:30 ώραν το εχθρικό πυροβολικό βάλει από βορρά κατά του συγκεντρωμένου στην κοιλάδα ασύντακτου όγκου. Το Ελληνικό πυροβολικό προσπαθεί να ταχθεί και ν’ απαντήσει κατά του εχθρού, είναι αδύνατον όμως γιατί ούτε παρατήρηση έχει και είναι και ακάλυπτο. Το ανθρώπινο υλικό και τα κτήνη υφίστανται τρομερές απώλειες. Η τούρκικη πυροβολαρχία από το Σαλκιόϊ υποβοηθεί την σφαγή πλέον του συγκεντρωμένου και ανυπεράσπιστου τούτου ανθρώπινου όγκου[13].

Στην έκθεση πεπραγμένων της IV Μεραρχίας αναφέρεται: Ο εχθρός κυκλώσας δύο Σώματα Στρατού έβαλε οβίδες όχι τόσον κατά των πρώτων γραμμών όσον κατά των βοηθητικών σχηματισμών που συνωθούντο ατάκτως εντός αυλώνος τινός του εδάφους... Οι σάρκες των διαμελιζομένων από τις οβίδες στρατιωτών μας ανεμιγνύοντο με τις σάρκες των κτηνών ή με τα συντρίμματα των αυτοκινήτων[14].

Ο Χαρ. Τριανταφυλλίδης αυτόπτης μάρτυς γράφει για τον ηρωϊσμό της ΧΙΙΙ μεραρχίας και για τους γενναίους άνδρες του 2^ου και 3^ου Συντάγματος της, που με απαράμιλλο ηρωϊσμό απέκρουσαν τις τουρκικές επιθέσεις με τεράστιες απώλειες. Αναφέρει ακόμα ότι το Ι/26 Τάγμα από τον Ευάγγελο Παπαγιαννίδη και η ΙV Πεζομαχούσα Ημιλαρχία υπό τον ίλαρχον Ανδρέα Κονδάκη είχαν απώλειες το 70% των δυνάμεων τους.[15].

Θα τελειώσω τις δραματικές αυτές περιγραφές με την μαρτυρία του Αποστολίδη[16]: Στη χαράδρα αυτή συγκεντρώθηκαν όλα τα τμήματα που υποχωρούσαν, πεζικό, πυροβολικό, αυτοκίνητα, ζώα φορτωμένα και νοσοκομειακά αυτοκίνητα γεμάτα τραυματίες. Όπως έλεγαν στα αυτοκίνητα μεταφέροντο 4000 τραυματίες. Οι λόφοι και οι χαράδρες ήσαν σκεπασμένοι με στρατιώτες αυτοκίνητα και κτήνη. Όταν έσκαγε οβίδα έβλεπες να τινάζονται στον αέρα μαζί με τα χώματα χέρια και πόδια ανθρώπων και ζώων.

Από την 9^η βραδυνή ώρα το ασύντακτο, άνευ ηθικού και πειθαρχίας πλήθος άρχισε να διαρρέει προς τα δυτικά. Μέχρι της πρωίας το σύνολο σχεδόν των δυναμένων να βαδίζουν ανδρών, διέφυγε. Όλο το τροχήλατο πολεμικό υλικό εγκατελήφθη στο πεδίο της μάχης. Ο Μπασακίδης γράφει ότι ελάχιστα μόνο ορειβατικά πυροβόλα διασώθηκαν, το δε υπόλοιπο πυροβολικό κάπου 110 πυροβόλα, παντός διαμετρήματος, μαζί με όλα τα αυτοκίνητα, όλα τα πυρομαχικά εγκατελήφθησαν εκεί μαζί με το μέγιστο μέρος των τραυματιών ως λεία του εχθρού. «τραυματίες τινές βλέποντες το αδύνατον της διακομιδής των θεώνται αυτοκτονούντες»[17].

Για την εγκατάλειψη των τραυματιών ομιλούν όλοι. Ο Κ. Κανελλόπουλος γράφει για την εικόνα μετά την μάχη: «τα εγκαταλειφθέντα πυροβόλα έχαιναν προς τα άνω τα στόματα των, θερμά εκ της πάλης. Μόνο οι ικεσίες των τραυματιών διέκοπταν την σιγήν της νύκτας». Ο ταγματάρχης Τσάμης[18] γράφει: Την 11^η νυκτερινή το σύνταγμα αποσύρεται των θέσεων του αφού εφόρτωσε μέρος του υλικού και μερικούς τραυματίας επί των μεταγωγικών του πυροβολικού και άλλων σωμάτων. Οι βαριά τραυματισμένοι που δεν ήταν δυνατόν να μεταφερθούν εγκαλείπονται στο Σταθμό Επιδέσεως του Συντάγματος. Ο Χρ. Σπανωμανώλης στο βιβλίο του «Αιχμάλωτοι των Τούρκων» γράφει ότι το μεγαλύτερο δράμα της υποχωρήσεως από το Αλη Βεράν ήσαν οι τραυματίες που ενώ περίμεναν να τους πάρουμε μαζί μας, μας είδαν να φεύγουμε σιωπηλοί και κατάλαβαν τη τύχη τους. «Παιδιά πάρτε μας, και εμείς έχουμε μάνα. Κλαίνε σαν παιδιά και γυρεύουν σπλαχνικό θάνατο. Σκότωσε με συνάδελφε!»[19].

Τις επόμενες ημέρες το μεγαλύτερο μέρος των θλιβερών αυτών υπολειμμάτων του Ελληνικού Στρατού μαζί με τον Τρικούπη αιχμαλωτίζονται από τον εχθρό.

Αναζήτησα επιμόνως στην ΔΙΣ/ΓΕΣ να βρώ κάποια έκθεση πεπραγμένων Υγειονομικής μονάδας ή Υγειονομικού Αξ/κου που ν’ αναφέρεται ειδικά στην μάχη του Αλή Βεράν. Τη μόνη που βρήκα ήταν η έκθεση πεπραγμένων της V Μοίρας Υγειονομικών Αυτοκινήτων του Α΄ Σ.Σ. στην οποία θα αναφερθώ παρακάτω. Μία απλή αναφορά για τις απώλειες κατά την μάχη κάνει ο αρχίατρος της XIII Μεραρχίας επίατρος Β. Μαυραγάνης, στην κατάθεση του στην ανακριτική επιτροπή. Λέγει: την 17 Αυγούστου 1922 στο Αλή Βεράν οι απώλειες κατά τον αγώνα δεν ήταν δυνατόν να υπολογισθούν γιατί δεν έγινε πλήρης περισυλλογή των από το πεδίον της μάχης[20].

Είναι γεγονός ότι ουδείς γνωρίζει πόσες ήσαν οι απώλειες στη μάχη του Αλή Βεράν. Ουδεμία πληροφορία υπάρχει από ελληνικές πηγές. Από άλλες πηγές μαθαίνουμε ότι το IV Σώμα Στρατού της Τουρκίας στο πεδίο της μάχης στον τομέα του βρήκε 2000 περίπου πτώματα Ελλήνων μαχητών[21]. Δεν βρήκα πληροφορίες από τουρκικής πλευράς που να αναφέρονται στους τραυματίες της μάχης. Για τη αποφασιστική μάχη του αρχιστράτηγου, όπως ονομάζουν τη μάχη του Αλη Βεράν (μαζί με τη μάχη του Χαμούρκιοϊ) οι τούρκοι, γράφουν ότι ο αρχιστράτηγος περιερχόμενος το πεδίο της μάχης είδε να κείτονται τα εγκαταλειφθέντα από τον εχθρό πυροβόλα, αυτοκίνητα, αναρίθμητα υλικά, εφόδια και πυρομαχικά, εν μέσω των σωρών των νεκρών του εχθρού, εικόνα που μαζί με τις φάλαγγες των αιχμαλώτων, έδινε την εντύπωση βιβλικής καταστροφής.[22]

Προσπάθησα από όσες πηγές είχα να διερευνήσω την δράση της Υγειονομικής Υπηρεσίας μέχρι και κατά την μάχη του Αλή Βεράν.

Όπως γράφει ο Κ. Κανελλόπουλος από το βράδυ της 14^ης Αυγούστου ήδη, κάθε τραυματιζόμενος από την ομάδα Τρικούπη δεν μπορούσε να διακομισθεί. Τα υγειονομικά αυτοκίνητα και εν συνεχεία τα φορτηγά γέμισαν τραυματίες και δεν απόμενε άλλο μέσο διακομιδής παρά η ράχη των ημίονων[23]. Αν υπολογίσουμε τις μεγάλες απώλειες στις μετέπειτα μάχες και ιδιαιτέρως στη μάχη στο Χαμούρκιοϊ, στις 16 Αυγούστου, θα πρέπει να δεχθούμε όχι πολύ υπερβολικό τον αριθμό των 4000 τραυματιών που αναφέρει ο Αποστολίδης ότι διεκομίζοντο και εγκλωβίστηκαν στο Αλή Βεράν. Στον αριθμό αυτό θα πρέπει να προστεθούν και οι πολυάριθμοι τραυματίες της ίδιας της μάχης του Αλή Βεράν που και αυτοί συγκεντρώθηκαν στους ίδιους χώρους[24].

Ουδείς αναφέρει πόσα ήταν τα υγειονομικά αυτοκίνητα. Όπως φαίνονται στην διάταξη των ελληνικών δυνάμεων στην περιοχή του Αφιόν αμέσως πριν από την Τουρκική επίθεση υπήρχαν 3 μοίρες Υγειονομικών αυτοκινήτων, πλήρεις ή όχι, που είχαν διατεθή στην περιοχή[25]. Από αυτές οι ΙΙΙ και V είχαν δοθεί στο Α Σώμα Στρατού και αναμφισβήτητα ακολούθησαν την υποχώρηση της ομάδος Τρικούπη. Αλλά και η XIII είχε διατεθή στον τομέα του Αφιόν στην περιοχή του Β’ Σ.Σ. προσανατολισμένη στο ίδιο άξονα και είναι λογικό να δεχθούμε ότι ακολούθησε και αυτή την ομάδα Τρικούπη. Δεδομένου ότι κάθε μοίρα Υγειονομικών αυτοκινήτων είχε 19 Υγειονομικά οχήματα πρέπει να υπολογίσουμε ότι τα υγειονομικά αυτοκίνητα της ομάδος Τρικούπη ήσαν περίπου 55.

Από τις μοίρες αυτές μόνο η V του A’ ΣΣ άφησε έκθεση πεπραγμένων[26]. Γράφει: την 9^ην πρωϊνή της 17/8 συγκεντρωθήκαμε όλα τα οχήματα του Α’ ΣΣ εις την πλησίον του Σαλκιόϊ χαράδρα όπου καθηλωθήκαμε κυκλωθέντες. Δεχτήκαμε καταιγιστικά πυρά πυροβολικού. Πολλά από τα αυτοκίνητα μου ανατινάχτηκαν στον αέρα μετά των εν αυτοίς κατακεκλιμένων τραυματιών. Φύγαμε και εμείς μετά των διασωθέντων 5 οχημάτων. Δύο από τα οχήματα μας έπεσαν σε χαράδρα και τα υπόλοιπα τρία εγκατελήφθησαν μαζί με τους τραυματίες. Και τελειώνει την έκθεση του με τις απώλειες της Μοίρας: 10 εξαφανισθέντες, 1 αιχμάλωτος, 2 τραυματίες, 18 υγειονομικά αυτοκίνητα, 1 φορτηγό αυτοκίνητο.

Ουδείς γνωρίζει πόσοι ήταν οι βαριά τραυματισμένοι που εγκατελήφθησαν στο Αλή Βεράν και κανείς δεν μας είπε ποιοι ήσαν αυτοί. Ακόμα ελάχιστα γνωρίζουμε για τους Υγειονομικούς Αξ/κους που χάθηκαν εκεί. Απο τους 50 Υγειονομικούς που αναφέρονται ως απώλειες κατά την Μικρασιατική εκστρατείαν, οι 29 ταξινομούνται στους εξαφανισθέντες κατά τον Αύγουστο του 1922[27]. Προφανώς πολλοί χάθηκαν κατά την υποχώρηση της ομάδας Τρικούπη και ιδιαίτερα στο Αλή Βεράν όπως ο Γεν. Αρχίατρος Ν. Βασιλείου, που γνωρίζουμε ότι εφονεύθη εκεί.

Ο Αποστολίδης όταν, ως αιχμάλωτος πολέμου, εκτελούσε χρέη γιατρού των αιχμαλώτων στο στρατόπεδο του Ουσιάκ αλλά και σε άλλα προσπάθησε επιμόνως να βρη κάποιον από τους τραυματίες (ή να μάθει κάτι γι’ αυτούς) που εγκατελήφθησαν στο Αλή Βεράν. Δεν μπόρεσε να βρη ούτε ένα. Συμπεραίνει ότι οι τραυματίες αυτοί εφονεύθησαν από τους τούρκους. Πληροφορήθηκε από άλλους αιχμαλώτους ότι (όπως τους είχαν ειπεί τούρκοι στρατιώτες) οι αιχμάλωτοι τραυματίες συγκεντρώθηκαν μετά την μάχη σε κάποια χαράδρα εκεί κοντά, περιλούστηκαν από τους Τούρκους με βενζίνη και κάηκαν ζωντανοί[28].Δεν μπορώ εύκολα να πιστέψω ότι οι Τούρκοι διέπραξαν το αποτρόπαιο αυτό έγκλημα. Όμως και από άλλες αναφορές καταφαίνεται και περιγράφεται η αγριότητα των Τούρκων. Ο Ταγματάρχης Τσάμης γράφει για την επόμενη ημέρα της φυγής από το Αλή Βεράν: τα φέροντα τους τραυματίες αυτοκίνητα και δίτροχα λόγω ελλείψεως οδών εγκαταλείποντα μετά των τραυματιών οι οποίοι σφάζονται από τους χωρικούς[29]. Αλλά και ο Τριανταφυλλίδης γράφει ότι «τραγικότερη ήταν η τύχη των πολυάριθμων τραυματιών οι οποίοι έμειναν εις την θηριωδίαν του εχθρού ευρόντες μαρτυρικό θάνατο».

Την αγριότητα των Τούρκων τροφοδότησε το γεγονός ότι ο υποχωρών ελληνικός στρατός πυρπολούσε τα τουρκικά χωριά. Μία παντελώς ανεξήγητη και αδικαιολόγητη βαρβαρότης. Όπως γράφει ο Μπασακίδης είδε το χωριό Κεκτσιλέρ και άλλα χωριά εκεί κοντά να καίγονται πυρπολημένα από την V Μεραρχία που είχε υποχωρήσει αυτοβούλως ενωρίτερα. (16 Αυγούστου) και εκινείτο αυτονόμως προς τα πίσω[30].

Η βαριά ήττα του Ελληνικού Στρατού κατά την Τουρκική επίθεση του Αυγούστου του 1922 που ολοκληρώθηκε με την ανθρωποσφαγή του Αλή Βεράν, είχε πολλά αίτια. Υπήρξαν μία σειρά σφαλμάτων που προηγήθησαν και άλλα που διεπράχθησαν τις τραγικές εκείνες ημέρες. Η ιστορία τα έχει κρίνει.

Θα ήθελα να επιχειρήσω μία καλόπιστη κατ’ αρχήν κριτική θεώρηση της δράσης των Υγειονομικών Υπηρεσιών της Στρατιάς Μικράς Ασίας και της ομάδας Τρικούπη. Κατ’ αρχήν υπάρχει ευθύνη για την μη έγκαιρη εκκένωση των τραυματιών της ομάδας Τρικούπη υπό της Στρατιάς προς τα πίσω, ώστε αυτοί να μη μεταφέρονται μέσα στα Υγειονομικά και λοιπά αυτοκίνηταμαζί με τα μάχιμα τμήματα; Κατά την 13^η και την 14^η Αυγούστου όταν τα δρομολόγια ήταν ακόμα ανοικτά πιθανώς η Στρατιά με τις δικές της μοίρες Υγειονομικών αυτοκινήτων να μπορούσε να πάρει μέρος των τραυματιών. Βέβαια πολλοί τραυματίες του Α’ Σ.Σ. τις δύο πρώτες ημέρες διακομίσθηκαν πράγματι, με αυτοκίνητα της Στρατιάς και με τους σιδηροδρόμους, βορειότερα, προς Δορύλαιο (μαζί με τους τραυματίες που ενοσηλεύοντο στο Στρατιωτικό Νοσηλευτικό κέντρο του Αφιόν). Μετά όμως την 14 Αυγούστου η ομάδα Τρικούπη εκτραπείσα σιγά – σιγά προς τα ορεινά δρομολόγια λόγω της τρομερής Τουρκικής πιέσεως απεστερήθη της αρτηρίας διακομιδής και εφοδιασμού της[31]. Εξ’ άλλου είναι γνωστό ότι κατά την 14 Αυγούστου και μέχρι των απογευματινών ωρών της 15^ης Αυγούστου οι επικοινωνία του Α’ Σ.Σ. με την Στρατιά, αλλά και τις Μεραρχίες ήταν αδύνατη λόγω προσωρινής απώλειας του ασυρμάτου του, γεγονός το οποίον είχε βαριές συνέπειες επί της όλης εξελίξεως της καταστάσεως[32]. Έτσι μπορούμε να ειπούμε μετά βεβαιότητος, ότι μετά την 14 Αυγούστου η Στρατιά δεν μπορούσε να προσφέρει τίποτα από υγειονομικής πλευράς στην Ομάδα Τρικούπη.

Θα μπορούσε η αποχωρήσασα κατά την νύχτα της 17^ης προς 18^η Αυγούστου ομάδα Τρικούπη, τόσο τα συντεταγμένα τμήματα όσο και η ασύντακτη μάζα, να πάρουν μαζί τους ένα μέρος των βαριά τραυματισμένων στρατιωτών; Και εννοώ την διακομιδή τους με τραυματιοφορείς (γιατί οχήματα όπως είπαμε δεν ήταν δυνατόν κινηθούν στους δρόμους αυτούς)[33]. Βεβαίως θα μπορούσαν αν υπήρχε πειθαρχία και ηθικό. Δυστυχώς όλα αυτά είχαν απωλεσθεί.

Έπρεπε όμως να εγκαταλειφθούν οι τραυματίες μόνοι τους; Δεν θα έπρεπε να παραμείνει μαζί τους έλληνας υγειονομικός αξιωματικός; Ο Αποστολίδης αναφέρει ότι ο Τρικούπης το βράδυ της 17^ης Αυγούστου πριν τα στρατεύματα εγκαταλείψουν την χαράδρα, διέταξε τον αρχίατρο της ΧΙΙΙ Μεραρχίας Βασ. Μαυραγάνη να μείνει με τους τραυματίες ένας ανθυπίατρος για να να τους παραδώσει στον τούρκο αρχίατρο. Ο Μαυραγάνης είχε αντίρρηση λέγοντας ότι ο ανθυπίατρος είναι νεαρός και ουδείς θα τον υπολόγιζε, πέραν του ότι υπήρχαν άτακτοι στον τουρκικό στρατό. Αν όμως επιμένετε, του είπε, θα μείνω εγώ με κάποιο ανθυπίατρο. Ο Τρικούπης δεν επέμενε. Και διερωτάται ο Αποστολίδης τι θα παρέδιδε ο δύστυχος αν έμενε εκεί; Οι τραυματίες δεν ήσαν συγκεντρωμένοι κάπου αλλά διεσπαρμένοι σε όλη τα χαράδρα[34]. Εδώ θα διαφωνήσω με την θέση αυτή. Ήταν υποχρέωση του Τρικούπη και των Δ/νσεων Υγειονομικών Μονάδων να αφήσουν υγειονομικό αξιωματικό με τους τραυματίες, μη υπολογιζομένων των πιθανών κινδύνων για τη ζωή του. Ο τούρκικος στρατός ασχέτως της υπάρξεως και ατάκτων πολύ πιθανόν θα ανταποκρινόταν στις Διεθνείς συνθήκες. Είναι απαράδεκτο να εγκαταλειφθούν χιλιάδες τραυματίες στο πεδίο της μάχης και στους Σταθμούς Επιδέσεως των Συνταγμάτων χωρίς την παρουσία υγειονομικού αξιωματικού. Κατά την γνώμη μου η εγκατάλειψη των τραυματιών ανυπεράσπιστων αποτελεί πράξη για την οποία το Υγειονομικό δεν πρέπει να είναι καθόλου υπερήφανο.

Ο συγγραφέας της εκδόσεως της ΔΙΣ «Το Υγειονομικό κατά την Μικρασιατικήν εκστρατεία» Γ. Παπαγεωργίου γράφει: «Κατά την μάχην του Αλή Βεράν όταν η ομάδα Τρικούπη έπαυσε να υφίσταται ως μάχιμος δύναμις, η υγειονομική υπηρεσία ταύτης εξηρθρώθη εδοκιμάσθη και ετρώθη κατά τρόπον σκληρόν και απογοητευτικόν[35]».

Νομίζω ότι με τη ασαφή αυτή διατύπωση γίνεται προσπάθεια από επίσημη θέση, να αμβλυνθούν οι ευθύνες του Υγειονομικού για την εγκατάλειψη των τραυματιών στο Αλή Βεράν.

*Η μελέτη αυτή έχει δημοσιευθεί στην ΙΑΤΡ. ΕΠΙΘ. ΕΝ. ΔΥΝ. 40 (ειδικό τεύχος) :83-91,2007


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

---

[1] Πέτρος Αποστολίδης, Όσα θυμάμαι. Κέδρος 1981

[2] Ν. Σχίζας, Το Υγειονομικό στην μικρασιατική εκστρατεία, Διάλεξη στην ημερίδα της Ε.Μ.Ε.ΙΣ: Η εθνική προσφορά του Ελληνικού Υγειονομικού Κόσμου στον 20^ο αιώνα. Αθήνα 4/6/03.

[3] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η Υγειονομική Υπηρεσία του Στρατού κατά την Μικρασιατική εκστρατείαν. Συγγραφεύς Γ. Παπαγεωργίου, Αθήνα 1968 σελ. 299/300

[4] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η Υγειονομική Υπηρεσία του Στρατού κατά την Μικρασιατική εκστρατείαν. ο.π. σελ. 308

[5] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η Υγειονομική Υπηρεσία του Στρατού κατά την Μικρασιατική εκστρατείαν. ο.π. σελ. 195

[6] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν. Τόμος 7^ος. Το τέλος της εκστρατείας. 1922. Μέρος Πρώτον. Υποχωρητικοί Αγώνες των Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού, σελ. 173.

[7] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν. ο.π. σελ. 220

[8] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν. ο.π. σελ. 221-204

[9] Τρικούπης Ν. Διοίκηση Μεγάλων Μονάδων εν πολέμω, Αθήνα 1984 σελ. 354

[10] Μπασακίδης Παν. επιτελάρχης ΙΧ Μεραρχίας: Εκθεση πετραγμένων ΔΙΣ/ΓΕΣ.Φ 241 ΕΗγ

[11] Κ. Δ. Κανελλόπουλος: Η Μικρασιατική ήττα (Αύγουστος 1922) Αθήνα 1936 σελ. 260

[12] Κ. Κανελόπουλος ο.π. σελ. 261

[13] ΧΙΙΙ Μεραρχία/2^ον ΣΠ. Έκθεση πεπραγμένων του συντάγματος από 13-20 Αυγούστου 1922. ΔΙΣ/ΓΕΣ.Φ 250/Ζ

[14] Εκθεση πεπραγμένων ΙV Μεραρχίας ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ 224/ΣΤ

[15] Χαρ. Τριανταφυλλίδης: Η Μικρασιατική Καταστροφή και το ημερολόγιο ενός οπλίτου. Βιβλίον 2^ον   Αθήνα 1984 σελ. 609.

[16] Πέτρος Αποστολίδηςο.π. σελ. 22

[17] Παν. Μπασακίδης ο.π.

[18] Έκθεση πεπραγμένων ΧΙΙ ΜΠ/2^ου Σ.Π. ο.π.

[19] Χρ. Σπανωμανώλης. Αιχμάλωτοι των Τούρκων, Αθήνα 1956, σ.37

[20] Έκθεσης εξετάσεως μάρτυρος επιάτρου Βασ. Μαυραγάνη, Αρχιάτρου XIII Μεραρχίας ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ 354

[21] Χαρ. Τριανταφυλλίδης ο.π. σελ. 618

[22] Ο πόλεμος της Τουρκικής Ανεξαρτησίας. Μετάφραση από τις εκδόσεις της Τουρκικής ΔΙΣ. ΔΙΣ/ΓΕΣ Βιβλίον 2Β σελ. 54.

[23] Κ. Κανελλόπουλος ο.π. σελ. 204

[24] Έκθεση πεπεραγμένων XIII Μεραρχίας κατά τις επιχειρήσεις 13 – 20 Αυγούστου. Μέραρχος Καϊμπαλής Μιλτιάδης ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ

[25] ΔΙΣ/ΓΕΣ Το υγειονομικό κατά την Μικρασιατικήν εκστρατείαν ο.π. σελ. 222

[26] V Υγειονομική μοίρα αυτοκινήτων. Έκθεση πεπραγμένων ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ 282

[27] ΔΙΣ/ΓΕΣ Η υγειονομική υπηρεσία του στρατού κατά την Μικρασιατικήν    

    εκστρατείαν ο.π. σελ. 283.

[28] Π. Αποστολίδης ο.π. σελ.

[29] ΧΙΙ Μεραρχία/2^ον ΣΠ. Εκθεση πεπραγμένων ο.π.

[30] Παν. Μπασακίδης ο.π.

[31] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Η Υγειονομική Υπηρεσία του στρατού κατά την Μικρασιατικήν

   εκστρατείαν ο.π. σελ. 237

[32] ΓΕΣ/ΔΙΣ : Η εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν ο.π. σελ. 123

[33] Η Μοίρα τραυματιοφορέων κάθε Μεραρχίας είχε 10 αξιωματικούς, 308 οπλίτες,  απο αυτούς 180 τραυματιοφορείς, και περί τα 100 κτήνη.

[34] Αποστολίδης ο.π. σελ. 25

[35] Το Υγειονομικό κατά την Μικρασιατικήν εκστρατείαν ο.π. σελ. 237

http://www.servou.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=2201:2012-10-19-16-06-30&catid=63:istoria&Itemid=119