Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ - ΜΕΛΕΤΗ ΟΜΑΔΑΣ ΕΡΕΥΝΩΝ ΤΟΥ Σ.Ε.ΕΘ.Α.

Αθήνα Ιούνιος 2004

Συντονιστής Μελέτης

Αντιπτέραρχος ε.α. Γεωργούσης Ευάγγελος

Μελετητές – Ερευνητές

Αντιστράτηγος ε.α. Βλάσσης Γεώργιος

Αντιπτέραρχος ε.α. Γεωργούσης Ευάγγελος

Πρέσβυς επι τιμή Δοκιανός Σπύρος

Διδακτορικός Υπότροφος ΕΕ Τσακίρης Θεόδωρος

Στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Για την Μελέτη

«Η Ελλάδα στο Νέο Γεωπολιτικό Περιβάλλον»

1. ΓΕΝΙΚΑ

α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 3-5

β. ΣΚΟΠΟΣ σελ. 5

2. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ σελ. 5

3. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ σελ. 5-6

4. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΜΕΛΕΤΗΣ σελ. 6-10

5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ σελ. 11

α. Η Επίδραση στην Ελλάδα των νέων Γεωπολιτικών Δεδομένων στο Χώρο της Μέσης Ανατολής. σελ. 11-39

β. Η Επίδραση στην Ελλάδα των νέων Γεωπολιτικών Δεδομένων στο Χώρο της Αν. Ευρώπης, Βαλκανίων και Ρωσίας. σελ. 40-60

γ. Η Εθνική Πολιτική και Στρατηγική της Τουρκίας μετά τα νέα Δεδομένα στην Περιοχή και τις Σχέσεις της με την ΕΕ και η Επίδρασή τους επί των Αντιστοίχων της Χώρας μας. σελ. 61-80

δ. Η Επίδραση της Πολιτικής και των Στρατηγικών Συμφερόντων ΗΠΑ και ΕΕ στην Περιοχή. σελ. 81-100

6. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ – ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ σελ. 101-107

1. ΓΕΝΙΚΑ

α. Εισαγωγή

Είναι γεγονός ότι στην εποχή μας και πολύ περισσότερο στο μέλλον, η επίδραση που θα δέχεται μία χώρα από τα διάφορα σοβαρά γεγονότα που συμβαίνουν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας, θα είναι συνεχώς και πιο άμεση. Δεν είναι δυνατόν, ήδη από σήμερα, να ισχυρισθεί κάποιος σοβαρά, ότι μεγάλα οικονομικά ή και γεωπολιτικά γεγονότα που συμβαίνουν, για παράδειγμα στην Νότιο Αμερική ή στην Αυστραλία και τα οποία διαμορφώνουν νέα γεωπολιτικά δεδομένα στην περιοχή τους, δεν επηρεάζουν καθόλου την Ευρώπη και τις χώρες της. Η παγκοσμιοποίηση πολλών μεγεθών, που μέχρι πριν λίγα χρόνια είχαν το πολύ Ηπειρωτική ή Συμμαχική έκταση, όπως η οικονομία, οι πληροφορίες και το εμπόριο, έχει καταστήσει την αλληλοεπίδραση σχεδόν παγκόσμια. Επομένως, όσο ο χρόνος περνάει και η επιστήμη με την τεχνολογία καταργούν συνεχώς σύνορα, περιορισμούς και οριοθετημένες αντιλήψεις, οι μεταβολές που θα συμβαίνουν στο παγκόσμιο γεωπολιτικό περιβάλλον, θα επηρεάζουν λίγο ή περισσότερο, όλες σχεδόν τις χώρες και ιδιαίτερα εκείνες που είναι μέλη μεγάλων Συμμαχιών, Ενώσεων και Οργανισμών.

Η χώρα μας, ως μία από τις χώρες αυτές, είναι βέβαιο ότι επηρεάζεται από το παγκόσμιο γεωπολιτικό περιβάλλον και τις μεταβολές που σ’ αυτό συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια. Για σκοπούς όμως περιορισμού της έκτασης της παρούσας μελέτης, και για να καταστεί δυνατή αυτή η εξέταση θεμάτων που ενδιαφέρουν την χώρα μας περισσότερο, πρέπει να εστιαστεί στο γεωπολιτικό περιβάλλον της εγγύτερης περιοχής μας, αφού αυτό, εξ’ άλλου, έχει δεχθεί τις μεγάλες μεταβολές τα τελευταία χρόνια. Το περιοχικό μας γεωπολιτικό περιβάλλον παρουσιάζει ιδιαίτερο εθνικό ενδιαφέρον, αφού τα περισσότερα γεγονότα που έχουν συμβεί και τα οποία το διαμόρφωσαν ή συνεχίζουν να το διαμορφώνουν, αφορούν την δική μας χώρα όχι ως παρατηρητή, αλλά ως άμεσα σχεδόν εμπλεκόμενη, για τα περισσότερα από αυτά.

Τα γεωπολιτικά γεγονότα των τελευταίων 15 ετών, που επηρέασαν το γεωπολιτικό περιβάλλον στην περιοχή μας, αλλά και παγκόσμια, ήταν πολλά και ιδιαιτέρως σοβαρά, από κάθε άποψη, αφού δεν άφησαν σχεδόν καμία πτυχή κρατικής δραστηριότητας που να μην την επηρεάσουν. Η αρχή έγινε με την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την πτώση του τείχους του Βερολίνου, για να συνεχιστεί με την διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Τα γεγονότα αυτά είχαν καταλυτικές επιπτώσεις στο παγκόσμιο σύστημα γεωπολιτικής ισορροπίας, πάνω στο οποίο συμμαχίες και χώρες είχαν στηρίξει την λειτουργία τους και την ύπαρξή τους. Την παγκόσμια γεωπολιτική ισορροπία την καθορίζει πλέον μία και μοναδική υπερδύναμη, κατά τα δικά της συμφέροντα και για τον λόγο αυτό ίσως είναι σωστότερο να αναφερόμαστε σε παγκόσμια σχετική ισορροπία ή με άλλα λόγια για αστάθεια.

Η Ευρώπη ως ΕΕ, αλλά και ως χώρες της ιδίας Ηπείρου, όπου έγινε η έκρηξη της κομμουνιστικής κατάρρευσης, ήταν η περιοχή όπου πρώτη δέχθηκε τις ισχυρές επιπτώσεις του κοσμοϊστορικού αυτού γεγονότος. Το ΝΑΤΟ έπρεπε σύντομα να βρει και να πείσει για τους νέους λόγους ύπαρξής του, αλλά και επέκτασής του. Τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων βρέθηκαν ξαφνικά ελεύθερα, χωρίς προστάτη και οδηγό στην παγκόσμια αρένα του ενός «διαιτητού». Η ιστορία και θρησκεία του καθ’ ενός από αυτά τα κράτη, αποδείχθηκαν ότι ήταν στοιχεία ζωντανά με τεράστια εκρηκτική ισχύ, παρά τις 70 χρονες προσπάθειες εξαφάνισης τους από το καταρρεύσαν πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό σύστημα. Η δεκαετία μετά το 1990, ήταν η χρονική περίοδος ου απαιτήθηκε για να βρουν τα κράτη των περιοχών αυτών την τελική τους μορφή και πολιτική θέση, αν και για ορισμένα εξ’ αυτών η ύπαρξη δεν έχει παγιωθεί. Η διαδικασία για την νέα γεωπολιτική διαμόρφωση των περιοχών αυτών, απαίτησε όλες τις μορφές της πολιτικής. Από την διπλωματική συνεννόηση (Τσεχία- Σλοβακία) έως τις πολεμικές συγκρούσεις (Γιουγκοσλαβία) και τις αιματηρές εσωτερικές επαναστάσεις ή εξεγέρσεις (Ρουμανία, Αλβανία).

Τα γεγονότα των Βαλκανίων άλλαξαν μέσα σε πολύ λίγα χρόνια μία κατάσταση που για τους πολλούς φαινόταν μόνιμη και παγιωμένη, αλλά που για τους ειδικούς και γνωρίζοντες, η αντίστροφη μέτρηση ουσιαστικά είχε αρχίσει από τον θάνατο του Τίτο στην Γιουγκοσλαβία. Οι εσωτερικές τάσεις και βλέψεις, σε συνδυασμό με τις επιδιώξεις των μεγάλων Ευρωπαϊκών δυνάμεων και της Υπερδύναμης, έκαναν την δεκαετία του 90 στην Βαλκανική να μοιάζει αρκετά με το τέλος του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αιώνα.

Το κέντρο του καταρρεύσαντος συνασπισμού, η Ρωσία τα 15 αυτά χρόνια προσπαθεί να βρει τον νέο της δρόμο. Το σύστημα δεν κατέρρευσε με τον ίδιο τρόπο που κατέλαβε την εξουσία δηλαδή την επανάσταση και επιβολή εκ των κάτω, από τον λαό, αλλά το γκρέμισμα άρχισε και επήλθε εκ των άνω. Τα προβλήματα που έπρεπε να επιλυθούν ήταν πολλά και τεράστια και ορισμένα από αυτά είχαν «εξαγώγιμα» χαρακτηριστικά (οικονομικοί μετανάστες), αλλά και σοβαρές περιοχικές και όχι μόνο, επιδράσεις.

Ο πόλεμος του Κόλπου το 1991 και οι επόμενοι δύο στο Αφγανιστάν και Ιράκ, σε συνδυασμό με το γεγονός που φαινομενικά τους επέβαλε, το τρομοκρατικό κτύπημα της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001, όχι μόνο επέδρασαν στα γεωπολιτικά δεδομένα των περιοχών της Κεντρικής Ασίας και Μέσης Ανατολής, αλλά δημιούργησαν ένα νέο Γεωπολιτικό περιβάλλον το οποίο επηρέασε, επηρεάζει και θα συνεχίσει να επηρεάζει χώρες και καθεστώτα σε παγκόσμια έκταση. Το γεωπολιτικό περιβάλλον, ιδιαίτερα της Μέσης Ανατολής, δεν πρέπει να θεωρείται ολοκληρωμένο και σταθερό, αφού δύο μεγάλα προβλήματα, Ιράκ και Παλαιστινιακό, βρίσκονται σε εξελικτική φάση, εξαιρετικά κρίσιμη.

Η διαχρονική απειλή της χώρας μας, η Τουρκία, έχει δεχθεί σοβαρές επιδράσεις από το σύνολο σχεδόν των γεγονότων των τελευταίων 15 ετών. Από ορισμένα η επίδραση ήταν άμεση, διότι λόγω γεωγραφικών δεδομένων είχε άμεση ή σχεδόν άμεση εμπλοκή και από άλλα έμμεση, διότι προσπάθησε η ίδια να εμπλακεί προκειμένου να κερδίσει διπλωματικά ή οικονομικά. Η πολιτική της, επίσης, απόφαση να γίνει πλήρες μέλος της ΕΕ, την έχει οδηγήσει σε μία αναγκαστική εσωτερική πολιτειακή και κοινωνική μεταρρύθμιση, η οποία ούτε εύκολη είναι, αλλά ούτε και εντελώς ακίνδυνη για την εσωτερική της ισορροπία.

Η εξελικτική πορεία όλων αυτών των σοβαρών γεγονότων της τελευταίας 15 ετίας, είχε, όπως ήταν φυσικό και αναμενόμενο, την σφραγίδα των στρατηγικών συμφερόντων της υπερδύναμης (ΗΠΑ) και της ΕΕ. Φυσικά οι ΗΠΑ δεν επηρεάζουν μόνο τα γεγονότα που συνέβησαν και δεν καθορίζουν μόνο αυτά που οι ίδιες δημιούργησαν αλλά ασκούν πιέσεις καθοριστικές και στα εσωτερικά θέματα της ΕΕ , σε τέτοιο βαθμό που το μέλλον και οι προοπτικές της ιδιαίτερα στους τομείς της κοινής Άμυνας και Εξωτερικής Πολιτικής να κρίνονται από αυτές.

Η παρούσα μελέτη εξετάζει όλα αυτά τα δεδομένα και το γεωπολιτικό περιβάλλον που δημιουργούν, προκειμένου να καταδειχθεί το μέγεθος, αλλά και οι τομείς που επηρεάζουν την χώρα μας. Θα γίνει προσπάθεια μέσα από τα συμπεράσματα που η αναλυτική διαδικασία θα μας οδηγήσει, να καθίσταται δυνατή η εκτίμηση των πιθανών θέσεων ή ενεργειών του αναθέσαντος την εν λόγω μελέτη.

β. Σκοπός

Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η εξέταση – ανάλυση της γεωπολιτικής κατάστασης στην εγγύτερη περιοχή μας και η προσπάθεια προσδιορισμού της θέσης της χώρας μας, στο υπό διαμόρφωση περιβάλλον, κυρίως από πλευράς Ασφάλειας και Εθνικής Άμυνας.

2. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ

Για τους σκοπούς της μελέτης ετέθησαν οι παρακάτω προϋποθέσεις :

α. Θα εξετασθεί η θέση της χώρας μας στο γεωπολιτικό περιβάλλον της εγγύτερης περιοχής μας, όπως αυτήν ορίζουν η ΕΕ, οι χώρες της Αν. Ευρώπης και η Ρωσία, οι χώρες της Μέσης Ανατολής, η Τουρκία, η Κύπρος και επίσης η επίδραση των στρατηγικών συμφερόντων των ΗΠΑ στην περιοχή αυτή.

β. Η ανάλυση και τα συμπεράσματα θα εστιασθούν κατά κύριο λόγο στη θέση της χώρας μας από πλευράς ασφάλειας και εθνικής άμυνας.

γ. Οι ΗΠΑ θα συνεχίσουν να έχουν στρατηγικά συμφέροντα στην υπό εξέταση περιοχή, καθώς και την πολιτική βούληση, αλλά και ικανότητα να τα υποστηρίξουν.

δ. Η ΕΕ θα συνεχίσει να έχει άμεσο ενδιαφέρον για την υπό μελέτη περιοχή και θα συνεχίσει να επιδιώκει την εξυπηρέτησή του.

ε. Βασικές πηγές ενέργειας (πετρέλαιο, φυσικό αέριο και νερό) θα συνεχίσουν να είναι αναγκαίες στο εγγύς μέλλον για όλες τις χώρες και ιδιαίτερα για τις βιομηχανικές.

3. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Για την επίτευξη του σκοπού της μελέτης επελέγησαν να εξετασθούν οι κάτωθι παράγοντες :

α. Η επίδραση στην Ελλάδα των νέων γεωπολιτικών δεδομένων στο χώρο της Μέσης Ανατολής.

β. Η επίδραση στην Ελλάδα των νέων γεωπολιτικών δεδομένων στο χώρο της Αν. Ευρώπης, Βαλκανίων και Ρωσίας.

γ. Η εθνική πολιτική και στρατηγική της Τουρκίας μετά τα νέα δεδομένα στην περιοχή και τις σχέσεις της με την ΕΕ και η επίδρασή τους επί των αντιστοίχων της χώρας μας.

δ. Η επίδραση της πολιτικής και των στρατηγικών συμφερόντων ΗΠΑ και ΕΕ στην περιοχή.

4. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΜΕΛΕΤΗΣ

Η μελέτη προσεγγίζει αναλυτικά τους βασικούς παράγοντες των οποίων η εξέλιξη κατά την γνώμη μας, καθορίζει και τα γεωπολιτικά δεδομένα της περιοχής μας. Η εξέλιξη των γεωπολιτικών δεδομένων, όπως είναι αναμενόμενο, επειδή καθορίζεται κυρίως από τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, είμαστε υποχρεωμένοι ως χώρα, να τα λαμβάνουμε υπόψη, αν θέλουμε να καθορίζουμε έγκαιρα την Εθνική μας Στρατηγική και όχι να τρέχουμε πίσω από τετελεσμένα γεγονότα και καταστάσεις.

Η ανάλυση του πρώτου παράγοντα αφορά τους εμπλεκόμενους στα γεωπολιτικά δεδομένα της ΜΑ. Κάνοντας μια μικρή ιστορική αναδρομή στα ιστορικά δεδομένα της περιοχής, παρουσιάζεται στην συνέχεια η παρούσα κατάσταση, όπως αυτή έχει δημιουργηθεί και εξελίσσεται. Για να κατανοηθεί η παρούσα κατάσταση αναλύονται οι βασικοί παράγοντες του νέου γεωπολιτικού περιβάλλοντος της ΜΑ. Παρουσιάζονται τα στοιχεία και οι αιτίες της ισλαμικής τρομοκρατίας και η πιθανή εξέλιξή της. εξετάζονται τα γεγονότα που προηγήθηκαν της αμερικανικής επέμβασης στο Ιράκ και οι διαφορές της αμερικανικής πολιτικής μεταξύ Κλίντον και Μπους, καθώς και οι διαφορές της επέμβασης αυτής από αυτήν στο Αφγανιστάν. Αποδεικνύεται ότι οι αμερικανοί είναι αναγκασμένοι να προσφύγουν στην βοήθεια του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ για να ελεγχθεί η κατάσταση στο Ιράκ. Παρουσιάζεται η ιδιαίτερη σημασία του Κουρδικού παράγοντα για την ειρήνευση στην περιοχή και τις δυσκολίες που θα αντιμετωπίσει η αμερικανική πολιτική να συγκεράσει τις επιδιώξεις Τούρκων, Σύρων, Ιρανών και Κούρδων οι οποίες είναι αντικρουόμενες. Παρουσιάζεται, επίσης η ενεργειακή κατάσταση του Ιράκ και η σημασία που αυτή έχει για την παγκόσμια οικονομική κατάσταση.

Εξετάζονται οι επιπτώσεις της αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή και της στρατηγικής τους, ποιες χώρες επηρεάζονται άμεσα από τα γεγονότα που αυτή η πολιτική μεθοδεύει και που μπορεί να οδηγήσει η πολιτική αυτή. Διερευνάται πως επηρεάζεται το Παλαιστινιακό και το Κυπριακό πρόβλημα από τα νέα δεδομένα της ΜΑ, αλλά και θέματα τεράστιας σημασίας για την περιοχή όπως είναι το νερό και άλλα παγκόσμιας σημασίας, όπως τα Όπλα Μαζικής Καταστροφής.

Με την ανάλυση του δεύτερου παράγοντα επιχειρείται αφενός να κατανοήσουμε την σημασία των αλλαγών μετά το 1990 στις περιοχές Αν. Ευρώπης, Ρωσίας και των Βαλκανίων και αφετέρου τα σημεία που τα εθνικά μας συμφέροντα απαιτούν επαναπρογραμματισμό. Κατ’ αρχήν γίνεται μία ιστορική αναδρομή των εξελίξεων που έλαβαν χώρα στις περιοχές αυτές, αυτήν την ιστορική περίοδο, τι χάθηκε, τα παρέμεινε και πως μεταβλήθηκαν τα παγκόσμια δεδομένα. Τι έμεινε στη θέση του Συμφώνου της Βαρσοβίας και πως αντέδρασε το ΝΑΤΟ στα νέα δεδομένα.

Στην συνέχεια αναλύεται η παρούσα κατάσταση, ανά περιοχή Ρωσία, Αν. Ευρώπη και Βαλκάνια. Η Ρωσία αναλύεται ως νέα μεγάλη δύναμη που αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα σε όλους τους τομείς δράσης της, αφού δημιουργεί από την αρχή ένα νέο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό σύστημα στη θέση ενός άλλου που απέτυχε στους στόχους του, αλλά έχει αφήσει πίσω του μία ιστορία και συμφέροντα. Προσπαθεί, αφενός να υπερασπίσει τα περιοχικά και παγκόσμια συμφέροντά της και αφετέρου να διατηρήσει ισορροπίες με τις αμερικανικές, αλλά και Ευρωπαϊκές πολιτικές και πρακτικές. Εξετάζεται ο ρόλος του πετρελαίου που υπάρχει στην ρωσική επικράτεια, αλλά και στην περιφέρειά της, καθώς και η σημασία των οδών μεταφοράς αυτού προς τις αγορές της Δύσης.

Η Αν. Ευρώπη και τα Βαλκάνια εξετάζονται κάτω από τα νέα δεδομένα που δημιούργησαν η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και η ένταξη ορισμένων κρατών στην ΕΕ και άλλων στο ΝΑΤΟ, αλλά και από την προοπτική για κάποιες άλλες προς την ίδια κατεύθυνση. Επικεντρώνεται η προσπάθεια στην ανάδειξη των στοιχείων εκείνων που έχουν άμεση και έμμεση σχέση με τα δικά μας συμφέροντα στις περιοχές αυτές. Η σημασία του διαμελισμού της Γιουγκοσλαβίας και οι προοπτικές των νέων κρατών στα νέα δεδομένα, με έμφαση σ’ αυτά που έχουμε άμεσα συμφέροντα. Η περίπτωση της Αλβανίας εξετάζεται ιδιαιτέρως προκειμένου να φανούν οι τομείς στους οποίους τα συμφέροντά μας απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή και σχεδιασμό για την εξυπηρέτησή τους.

Ο τρίτος παράγων της μελέτης προσεγγίζει αναλυτικά την συνιστώσα της περιοχής μας Τουρκία, της οποίας η πολιτική και η Εθνική της Στρατηγική, είναι βέβαιο ότι επηρεάζει ουσιαστικά τα δικά μας εθνικά συμφέροντα. Μετά μια εισαγωγική προσέγγιση των γενικών στοιχείων, εξετάζεται η τουρκική στάση κατά την πρώτη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Τι στόχους είχε θέσει κατά περιοχή, πως εξελίχθηκαν οι προσπάθειες αυτές, τι αναθεώρησε και σε ποιους τομείς και πως λειτούργησε κινούμενη ανάμεσα στα αμερικανικά, στα ρωσικά και στα ευρωπαϊκά συμφέροντα, ανά περιοχή. Πως χειρίστηκε τα συμφέροντά της στις αραβικές και μουσουλμανικές χώρες, σε σχέση με τις συμφωνίες της με το Ισραήλ και ιδιαίτερα στα θέματα διακίνησης των πετρελαίων από την περιοχή της Κασπίας. Επίσης την ίδια αυτή περίοδο εξετάζεται η ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας, αναλύονται τα γεγονότα που έλαβαν χώρα σε σχέση με τα δικά μας συμφέροντα και τις δικές μας επιδιώξεις.

Στη συνέχεια αναλύεται η τουρκική πολιτική μετά τα γεγονότα της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001 και την νέα αμερικανική πολιτική απέναντι στην διεθνή τρομοκρατία και την επέμβασή τους στο Ιράκ. Εξετάζεται η τουρκική στάση πριν τον πόλεμο, κατά την διάρκεια του πολέμου και μετά από αυτόν, και ποιες οι επιπτώσεις της στάσης αυτής στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις σε στρατηγικό επίπεδο. Ακόμα προσεγγίζονται ορισμένα νέα στοιχεία της τουρκικής πολιτικής απέναντι στο Ισραήλ και τις μουσουλμανικές χώρες προκειμένου να καταδειχθούν κάποιες νέες τουρκικές στρατηγικές κατευθύνσεις, αν υπάρχουν, ή αν είναι μόνο διπλωματική τακτική.

Αναλύεται τέλος η ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας και τα νέα δεδομένα που η προοπτική αυτή μπορεί να δημιουργήσει και στις δύο πλευρές. Εξετάζεται η εσωτερική πολιτειακή κατάσταση της Τουρκίας και πως αυτή μπορεί να εξελιχθεί κατά την ευρωπαϊκή προσέγγιση, σε συνδυασμό και με τους αμερικανικούς πολιτικούς δεσμούς που η χώρα αυτή έχει. Με ιδιαίτερη προσοχή εξετάζονται οι εσωτερικές αλλαγές στο νομικό πλαίσιο και πως αυτές επηρεάζουν την ισχύ του τουρκικού στρατιωτικού κατεστημένου, σε συνδυασμό με τις δικές μας επιδιώξεις και στόχους, στην προοπτική της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας.

Με την ανάλυση του τελευταίου παράγοντα της μελέτης, επιδιώκεται να φανεί ποια είναι η αμερικανική και ευρωπαϊκή πολιτική στην ευρύτερη περιοχή μας και πως αυτές οι πολιτικές διαμορφώνουν τα νέα γεωπολιτικά δεδομένα, που με την σειρά τους αναγκαστικά επιδρούν στην δική μας πολιτική σχεδίαση. Μετά από μία γενική προσέγγιση στο θέμα της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφάλειας και των επιδράσεων που είχαν οι μεταβολές της τελευταίας 15ετίας, σε θεσμούς όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ, εξετάζεται η παρούσα κατάσταση με πρώτη προσέγγιση στις στρατηγικές των ΗΠΑ και της ΕΕ έναντι των «Παλαιών» και των «Νέων» απειλών. Στα θέματα που ιδιαίτερα εξετάζονται είναι οι προοπτικές της ΕΕ για μια ΚΕΠΠΑ και την αμερικανική στάση απέναντι στην προοπτική αυτή. Αναλύονται οι απειλές αυτές όπως τα νέα δεδομένα τις καθόρισαν και γίνεται προσπάθεια να τονισθεί το θεωρητικό και το πρακτικό μέρος αυτών, ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή περίμετρο, καταλήγοντας στην δική μας προοπτική υπεράσπισης των συμφερόντων μας.

Σε επόμενο στάδιο εξετάζονται το ΝΑΤΟ , η ΕΕ και οι αμερικανικές βάσεις ως ένα πλέγμα της Ευρώ- Αμερικανικής πολιτικής έναντι της Ρωσίας. Γίνεται προσπάθεια να αναλυθεί η ευρωπαϊκή και νατοϊκή διεύρυνση προς την Αν. Ευρώπη και τα Βαλκάνια και οι μελλοντικές προοπτικές αυτών των κινήσεων, σε σχέση με την ρωσική πολιτική, στάση και στρατηγική στην ευρύτερη περιοχή της Ευρασίας. Ακόμα αναλύονται οι λόγοι της νέας αμερικανικής σχεδίασης για την κατανομή- διασπορά των βάσεών τους, η οποία σχεδίαση, είναι βέβαιο ότι θα επηρεάσει και την αντίστοιχη νέα κατανομή των νατοϊκών βάσεων στην Ευρώπη.

Προσεγγίζεται, τέλος, αναλυτικά ο μετασχηματισμός της Ευρώ- Αμερικανικής Στρατηγικής υπό το πρίσμα των νέων μορφών απειλής που σηματοδότησαν τα γεγονότα της 11^ης Σεπτεμβρίου. Εντοπίζονται οι διαφορές του Ευρωπαϊκού και του Αμερικανικού δόγματος αντιμετώπισης των νέων απειλών και στο επίπεδο της πολιτικής προσέγγισης, αλλά και στο επίπεδο ιεράρχησης και επιλογής των μέσων. Εξετάζεται η αμερικανική προοπτική ανάπτυξης ενός αντι – πυραυλικού συστήματος, το οποίο θα παρέχει προστασία από μία κατηγορία Όπλων Μαζικής Καταστροφής και πως αντιμετωπίζεται αυτό το ενδεχόμενο από ΕΕ και Ρωσία. Τέλος προσεγγίζεται η προοπτική σύγκλισης των διαφορών σκέψης ΕΕ και ΗΠΑ, στα διάφορα μεγάλα θέματα της ευρύτερης περιοχής όπως Ιράκ, Παλαιστινιακό, τρομοκρατία, ΚΕΠΠΑ και ενέργεια (πετρέλαιο – φυσικό αέριο), λαμβάνοντας υπόψη και τα ρωσικά συμφέροντα στην λογική της περιοχικής ασφάλειας και ισορροπίας.

Η μελέτη μετά την ανάλυση κάθε παράγοντα, καταλήγει σε επιμέρους διαπιστώσεις και μερικά συμπεράσματα.

Στο τέλος αυτής γίνεται ομαδοποίηση των διαπιστώσεων και μερικών συμπερασμάτων, σε γενικά συμπεράσματα εκ των οποίων ορισμένα είναι κατ’ ευθείαν απόρροια των ανά παράγοντα μερικών ομοίων τους και άλλα είναι συμπερασματικό απόσταγμα από το σύνολο της μελέτης.

Περιληπτικά ορισμένα γενικά συμπεράσματα έχουν ως εξής :

- Η Εθνική Άμυνα εμπεριέχεται στην έννοια Εθνική Ασφάλεια.

- Η στρατιωτική ισχύς δεν μπορεί ακόμα να υποκατασταθεί απόλυτα από τις άλλες συνιστώσες της συνολικής Εθνικής Ισχύος.

- Κράτη όπως η χώρα μας είναι υποχρεωμένα να αξιοποιούν κατά το μέγιστο δυνατό τις μεταβλητές συνιστώσες της Εθνικής Ισχύος.

- Η Χώρα μας έχει την ανάγκη αδιαμφισβήτητης Στρατιωτικής Ισχύος για να αντιμετωπίσει αφενός τις σύγχρονες απειλές και αφετέρου την ιστορική πλέον τουρκική.

- Υπάρχει άμεση ανάγκη εκπόνησης Γενικής Εθνικής Στρατηγικής από όργανο κοινής αποδοχής και εμπιστοσύνης.

- Η εμπλοκή της χώρας μας στις περιοχικές, αλλά και τις παγκόσμιες (σε ένα βαθμό) γεωπολιτικές μεταβολές και εξελίξεις είναι αναπόφευκτη.

- Η οικονομική ισχύς της χώρα και η γεωγραφική αξία των λιμανιών της Βορείου Ελλάδος δίδει συνέχεια στην στρατηγική αξία της χώρας μας σε σχέση με τα Βαλκάνια.

- Η σημασία του αμερικανικού παράγοντα για τα εθνικά μας συμφέροντα θα είναι καθοριστική και στο άμεσο μέλλον.

- Τα γεωπολιτικά δεδομένα της ΜΑ δεν παρουσιάζουν ακόμα μια παγιωμένη κατάσταση.

- Η Μουσουλμανική τρομοκρατία είναι ήδη σοβαρή παγκόσμια απειλή.

- Διαπιστώθηκε ότι η πολιτική αξία της έγκρισης των επεμβάσεων από τον ΟΗΕ και η συλλογική επέμβαση είναι και για την υπερδύναμη χρήσιμη και αναγκαία (ακόμα).

- Η Ρωσία έχει βρει «έδαφος» να προσεγγίσει στενότερα το Ιράν και να βελτιώσει το τόξο επιρροής της προς Κίνα και Ινδία.

- Στο θέμα της ειρήνευσης στο Ιράκ, ένα από τα κρίσιμα ζητήματα είναι αυτό της μικρής ή μεγάλης αυτονομίας των Κούρδων του Βορείου Ιράκ.

- Οι σχέσεις μας με τις αραβικές και μουσουλμανικές χώρες της ΜΑ απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή.

- Το Ισραήλ είναι ίσως ο μεγαλύτερος κερδισμένος από τα νέα γεωπολιτικά δεδομένα της ΜΑ.

- Το υδάτινο δυναμικό και οι πόροι νερού στην ευρύτερη περιοχή της ΜΑ είναι και θα παραμείνουν στρατηγικά στοιχεία.

- Υπάρχει ενδεχόμενο χώρες της ΜΑ να προσπαθήσουν να αποκτήσουν Ο.Μ.Κ. ή κάποιες σχετικές δυνατότητες.

- Το Κυπριακό δεν φαίνεται να είναι μεμονωμένο θέμα, αλλά ένας κρίκος στον αμερικανικό σχεδιασμό για τον έλεγχο και την ισορροπία στην ΜΑ και Αν. Μεσόγειο.

- Δεν υπάρχει για την χώρα μας ουσιαστική απειλή από βορρά, αλλά υπάρχουν σχετικοί κίνδυνοι από, εν δυνάμει, ασταθείς ακόμα περιοχές.

- Η Νατοϊκή επέκταση στα Βαλκάνια, απαιτεί την σύμπλευσή μας με τα αμερικανικά ενδιαφέροντα στο θέμα αυτό.

- Η Τουρκία θα παραμένει μια πολύ ισχυρή στρατιωτική δύναμη στην περιοχή.

- Δεν αναμένεται σοβαρή ανάμειξη της Τουρκίας στις αλβανικές τάσεις αναθεωρητισμού, ούτε στο θέμα του Κοσόβου.

- Οι τουρκικοί πολιτικοί στόχοι στην Υπερκαυκασία έχουν περιορισθεί στην ολοκλήρωση και λειτουργία του αγωγού Μπακού- Τζεϋχάν.

- Η αμερικανοτουρκική ρήξη για το βόρειο μέτωπο στον πόλεμο του Ιράκ δεν πρέπει να υπερεκτιμηθεί.

- Γίνεται σοβαρή προσπάθεια της Τουρκίας να αναβαθμίσει την εμπιστοσύνη της στον Αραβικό και Μουσουλμανικό κόσμο.

- Η περίοδος των ενταξιακών συνομιλιών της Τουρκίας με την ΕΕ αποτελούν την τελευταία ευκαιρία επίλυσης του Κυπριακού και των Ελληνοτουρκικών διαφορών.

- Οι ΗΠΑ για την επόμενη τουλάχιστον πενταετία δεν φαίνεται να συμφωνούν για την ΚΕΠΠΑ.

- Η ΕΕ και οι ΗΠΑ ενδέχεται να προκαλέσουν ρωσική αντίδραση αν συνεχίσουν την επέκταση (ΕΕ και ΝΑΤΟ) προς ανατολάς.

- Η Ελλάδα στην ΕΕ των 25 πρέπει να αναπτύξει στρατηγική που θα την αναδείξει σε «ατμομηχανή» της ευρωπαϊκής προοπτικής στα Βαλκάνια.

- Η ΕΕ των 25 δεν έχει επί του παρόντος την πολιτική βούληση για την δημιουργία σοβαρών Ευρωπαϊκών Ενόπλων Δυνάμεων για την προστασία των ευρωπαϊκών συνόρων.

5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ

α. Η επίδραση στην Ελλάδα των νέων γεωπολιτικών δεδομένων στο χώρο της Μέσης Ανατολής.

(1) Γενικά

Η Μέση Ανατολή (ΜΑ) ως γεωγραφικός όρος περιλαμβάνει την περιοχή μεταξύ Τουρκίας και Ινδιών. Ιστορικά ως ορολογία εμφανίστηκε μετά τον Α’ ΠΠ από τους Βρετανούς. Τα κράτη που περιλαμβάνονται στην περιοχή αυτή δεν είναι απολύτως καθορισμένα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν διάφορες απόψεις περί αυτού. Γενικά όμως θα λέγαμε ότι τα κράτη των περιοχών της Ανατολικής Μεσογείου, της ΝΔ Ασίας, του Περσικού Κόλπου, της Ερυθράς Θάλασσας και του Κόλπου του Αντεν, συμπεριλαμβάνονται στην περιοχή της ΜΑ.

Η περιοχή της ΜΑ έχει, ως γνωστόν, μεγάλη γεωπολιτική και στρατηγική αξία, όχι μόνο από τα γεωγραφικά της δεδομένα, αλλά η αξία της σε παγκόσμιο επίπεδο έγινε προφανής μετά τα διαπιστοθέντα αποθέματα ενέργειας (πετρέλαιο, αέριο) σε αρκετές από τις χώρες της. Έτσι, όλο σχεδόν τον 20^ο αιώνα, η ΜΑ συγκέντρωνε το έντονο ενδιαφέρον των μεγάλων δυνάμεων. Με την διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ η στρατηγική σημασία της ΜΑ συνδέεται άμεσα με αυτή της Αν. Μεσογείου, καθόσον αποτελούν τη βασική συγκοινωνιακή διαδρομή μεταξύ Ατλαντικού και Ινδικού Ωκεανού, για μεταφορές πρώτων υλών, βιομηχανικών προϊόντων, αλλά κυρίως του πετρελαίου και του αερίου.

Υπάρχουν ορισμένα γεωπολιτικά χαρακτηριστικά των χωρών της ΜΑ τα οποία πρέπει να επισημανθούν :

Εκτός από το Ισραήλ και την Κύπρο τα υπόλοιπα κράτη της ΜΑ έχουν μουσουλμανικούς πληθυσμούς διαφόρων δογμάτων.

Λόγω ιστορικών δεδομένων, αλλά κυρίως λόγω θρησκευτικής φιλοσοφίας και πρακτικής, τα περισσότερα κράτη της ΜΑ δεν έχουν πολιτικά συστήματα διακυβέρνησης δημοκρατίες δυτικού τύπου. Τα περισσότερα καθεστώτα είναι μοναρχίες διαφόρων τύπων, ενώ είναι σοβαρή η απειλή επιβολής θεοκρατικών καθεστώτων τύπου Ιράν, αφού ο μουσουλμανισμός δεν είναι μόνο μία θρησκευτική φιλοσοφία, αλλά, σύμφωνα με τους περισσότερους των οπαδών του, είναι κοινωνικό και πολιτειακό σύστημα.

Οι λαοί των χωρών της ΜΑ (περί τα 300 εκ) είναι ένα μωσαϊκό φυλών και πολιτισμών, ενώ υπάρχουν έντονες διαφορές σε μορφωτικό και πολιτισμικό επίπεδο τις οποίες, οι ιστορικές καταβολές και οι θρησκευτικές παραδόσεις τις κάνουν να έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις από ότι ίσως στην πραγματικότητα είναι.

Σημαντικό μέρος της ΜΑ έχει πρόβλημα νερού και η πιθανότης το θέμα αυτό, δηλαδή του ελέγχου του συστήματος διανομής των ποταμίων υδάτων, να αποτελέσει στο μέλλον εστία πολιτικοστρατιωτικών εντάσεων, είναι μεγάλη.

Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο της ΜΑ καλύπτουν το 25% της συνολικής παγκόσμιας παραγωγής και τα αποθέματα που έχουν εντοπισθεί, ανέρχονται στο 66% του συνόλου των παγκοσμίων αποθεμάτων.

Η περιοχή της ΜΑ γειτνιάζει με τις περιοχές του Καυκάσου, της Κασπίας θάλασσας και της Κεντρικής Ασίας δημιουργώντας έτσι προϋποθέσεις γεωπολιτικής αλληλεπίδρασης.

Η περιοχή της ΜΑ, σύμφωνα με τους γεωγραφικούς όρους του Mac Kinder βρίσκεται στο «Παράκτιο Εσωτερικό Τόξο»[1].

Η προσπάθεια πολιτικής επίδρασης στα θέματα της ΜΑ εκ μέρους των μεγάλων δυνάμεων είναι συνεχής και δραστική. Ορισμένες δε από αυτές, ΗΠΑ, Βρετανία, διαθέτουν και στρατιωτικές βάσεις, ενώ ο έλεγχος της στρατιωτικής υποδομής και ισχύος των περισσοτέρων χωρών γίνεται μέσω των πωλήσεων οπλικών συστημάτων από αρκετές χώρες (ΗΠΑ, Ρωσία, Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία).

Η Αμερικανική στρατιωτική παρουσία από το Αφγανιστάν έως την Αν. Μεσόγειο και ιδιαίτερα η κατάληψη του Ιράκ από ΗΠΑ και Βρετανία έχουν επιδράσει καθοριστικά στα γεωπολιτικά δεδομένα της ΜΑ.

Η αδυναμία των κρατών της ΜΑ, δημιουργίας κάποιας μορφής πολιτικής συνεργασίας και συμμαχίας, παρουσιάζει τον χώρο της ΜΑ πολιτικά διαιρεμένο και όχι ενιαίο. Υπάρχουν δε πολιτικές αντιπαλότητες μεταξύ των διαφόρων κρατών (και των μουσουλμανικών), αλλά και μεταξύ καθεστώτων, που πολύ εύκολα οδηγούν σε συγκρούσεις.

Τα παραπάνω γεωπολιτικά χαρακτηριστικά της ΜΑ δημιουργούν ένα ιδιαίτερο γεωπολιτικό περιβάλλον του οποίου το κυρίαρχο γνώρισμα είναι η γένεση όλων των ειδών των συγκρούσεων. Οι επεμβάσεις και οι επιρροές των μεγάλων δυνάμεων για έλεγχο των πηγών ενέργειας και των οδών μεταφοράς αυτών, οι ιστορικές και θρησκευτικές διχόνοιες μεταξύ κρατών καθεστώτων και φυλών και η κρατική παρουσία του Ισραήλ στα εδάφη της Παλαιστίνης, είναι το υπόβαθρο του συγκρουσιακού αυτού περιβάλλοντος.

Είναι επομένως αναπόφευκτο ένα γεωπολιτικό περιβάλλον με τόσο έντονα συγκρουσιακά στοιχεία, να μην έχει προϋποθέσεις σταθερότητας και ίσως ακόμα να είναι πολύ δύσκολη και η πρόβλεψη του γεωπολιτικού περιβάλλοντος στο εγγύς μέλλον αφού και οι σχεδιασμοί και αυτών των ισχυρών «παικτών» της παγκόσμιας πολιτικής να μην είναι πάντα υλοποιήσιμοι σύμφωνα με τα αρχικά τους σχέδια. Επίσης είναι δεδομένο ότι δεν έχουν όλα τα κράτη της ΜΑ την ίδια συμμετοχή στην διαμόρφωση του εκάστοτε γεωπολιτικού περιβάλλοντος. Έτσι για σκοπούς οικονομίας της παρούσης μελέτης, η ανάλυση θα εστιασθεί στα κράτη και στους παράγοντες εκείνους που παίζουν άμεσο ρόλο στη διαμόρφωση του σημερινού γεωπολιτικού περιβάλλοντος της ΜΑ και που κατά την άποψή μας, θα συνεχίσουν να επιδρούν στην διαμόρφωση των μελλοντικών εξελίξεων.

(2) Παρούσα Κατάσταση

Στη ΜΑ υπάρχουν ορισμένα ιστορικά δεδομένα πολύ σημαντικά. Για παράδειγμα στο δυτικό της μέρος, εμφανίστηκαν οι τρεις από τις κυριότερες θρησκείες του κόσμου, ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Μωαμεθανισμός. Σήμερα η πλειοψηφία των κατοίκων της είναι Μωαμεθανοί με αποτέλεσμα η επίδραση της συγκεκριμένης θρησκείας να είναι έντονη σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας των κρατών της. Η αύξηση των πληθυσμών είναι σε υψηλούς δείκτες κυρίως στους αραβικούς και μουσουλμανικούς, ενώ στα ευρωπαϊκά, δυτικά επίπεδα κινούνται αυτοί των πληθυσμών του Ισραήλ και της Κύπρου.

Εκτός της Τουρκίας, τα υπόλοιπα μουσουλμανικά κράτη της ΜΑ, σε μεγάλο ποσοστό των πληθυσμών τους επικρατεί ένα αίσθημα αδικίας, ταπείνωσης και μίσους ίσως απέναντι στον δυτικό κόσμο. Τα αίτια αυτού του αισθήματος είναι πολλά, άλλα υποκειμενικά και άλλα αντικειμενικά. Η εντύπωση ότι η Ευρώπη και η Αμερική με τους Χριστιανούς κατοίκους των, θέλουν να εκμεταλλευτούν τα πετρέλαια των χωρών τους, του οδηγεί στην άποψη ότι αυτοί πρέπει να χρησιμοποιήσουν το πετρέλαιο ως όπλο για να τιμωρήσουν τους άπιστους Ευρωπαίους και αμερικανούς. Η θρησκευτική τους φιλοσοφία ενδυναμώνει αυτά τα αισθήματα και αυτές τις απόψεις, αναδεικνύοντας έτσι θρησκευτικούς αρχηγούς σε πολιτικούς ηγέτες, οι οποίοι επικρατούν με συνθήματα και πολιτική που βασίζονται στον αντιδυτικό, αντιχριστιανικό φανατισμό κυρίως. Στη βάση αυτή του φανατισμού έχουμε τη γέννηση της τρομοκρατίας η οποία επίσης στόχους έχει τα δυτικά συμφέροντα.

Θα πρέπει όμως να δεχθούμε ότι υπάρχουν ιστορικά αλλά και σημερινά αντικειμενικά δεδομένα τα οποία αποτελούν το ιστορικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο έχει αναπτυχθεί αυτή η αντιδυτική και αντιχριστιανική θέση και στάση των μουσουλμανικών λαών της ΜΑ.

Είναι βασικό χαρακτηριστικό των κρατών της ΜΑ η μεταξύ του αστάθεια στις σχέσεις, αλλά και η εξ ίσου μεγάλη αστάθεια σχέσεων μεταξύ αυτών και των εκάστοτε μεγάλων δυνάμεων. Η αστάθεια αυτή είναι κυρίως αποτέλεσμα των υφισταμένων γεωπολιτικών παραγόντων της περιοχής που ήδη αναφέραμε, αλλά και στις ηγεμονικές αντιλήψεις που επικρατούν σε ορισμένα από τα κράτη όπως πχ της Αιγύπτου (Παναραβισμός) και της Τουρκίας (Παντουρκισμός).

Η διαμόρφωση των εκάστοτε γεωπολιτικών δεδομένων στην περιοχή της ΜΑ, έχει σχέση αφενός με τα σταθερά γεωπολιτικά χαρακτηριστικά αυτής και αφετέρου με την αστάθεια που δημιουργούν τα εμπλεκόμενα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, είτε με αφορμή υπαρχόντων ιστορικών προβλημάτων, όπως το Παλαιστινιακό, το Κυπριακό και το Κουρδικό, είτε με αφορμή εφαρμογής νέων στρατηγικών για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους (Ιράκ, Αφγανιστάν κλπ).

Στο σημείο αυτό θα αναφερθούμε πολύ περιληπτικά σε ορισμένους Γεωστρατηγικούς Παράγοντες της περιοχής της ΜΑ. Εφόσον υπάρχει ανάγκη για εκτενέστερη ανάλυση, παραπέμπουμε σε προηγούμενη μελέτη του ΣΕΕΘΑ με τίτλο «Διαμόρφωση Νέων Γεωστρατηγικών Παραγόντων στη Μέση Ανατολή- Κεντρική Ασία και οι Επιδράσεις των στην Γεωπολιτική Κατάσταση της Περιοχής» και η οποία έχει υποβληθεί στο ΓΕΕΘΑ.

Πριν την επέμβαση των Αμερικανών και Βρετανών στο Ιράκ και την απόλυτη στρατιωτική τους παρουσία και κυριαρχία στην περιοχή, η στρατιωτική αξία της ΜΑ ευρίσκετο σε μία σχετική ισορροπία και μεταξύ των κρατών της, αλλά και ως προς την εξωτερική της επίδραση σε άλλες περιοχές. Ο έλεγχος του Ιράκ έχει ανατρέψει πλήρως τα πολιτικοστρατιωτικά δεδομένα της περιοχής. Παρ’ όλα τα σοβαρά προβλήματα σταθεροποίησης της εσωτερικής κατάστασης που αντιμετωπίζουν οι αμερικανικές και οι βρετανικές δυνάμεις, η επίδραση στα γεωστρατηγικά δεδομένα της Κασπίας, της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου είναι δεδομένη και φαίνεται από τις αντιδράσεις της Ρωσίας κυρίως, αλλά και της ΕΕ. Η αμερικανική παρουσία στο Ιράκ και στα μικρά κράτη του Περσικού Κόλπου, σε συνδυασμό με τις δυνατότητες του Ισραήλ έχουν απομονώσει το Ιράν, τη Συρία και την Σαουδική Αραβία.

Η έστω, προς το παρόν, ασταθής αμερικανοβρετανική παρουσία στο Ιράκ, έχει δημιουργήσει ουσιαστικές προοπτικές επίτευξης μίας πολύ σημαντικής γεωπολιτικής επιδίωξης αυτής του ελέγχου της «καρδιάς της Ευρασίας». Οπότε κατά τον αναλυτή Χάρολντ Μακίντερ μπορεί να επιτευχθεί ο έλεγχος της υφηλίου και η ουσιαστική δημιουργία της Παγκόσμιας Αυτοκρατορίας. Φυσικά για να φτάσουν οι αμερικανοί στο αποτέλεσμα αυτό θα απαιτηθεί η εμπλοκή και η συνεργασία και άλλων παραγόντων ή καλύτερα «Kes Factors» όπως ο Ρωσικός, ο Κινεζικός αλλά και αυτός της ΕΕ. Αν στόχος των αμερικανών είναι ο έλεγχος της Ευρασίας αμέσως ή εμμέσως, σε συνεργασία με τον δυτικό κόσμο συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, πριν την πλήρη οικονομοτεχνική ανάπτυξη του Κινεζικού κολοσσού, τότε αυτό έχει πιθανότητες επίτευξης. Αν υπάρξει όμως επιμονή στην διατήρηση του πρώτου ρόλου στον αμερικανοβρετανικό άξονα και τον δεύτερο ρόλο για τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο (κυρίως ΕΕ – Ρωσία) τότε μάλλον ο δρόμος της αμερικανικής προσπάθειας φαίνεται να είναι μακρύς και αμφιβόλου αποτελέσματος.

Η ισλαμική τρομοκρατία υπό την μορφή αντιστασιακού ή και απελευθερωτικού αγώνα, ήταν πάντα ένα γεωπολιτικό χαρακτηριστικό της ΜΑ. Μετά όμως την 11^η Σεπτεμβρίου 2001 η τρομοκρατία, γενικώς, είναι η κυριότερη ασύμμετρη απειλή για τον δυτικό κόσμο. Επειδή όμως η ισλαμική τρομοκρατία είναι αυτή που έχει προκαλέσει τα ισχυρότερα τυφλά κτυπήματα [2]και επίσης είναι γνωστοί οι δεσμοί της με άτομα, κοινωνικές ομάδες, αλλά και κράτη της ΜΑ για την περιοχή αυτή, και όχι μόνο, αποτελεί ουσιαστικό γεωστρατηγικό παράγοντα. Ουσιαστικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι μετά την 11^η Σεπτεμβρίου 2001, υφίσταται ένας πόλεμος σε εξέλιξη το πεδίο του οποίου είναι παγκόσμιο και οι αντίπαλοι είναι από την μία πλευρά οι φονταμενταλιστικές ισλαμικές οργανώσεις και από την άλλη οι ΗΠΑ, το Ισραήλ, οι Σύμμαχοι των ΗΠΑ δηλαδή ουσιαστικά όλος ο δυτικός κόσμος των «απίστων». Αυτό αποδείχθηκε κυριολεκτικά , με τα τραγικά αποτελέσματα των τρομοκρατικών ενεργειών κατά του ισπανικού λαού την 11^η Μαρτίου 2004.

Σήμερα, παρά τους πολέμους και τις επεμβάσεις κατά της τρομοκρατίας ή για εξουδετέρωση των στηριγμάτων αυτής οι «ιεροί πολεμιστές» αυξάνονται. «Η Αλ Κάϊντα παραμένει ικανή να εξαπολύσει καταστροφικές επιθέσεις όπως αυτή της 11^ης Σεπτεμβρίου» κατέθεσε ο Τζορτζ Τένετ, ο αρχηγός της CIA, τον Απρίλιο του 2004.[3] Πρόσθεσε δε ότι ο Οσάμα μπιν Λάντεν και οι στενοί του σύμβουλοι μπορεί να μην οργανώνουν όλες τις επιθέσεις, αλλά έχουν εμπνεύσει συγγενικές ομάδες σ’ όλο τον κόσμο. «Αυτές οι σκόρπιες ομάδες πλέον ορίζουν τις εξελίξεις και την απειλή που αντιμετωπίζουμε. Δεν είναι όλες παιδιά του Μπιν Λάντεν και έτσι δεν εξαρτώνται από τη δική του τύχη. Έχουν αυτόνομες ηγεσίες, επιλέγουν τους δικούς τους στόχους και σχεδιάζουν τις δικές τους επιθέσεις».3

Για την εξάπλωση της τρομοκρατίας, αλλά κυρίως για την εξέλιξη των μεθόδων της δεν είναι άμοιρη ευθυνών και η Δύση, αλλά κυρίως οι ΗΠΑ. Κατά την επέμβαση των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν φαίνεται ότι έχουμε μία στενή σχέση συνεργασίας CIA και ισλαμικών οργανώσεων, προκειμένου αυτές να καταστούν ικανές να επιφέρουν πλήγματα στις Σοβιετικές δυνάμεις. «Η πραγματική ζημιά που προκάλεσε η CIA δεν ήταν η παροχή όπλων και χρημάτων, αλλά η εξαγωγή πληροφοριών για το πώς να δημιουργούν και να εξαπλώνουν τη βία, μέσω ιδιωτικών στρατών ικανών να παράγουν τρομοκρατία».[4]

Ο πολιτικός στόχος της τρομοκρατίας, βρίσκει εύκολα οπαδούς και «πολεμιστές», αφού απευθύνεται σε λαούς που θεωρούν ότι αδικούνται και υποφέρουν από χριστιανούς και εβραίους. Στις αμερικανικές εφημερίδες δημοσιεύτηκε η άποψη του σεΐχη Ομάρ, ηγέτη της οργάνωσης Αλ Μουχατζιρούν. «Μπορεί να σκοτώσετε τον Μπιν Λάντεν, αλλά όχι το φαινόμενο. Δεν μπορείτε να το καταστρέψετε. Οι μουσουλμάνοι αδελφοί θα έρθουν μια μέρα και θα κυριαρχήσουν σε αυτόν τον τόπο και θα ζούμε με αξιοπρέπεια σε ένα ισλαμικό καθεστώς».3 Αν την πολιτική φιλοσοφία του Μπιν Λάντεν, αποφασίσουν οι διάφορες ισλαμικές οργανώσεις να την κάνουν πράξη, μέσω τρομοκρατικών ενεργειών κατά ισλαμικών καθεστώτων που κατά την γνώμη τους συνεργάζονται με τους Αμερικανούς (Σ.Αραβία, Αίγυπτος κλπ), τότε δεν αποκλείεται να δούμε να γίνονται στόχοι οι εγκαταστάσεις βασικής υποδομής πετρελαίου, αερίου και νερού. Μία πιθανή επιτυχία τέτοιων τρομοκρατικών ενεργειών είναι προφανές ότι θα έχει τεράστιες πολιτικές και οικονομικές επιπτώσεις όχι μόνο στις χώρες που θα συμβούν. Η σχεδίαση της ελληνικής πολιτικής είναι υποχρεωμένη να λαμβάνει υπόψη της τα δεδομένα αυτά.

Ένα άλλο πρόβλημα που είναι σοβαρός γεωστρατηγικός παράγων και που φαίνεται ότι τροφοδοτεί και τροφοδοτείται από την ισλαμική τρομοκρατία είναι το Παλαιστινιακό. Το Ισραήλ και οι Παλαιστίνιοι έχουν μπει σε έναν φαύλο κύκλο τρομοκρατικών ενεργειών και ακραίων πράξεων, ορισμένες μόνο των οποίων έχουν πολιτικούς στόχους και σκοπούς. Μία περίοδο το Ισραήλ διαπραγματεύτηκε με τρομοκρατικές οργανώσεις, όπως την λιβανική Χεζμπολάχ κατά την αποχώρηση του από τον Λίβανο για να μειώσει το κύρος και την επιρροή των εθνικιστικών οργανώσεων (Αραφάτ). Πρόσφατα όμως με εντολή του ισραηλινού Πρωθυπουργού εκτελέστηκαν δύο αρχηγοί της Χαμάς, στέλνοντας έτσι ένα σαφές μήνυμα στις ριζοσπαστικές ισλαμικές οργανώσεις ότι το Ισραήλ μπορεί και δικαιούται να καταφέρει καίρια πλήγματα στους αντιπάλους του.[5]

Μία άποψη που επικρατεί μεταξύ μετριοπαθών αραβικών κύκλων,[6] προκειμένου να κλείσει το «κουτί της Πανδώρας» που έχει ανοίξει στην ΜΑ, μετά και την κατοχή του Ιράκ, είναι η εγκατάλειψη της παγκόσμιας σταυροφορίας κατά της ισλαμικής τρομοκρατίας και η εφαρμογή μιας πραγματιστικής πολιτικής, η οποία θα στοχεύει στην ουσιαστική βελτίωση της κατάστασης. Αυτό πιστεύουν ότι θα οδηγήσει τον μουσουλμανικό κόσμο έξω από την αγκαλιά του φανατικού και εξτρεμιστικού Ισλαμισμού. Επίσης ισχυρίζονται ότι αν η ΕΕ ανοίξει τελικώς την πόρτα σε μία χώρα όπως η Τουρκία, οι ανά τον κόσμο μουσουλμάνοι θα πάψουν να νιώθουν ότι είναι μονίμως απομονωμένοι στο περιθώριο από τον δυτικό χριστιανικό κόσμο και θα αρχίσουν ενδεχομένως να προβληματίζονται για την θέση τους στην σημερινή εποχή. Οι απόψεις αυτές, αν δούμε και τα τελευταία γεγονότα στο Ιράκ, φαίνεται ότι έχουν αντικειμενική αξία και πρέπει να εξετασθούν σοβαρά.

Επίσης η πολιτική των ΗΠΑ κυρίως, αλλά και των άλλων δυνάμεων δεν θα πρέπει να έχει δύο μέτρα και δύο σταθμά. Στις βασικές και θεμελιώδεις επιλογές δεν μπορεί να υπάρχουν δύο ή και τρεις απόψεις ανάλογα τι μας συμφέρει εκάστοτε. «……..Η μη διάδοση των πυρηνικών όπλων απαιτείται από το Ιράν και Ιράκ, αλλά όχι από το Ισραήλ….. Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι πρόβλημα για την Κίνα, αλλά όχι για την Σαουδική Αραβία…»[7]. Η στάση απέναντι σε αιχμαλώτους από τις οργανωμένες πολιτείες δεν μπορεί παρά σε όλες τις περιπτώσεις να είναι ίδια και συγκεκριμένα αυτή που καθορίζουν οι διεθνείς συνθήκες. Αν κάποιος θεωρεί τον εαυτό του πάνω από περιορισμούς και Συνθήκες, ουσιαστικά πάνω από τους διεθνείς νόμους, τότε δεν πολεμά την τρομοκρατία, αλλά αντίθετα την απαλλάσσει από κάθε λογική, νομική και ηθική αναστολή που μπορεί να είχε, δίνοντάς της πλήρη αιτιολογία για τις πράξεις της αλλά και για τις μεθόδους που επιλέγει.

Παράγοντες Νέου Γεωπολιτικού Περιβάλλοντος

Οι βασικοί παράγοντες που σήμερα έχουν διαμορφώσει το γεωπολιτικό περιβάλλον της ΜΑ και που η εξέλιξή τους θα καθορίσει τις μελλοντικές εξελίξεις στην περιοχή είναι πρωτεύοντος η κατάσταση στο Ιράκ και στο Παλαιστινιακό και δευτερευόντως το Κυπριακό και η κατάσταση στο Ιράν και τη Συρία, χώρες που είναι υπό το πολιτικό στόχαστρο της Υπερδύναμης.

Πριν αναφερθούμε αναλυτικότερα στο Ιράκ θα δούμε εν συντομία τι προηγήθηκε αυτού στα πλαίσια της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής.

Η πολιτική της κυβέρνησης Μπους για τις στρατιωτικές επεμβάσεις διαφέρει απόλυτα αυτής της κυβέρνησης Κλίντον κατά την πρώτη μεταψυχροπολεμική δεκαετία. Οι επεμβάσεις στην υπόθεση της Γιουγκοσλαβίας τις χαρακτήριζε η λογική της κατά το δυνατόν συντομότερης κατάπαυσης του πυρός και της άμεσης μεταπολεμικής σταθεροποίησης (quick – fix).

Η κυβέρνηση Μπους , με βάση τις απόψεις των δύο βασικών ρεπουμπλικανικών «δεξαμενών εγκεφάλων» (American Enterprise Institute and Heritage Faudation), έβλεπε ως εντελώς άσκοπες τις «ανθρωπιστικές» επεμβάσεις του προκατόχου της και τον κίνδυνο της υπερδιασποράς των αμερικανικών δυνάμεων σε περιοχές ήσσονος γεωστρατηγικής σημασίας όπως η Βαλκανική χερσόνησος. Η αιτιολογία επέμβασης της κυβέρνησης Κλίντον για την «αναδόμηση εθνών» (nation building) αντιμετωπιζόταν από το προεδρικό επιτελείο του Μπους με δυσφορία, αδιαφορία, αλλά και σκεπτικότητα.[8] Κατά την γνώμη της νέας κυβέρνησης προτεραιότητα έπρεπε να δοθεί στη Ρωσία και την Κίνα, νέα απειλή για την αμερικανική πλανητική κυριαρχία.

Αρκετές φορές όμως τις προτεραιότητες δεν τις καθορίζουν οι μελετητές και τα ινστιτούτα σκέψης, αλλά τα γεγονότα που γράφουν ιστορία. Οι τεραστίων διαστάσεων τρομοκρατικές επιθέσεις της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001, οδήγησαν την κυβέρνηση Μπους να αλλάξει στάση και να εγκαινιάσει μια παγκόσμια αντιτρομοκρατική «σταυροφορία». Η νέα αμερικανική πολιτική έκανε αυτό που ήθελε να αποφύγει. Διέσπειρε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αμερικανικά στρατεύματα σε όλες σχεδόν τις γωνίες του πλανήτη, από τα κράτη της Κεντρικής Ασίας, τη Γεωργία και το Πακιστάν, στο Αφγανιστάν, στις Φιλιππίνες και πιο πρόσφατα στο Ιράκ. (χάρτης 1)

Η εμπειρία του Αφγανιστάν μάλλον φάνηκε να επιβεβαιώνει την συνταγή της εποχής Κλίντον, που στόχευε στην κατά το δυνατόν λιγότερο επιζήμια για τις ΗΠΑ εμπλοκή σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Είναι γεγονός ότι η επέμβαση στο Αφγανιστάν στέρησε την κεντρική βάση και υποδομή της Αλ-Κάιντα , εξυπηρετώντας άμεσα τα ζωτικά συμφέροντα των ΗΠΑ, της ΕΕ αλλά και άλλων δυνάμεων. Η κινητοποίηση των συμμάχων των ΗΠΑ σε Ευρώπη και Ασία από την κυβέρνηση Μπους και η εμπλοκή τους στην υπόθεση του Αφγανιστάν, είναι η απόδειξη της εφαρμογής της πολιτικής Κλίντον που θα μπορούσε να κωδικοποιηθεί στις εξής φράσεις : Break it, Make others pay for it, Manage it, and get out ASAP (as soon as possible).

Η κατάσταση στο Αφγανιστάν φαίνεται ότι καθιστά την αποστολή των αμερικανών πολύ πιο δύσκολη και πολύ πιο μακροπρόθεσμη από ότι είχε αρχικά προβλεφθεί και συνεπώς έχουμε μεγαλύτερη εξάρτηση από τους ΝΑΤΟϊκούς των συμμάχους. Οι αμερικανικές δυνάμεις (περί τους 9600 άνδρες)[9] κυνηγάνε το «φάντασμα» του Ossama Bin Laden και είναι βέβαιο ότι θα μειωθούν δραματικά ή και θα αποχωρήσουν πλήρως, αν το συλλάβουν ή το εξαφανίσουν οι ίδιες. Στο οικονομικό επίπεδο, η συντριπτική πλειοψηφία της διεθνούς βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας, εκτός του ότι είναι σαφώς μειωμένη από την αρχικά σχεδιασθείσα, προέρχεται κατά 80% από τους συμμάχους των ΗΠΑ στην ΕΕ και δευτερευόντως την Ιαπωνία. Ευρωπαϊκές χώρες και μέλη του ΝΑΤΟ αποτελούν επίσης την πλειοψηφία των 5500 ανδρών της Διεθνούς Δύναμης Σταθεροποίησης, η οποία τυπικά ελέγχεται από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ενώ ουσιαστικά από το στρατηγείο του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες και την αμερικανική CENTCOM με έδρα την Φλόριδα και το Κατάρ.

Ίσως η μόνη αξιόπιστη λύση στο θέμα έλεγχος Αφγανιστάν εντοπίζεται στην αναγκαιότητα μερικής διπλωματικής επαναπροσέγγισης των ΗΠΑ με Γαλλία και πρωτίστως τη Γερμανία μετά την κρίση του Ιράκ. Δεδομένου ότι ο Γαλλο – Γερμανικός άξονας φαίνεται να διαφωνεί σχεδόν σε όλα τα κρίσιμα ζητήματα με τους Αμερικανούς, από την Ευρωπαϊκή Αμυντική και Εξωτερική Πολιτική έως και την μεταπολεμική ανοικοδόμηση του Ιράκ, δεν μένει ίσως άλλο «πεδίο δοκιμής» του κοινού αντιτρομοκρατικού αγώνα από αυτό του Αφνανιστάν. Η πολιτική βούληση του καγκελαρίου Schroeder να επαναπροσεγγίσει την Ουάσιγκτον δια της «Αφγανικής οδού» ίσως είναι η καλύτερη εκδοχή για το πρόβλημα αυτό. Η αναβάθμιση του γερμανικού ρόλου στο Αφγανιστάν θα εκφραστεί κυρίως μέσω της οικονομικής ενίσχυσης της χώρας και την επέκταση των «ειρηνευτικών» αποστολών της Νατοϊκής Δύναμης Σταθεροποίησης και εκτός της Καμπούλ για καλύτερη προστασία του έργου της ανοικοδόμησης. Αυτό όμως θα εξαρτηθεί πρωτίστως από τη βούληση της Ουάσιγκτον να δεχθεί τη Γερμανική πρόταση οι Περιφερειακές Ομάδες Ανοικοδόμησης (Provisional Reconstruction Teams) που θα στελεχωθούν από τη Γερμανία και άλλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις να τεθούν υπό την αιγίδα του ΝΑΤΟ και του ΟΗΕ και όχι της Επιχείρησης Enduring Freedom που ελέγχεται από το Κεντρικό Στρατηγείο των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων και να ασχοληθούν ουσιαστικά με την ανοικοδόμηση της χώρας και όχι με το κυνήγι της Αλ Κάιντα και των Ταλιμπάν.[10] Έως τον Απρίλιο του 2004 φαίνεται ότι είχε επέλθει μία συμφωνία αναφορικά με την τοποθέτηση των εν λόγω ομάδων υπό ΝΑΤΟϊκό έλεγχο. (Συνέντευξη του Θεοδ. Τσακίρη με σύμβουλο του Καγκελαρίου Schroeder, Απρίλιο 2004).

Στην περίπτωση του Ιράκ, το κόστος των όσων διακυβεύτηκαν και εξακολουθούν να διακυβεύονται, είναι δυσανάλογα μεγάλο για να συγκριθεί με οποιαδήποτε από τις προηγούμενες περιπτώσεις στρατιωτικής επέμβασης. Είναι όμως αλήθεια, ότι μετά την πτώση του Σανταμικού καθεστώτος, οι ΗΠΑ αισθάνονται πολύ πιο ασφαλείς. Το θέμα της εσωτερικής νομιμοποίησης του πολέμου στις ΗΠΑ κρίθηκε από την ομόφωνη απόφαση του Κογκρέσου να στηρίξει, ασχέτως τι θα γινόταν στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, την απόφαση του προέδρου Μπους να χρησιμοποιήσει βία για την επίλυση του Ιρακινού προβλήματος, λίγες μόλις εβδομάδες πριν από την εκλογική αναμέτρηση για τη Βουλή και τη Γερουσία τον Οκτώβριο του 2002.

Η ανάκτηση του ελέγχου της Γερουσίας από τους Ρεπουμπλικανικούς και η αστραπιαία επέλαση των αμερικανοβρετανικών δυνάμεων στο Ιράκ, ενίσχυσαν ακόμα περισσότερο τη νομιμοποίηση της στρατιωτικής επέμβασης στο πολιτικό σκηνικό των ΗΠΑ, περιθωριοποιώντας όλες τις αντίθετες και αποκλίνουσες φωνές. Και αυτό παρά την έως τώρα αδυναμία Αμερικανών και Βρετανών να ανακαλύψουν το περίφημο βιοχημικό οπλοστάσιο του Sadam Hussein και την πιο πρόσφατη αποδοχή διακομματικής έκθεσης της Επιτροπής Πληροφοριών (House Intelligence Committee) της Αμερικανικής Βουλής, ότι οι ΗΠΑ προχώρησαν σε πόλεμο χωρίς να έχουν καμία περαιτέρω απόδειξη για τα προγράμματα Όπλων Μαζικής Καταστροφής του Hussein κατά την περίοδο 1998-2003.[11]

Αυτό που δεν πέτυχαν οι εκθέσεις περί μη ύπαρξης αποδείξεων περί Όπλων Μαζικής Καταστροφής, φαίνεται ότι το επιτυγχάνουν οι τραγικές εικόνες που έκαναν το γύρο του Κόσμου για τις μεθόδους «ανάκρισης» των Ιρακινών κρατουμένων στην φυλακή του Αμπού Γκαρίμπ από τα αμερικανικά στρατεύματα. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις κερδίθηκαν, αλλά οι πολιτικοί στόχοι στους οποίους αυτές απέβλεπαν δεν φαίνεται να στέφονται με επιτυχία, τουλάχιστον επί του παρόντος. Ορισμένοι δε αναλυτές προχωρούν ακόμα πάρα πέρα τονίζοντας ότι «οι όποιες θεωρίες ήθελαν τις εύκολες στρατιωτικές νίκες των ΗΠΑ στο Ιράκ, να σηματοδοτούν την απαρχή μιας αμερικανικής παγκόσμιας αυτοκρατορίας πέθαναν σιωπηλά την περασμένη Παρασκευή στο Καπιτώλιο, όταν το Κογκρέσο έστησε στον τοίχο τον υπουργό Άμυνας, Ντόναλντ Ράμσφελντ για τους χειρισμούς του στην υπόθεση των κακοποιήσεων στις φυλακές του Αμπού Γκαρίμπ…. Πλήγωσαν το κύρος των ΗΠΑ στο εξωτερικό, τόνισε στον υπουργό Άμυνας, ο γερουσιαστής Λίντσεϊ Γκράχαμ».[12]

Η δεύτερη μεγάλη διαφορά στην περίπτωση του Ιράκ, συνίσταται στην γεωπολιτική «επανάσταση» που προκλήθηκε από τη διπλωματική αποτυχία των Αμερικανο- Βρετανών να νομιμοποιήσουν μέσω του ΟΗΕ την ουσιαστικά προαποφασισμένη[13] στρατιωτική τους επέμβαση. Ποτέ άλλοτε από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και ίσως από την πετρελαϊκή κρίση του 1973, δεν παρατηρήθηκε ένα τέτοιο χάσμα απόψεων και χειρισμών μεταξύ των δύο βασικών πυλώνων της Ατλαντικής Συμμαχίας. Πέρα από την πρωτοφανή Γαλλο- Γερμανική αντίσταση, αυτό που υπήρξε ακόμα πιο ανησυχητικό για τους αμερικανούς ήταν ο τακτικός συνασπισμός των δύο ισχυρότερων δυνάμεων της Ευρώπης με την Ρωσία. Η διπλωματική συνεργασία που την δεκαετία του 90, φάνταζε ως «ανέκδοτο» , απέκτησε αίφνης σάρκα και οστά συμβάλλοντας στο συντονισμένο «ροκάνισμα» της διεθνούς νομιμοποίησης της αμερικανικής επέμβασης και την ex post facto δικαίωση αυτής της διπλωματικής αντίστασης από την έως τώρα αποτυχημένη προσπάθεια των Αμερικανών και των Βρετανών στο Ιράκ.

Αυτός ο συνασπισμός δεν μπορούσε φυσικά να εμποδίσει των αμερικανική επέμβαση. Κανένας δεν μπορούσε να αντιπαραταχθεί σε συμβατικό στρατιωτικό επίπεδο, έναντι των ΗΠΑ και το ίδιο θα ισχύει και στο ορατό μέλλον, ενώ η αστραπιαία έκβαση του πολέμου, μείωσε ακόμα περισσότερο τη διαπραγματευτική θέση του Ευρω- Ρωσικού συνασπισμού έναντι των αμερικανών στο αρχικό μεταπολεμικό πεδίο. Ωστόσο η ποιοτική διαφορά συνίσταται στο ότι για πρώτη φορά από το 1991 όσοι διαφωνούσαν με τη μονοκρατορική στρατηγική των ΗΠΑ αποφάσισαν να αντισταθούν και να συντονίσουν αυτήν τους την αντίσταση με τον απώτερο στόχο να πλήξουν το διπλωματικό γόητρο των αμερικανών[14], προκαλώντας ανάλογα βίαιες αντιδράσεις και απειλές οικονομικών αντιποίνων από την Ουάσιγκτον[15].

Το κρισιμότερο ζητούμενο της ιρακινής υπόθεσης δεν ήταν το αν οι Αμερικανοί θα επενέβαιναν, ούτε το αν θα νικούσαν στρατιωτικά. Αυτά ήταν δεδομένα. Το βασικό ζητούμενο είναι με τι διπλωματικό και οικονομικό κόστος θα πετύχαιναν αυτό ου τελικά πέτυχαν και κυρίως σε τι βαθμό η εύκολη στρατιωτική τους επικράτηση θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για την επιτυχημένη εφαρμογή της «φόρμουλας» Κλίντον και στην περίπτωση του Ιράκ, αναφορικά με την ελαχιστοποίηση του κόστους κατοχής σε ζωές και σε χρήμα του αμερικανικού προϋπολογισμού. Με δεδομένη την ημιάναρχη κατάσταση που επικρατεί, ο αριθμός των στρατευμάτων που θα απαιτηθούν για την αστυνόμευση της χώρας και την προστασία των υποδομών της είναι ακόμη ένα ανοιχτό ζήτημα. Πρόσφατες δηλώσεις (Μάιος 2004) Βρετανών αρμοδίων ότι θα καλύψουν το κενό των 1300 Ισπανών και των άλλων, μετά την αποχώρησή τους, αποδεικνύουν τις μεγάλες ανάγκες που υπάρχουν για να ελεγχθεί η κατάσταση. Η εκτός ελέγχου κατάσταση στην κατεχόμενη χώρα, όπου οι ΗΠΑ αδυνατούν να διαχειριστούν έναν σύγχρονο πόλεμο που τα πάντα σχεδόν καταγράφονται στον τηλεοπτικό και τον φωτογραφικό φακό και με το κύρος τους σοβαρά πληγωμένο από τα σκάνδαλα των βασανισμών, θα αποτελέσει αντικείμενο της συνόδου του ΝΑΤΟ στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούνιο. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Γενικός Γραμματέας της Συμμαχίας Γιάαπ ντε Χόοπ Σέφερ, έχει αφήσει ανοικτό το ενδεχόμενο για αλλαγή του ρόλου της Συμμαχίας στο Ιράκ[16].

Στο ίδιο πλαίσιο προβληματισμών για τον ρόλο του ΝΑΤΟ στην υπόθεση του Ιράκ θα πρέπει να ληφθεί υπόψη και η σχετική δήλωση του Γερμανού Καγκελαρίου Γκέρχαρντ Σρέντερ ότι «το ΝΑΤΟ δεν είναι ο καταλληλότερος οργανισμός για να επιβάλλει τη σταθερότητα στο Ιράκ» και συνέχισε «….διερωτώμαι αν αντί για το ΝΑΤΟ δεν είναι πιο σωστό να σταλούν στο Ιράκ στρατεύματα από μουσουλμανικές χώρες ώστε να κερδίσουν την εμπιστοσύνη του ιρακινού λαού». Συμπλήρωσε βέβαια ότι η Γερμανία δεν θα εμποδίσει απόφαση του ΝΑΤΟ να στείλει στρατό στο Ιράκ, σε περίπτωση που ληφθεί σχετική απόφαση.16 Από την πλευρά των ΗΠΑ έχει δηλωθεί κατ’ επανάληψη ότι τα αμερικανικά στρατεύματα (135.000) θα παραμείνουν τουλάχιστον για ένα ακόμα χρόνο (έως και το 2005) προκειμένου να υποστηρίξουν και να εξασφαλίσουν τις διαδικασίες μεταβίβασης της εξουσίας και εκλογής νόμιμης Ιρακινής κυβέρνησης. Από την 1-7-2004 υπάρχουν όμως πολλά θέματα προς ρύθμιση, όπως ποίος θα έχει την ευθύνη ασφάλειας, τι ρόλο και θέση θα έχουν τα ιρακινά στρατεύματα σε σχέση με τα στρατεύματα κατοχής στα οποία οι απόψεις των αμερικανών μπορεί να διαφέρουν από αυτές των ιρακινών και να επανατροφοδοτήσουν καταστάσεις αναταραχής και αστάθειας.[17] Η ελληνική στάση είναι αναγκασμένη να συγκεράσει τα συμφέροντά μας διαμέσου των συμφερόντων των άλλων εμπλεκομένων (ΕΕ, ΝΑΤΟ, ΗΠΑ).

Οι πρόσφατες συγκρούσεις απέδειξαν ότι η «φόρμουλα Κλίντον» δεν φαίνεται να αποδίδει.[18] Υπάρχουν μεγάλες ανάγκες για διαφύλαξη των μετόπισθεν, για ταχύτερη ομαλοποίηση της καθημερινής ζωής για την πλειοψηφία των Σουνιτών και Σιιτών του κεντρικού και νότιου Ιράκ, για προστασία της κρίσιμης υποδομής της χώρας σε νερό και πετρέλαιο, και για επιβολή της εκεχειρίας μεταξύ των διαφόρων εθνοτικών ομάδων της χώρας στο βόρειο Ιράκ (Κούρδων, Σιϊτών, Τουρκομάνων).[19] Αυτές οι ανάγκες απαιτούν στρατεύματα ικανά και έμπειρα και όχι αριθμό κάποιων στρατιωτικών που έχουν σταλεί από διάφορες χώρες για να αυξήσουν την διπλωματική τους θέση στον κατάλογο της υπερδύναμης. Τα παραδείγματα της Βοσνίας, του Κοσόβου και του Αφγανιστάν δείχνουν το ρόλο που παίζουν τα έμπειρα στρατεύματα στον έλεγχο ανάλογων καταστάσεων. Η κατάσταση αυτή θα ξεκαθαριστεί με την 1^η Ιουλίου 2004, όπου μετά την απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας της 8 Ιουνίου 2004, η ευθύνη διακυβέρνησης της χώρας θα βρίσκεται στα χέρια των ιρακινών.

Η τρίτη λοιπόν ιδιαιτερότητα της ιρακινής περίπτωσης, εντοπίζεται σε αυτό ακριβώς το σημείο, που έχει να κάνει με τις δυνατότητες και τις ικανότητες των στρατευμάτων που έχουν διατεθεί από συμμαχικές των ΗΠΑ κυβερνήσεις για την διατήρηση της τάξης μετά το τέλος του πολέμου. Κορυφαίος Δημοκρατικός Γερουσιαστής δήλωσε για την ποιότητα των συμμαχικών προσφορών σε στρατεύματα: «….. οι ΗΠΑ δεν είναι δυνατόν να στηρίξουν την ασφάλεια των εγκαταστάσεων στους παίκτες μιας ποδοσφαιρικής ομάδας που ντύθηκαν στρατιώτες σε ένα βράδυ».[20]

Η σημερινή εικόνα των συμμαχικών δυνάμεων στο Ιράκ, εκτός αμερικανικών, έχει ως κάτωθι με ίσως κάποιες μικρές διαφοροποιήσεις:

Πίνακας Κρατών που Αποστέλλουν Ειρηνευτικές Δυνάμεις στο Ιράκ[21]

ΧΩΡΕΣ	Αριθμός Στρατευμάτων
Καζακστάν	27
ΠΓΔΜ	37
Εσθονία	43
Λιθουανία	45
Μολδαβία	50
Γεωργία	69
Αλβανία	75
Τσεχία	79
Σλοβακία	85
Φιλλιπίνες	100
Νορβηγία	104
Νικαράγουα	115
Πορτογαλία	124
Λετονία	144
Δομηνικιανή Δημοκρατία	150
Αζερμπαϊτζάν	150
Μογγολία	174
Ρουμανία	205
Δανία	420
Ουγγαρία	441
Ταϊλάνδη	443
Βουλγαρία	480
Νότια Κορέα	700
Ολλανδία	1.100
Ιταλία	1.130
Ουκρανία	1.800
Πολωνία	2.400
Βρετανία	14.000

Η εμπειρία των χωρών του πρώην «ανατολικού συνασπισμού» εξαντλείται στην αστυνόμευση φιλικών ή και ομοθρήσκων πληθυσμών της Βαλκανικής (κυρίως στη Βοσνία) οι οποίοι, τους αντιμετώπιζαν ως εγγυητές της δικής τους ασφάλειας ή θεματοφύλακες μιας πολιτικής συμφωνίας που τους ευνοούσε. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει σε καμία περίπτωση για την πλειοψηφία του σουνιτικού και σιιτικού Ιράκ. Εκτός αυτού λόγω της οικονομικής τους κατάστασης η πλειοψηφία των χωρών που περιλαμβάνονται στον ανωτέρω κατάλογο δεν θα μπορέσουν να σηκώσουν ούτε το οικονομικό βάρος της λειτουργικής τους παρουσίας στο Ιράκ και θα καλυφθεί, κατά κύριοι λόγο από τις ΗΠΑ.

Η κατάσταση αυτή έχει οδηγήσει σε πιέσεις προς την Ινδία, το Πακιστάν, την Νότια Κορέα και την Τουρκία. Η καθολική άρνηση του Ιρακινού Συμβουλίου να δεχθεί σε οποιοδήποτε μέρος του Ιράκ τουρκικά στρατεύματα περιέπλεξε τα αμερικανικά, αλλά και τα τουρκικά ίσως σχέδια. Οι λόγοι που καθιστούν την τουρκική στρατιωτική παρουσία στο Ιράκ επικίνδυνη είναι ουσιαστικοί και σοβαροί :

Η εμφάνιση της Τουρκίας στο ρόλο του υποαποικιοκράτη εκτελεστή της αμερικανικής και της ισραηλινής βούλησης θα καταστρέψει την εικόνα του ουδετερόφιλου και φιλοισλαμικού κράτους, που κρατάει και κάποιες αποστάσεις από το Ισραήλ στο Παλαιστινιακό ζήτημα, εικόνα που έχτισε με προσοχή ο Turgut Ozal κατά τη δεκαετία του 1980. Η αποδόμηση αυτής της εικόνας που έχει ήδη αρχίσει από τη σύσταση της Τουρκοισραηλινής Συμμαχίας (1996) θα συντείνει στην περαιτέρω αποξένωση της Τουρκίας από το σύνολο του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου, κάτι που ενδέχεται να επιφέρει και σημαντική πολιτική ζημία στον ίδιο τον Erdogan, ιδίως μόλις αρχίσουν να φτάνουν στην Άγκυρα τα πρώτα φέρετρα.

Η εμφάνιση των Τούρκων στο προσκήνιο ενδέχεται να σπρώξει τους Κούρδους σε μία μορφή ιδιότυπης σύμπραξης με τα ισλαμικά φονταμενταλιστικά στοιχεία, που έχουν αρχίσει να πυκνώνουν τις τάξεις της ιρακινής αντίστασης. Αυτό μπορεί να αυξήσει το «πορώδες» των ιρακινών συνόρων αφού είναι δεδομένη η απόλυτη αντίθεση στην τουρκική παρουσία της Συρίας και του Ιράν. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα θα συντελούσε στην περαιτέρω Λιβανοποίηση του Ιράκ και τη σταδιακή νομιμοποίηση των τρομοκρατικών επιθέσεων των ιρακινών «αντιστασιακών» ομάδων, αφού θα μάχονται κατά κατακτητών, φίλων των Ισραηλινών. Έτσι η διπλωματική θέση της Συρίας και του Ιράν θα ενισχυθεί στο χώρο της Μέσης Ανατολής και γενικότερα του Αραβικού κόσμου.

Η ριζοσπαστικοποίηση των Κούρδων του Ιράκ που το πιθανότερο είναι ότι θα αισθανθούν περικυκλωμένοι από την Τουρκία, ενδέχεται να οδηγήσει στην αναμόχλευση του ένοπλου αγώνα των μελών του ΡΚΚ εντός του Τουρκικού Κουρδιστάν, με την ενεργητική σύμπραξη όχι μόνο των Κούρδων του Βορείου Ιράκ, αλλά και πολύ πιθανόν της Συρίας και του Ιράν. Αυτό το ενδεχόμενο γίνεται ακόμα πιο «εφιαλτικό» ιδίως εάν ο Erdogan τελικά δεν μπορέσει να επιβληθεί στους στρατιωτικούς και δεν μπορέσει να επιβάλλει κάποιες αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για τους Κούρδους της Τουρκίας, καταρχήν στο πρακτικό πεδίο της αναγνώρισης των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους, κάτι που σε τελική ανάλυση αποτελεί και προϋπόθεση για την ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας.

Σε τελική ανάλυση όπως δήλωσε επιφανής αναλυτής του American Enterpise Institute: «το όφελος (της τουρκικής αποστολής) δεν αξίζει την δυνητική ζημία»[22]

Η τέταρτη και ιδιαιτέρως σημαντική διαφορά της Ιρακινής περίπτωσης, εντοπίζεται στην κραυγαλέα απουσία πολιτικής νομιμοποίησης των διπλωματικών κινήσεων στις οποίες προέβησαν σχεδόν όλες οι κυβερνήσεις της «παλαιάς Ευρώπης» (Βρετανία, Ολλανδία, Ισπανία, Ιταλία,, Δανία και Πορτογαλία) που υποστήριξαν τον Πρόεδρο Μπους πριν από τον πόλεμο και δεσμεύτηκαν για στρατιωτική και οικονομική συνδρομή. Η βρετανική υποστήριξη θα παραμείνει δεδομένη παρά το αυξανόμενο πολιτικό κόστος για τον κ. Μπλερ που έχει η αποδειχθείσα πλέον έλλειψη αποδείξεων για το οπλοστάσιο του Sadam Hussein.

Το τραγικό τρομοκρατικό κτύπημα της 11-3-2004 στην Ισπανία, λειτούργησε ως καταλύτης στις εκλογές που έγιναν και που έφεραν στην εξουσία το Σοσιαλιστικό κόμμα. Η απόφαση των ισπανών σοσιαλιστών να αποσύρουν άμεσα τα στρατεύματά τους από το Ιράκ είχε δύο πιθανά συμπεράσματα ή επιπτώσεις, που ενδεχόμενα αποδειχθούν πολύ σοβαρά αν καθυστερήσει η παρουσία ξένων στρατευμάτων στο Ιράκ. Η πρώτη επίπτωση είναι η αναμενόμενη ψυχρότης στις διπλωματικές σχέσεις ΗΠΑ – Ισπανίας μιας χώρας παραδοσιακά στο πλευρό των αμερικανών, αφού η ισπανική απόφαση θεωρήθηκε διπλωματικό πλήγμα αυτών. Το γεγονός της αποχώρησης του Ελ Σαλβαδόρ και της Ονδούρας, μετά την ισπανική απόφαση είναι ένα παράδειγμα. Η άλλη επίπτωση έχει σχέση με το μήνυμα που έστειλε η πολιτική απόφαση των Ισπανών για απόσυρση των στρατευμάτων τους, στους φανατικούς ισλαμιστές, οι οποίοι μάλλον θεωρούν το κτύπημα στην Ισπανία ότι είναι νίκη των πιστών κατά των απίστων, ότι είναι νίκη κατά των κατακτητών του αραβικού Ιράκ. Είναι άμεσα αντιληπτό ότι το μήνυμα αυτό είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο.

Στην Ιταλία η φιλοαμερικανική στάση της κυβέρνησης Μπερλουσκόνι και μετά τα τελευταία γεγονότα, ενισχύει το αντιπολιτευτικό «οπλοστάσιο» κεντροαριστερών συνασπισμών που θα διεκδικήσουν την εξουσία, ιδίως αν επικεφαλής του συνασπισμού της «Ελιάς» τεθεί ο Romano Prodi. Η διαθεσιμότητα ιταλικών στρατευμάτων δεν μπορεί να θεωρείται απολύτως δεδομένη σε μεσοπρόθεσμο επίπεδο, ενώ μία ενδεχόμενη ανάκλησή τους θα ήταν επίσης μεγάλο διπλωματικό πλήγμα για τους αμερικανούς.

Η κατάσταση, σήμερα, στο Ιράκ δεν είναι καθόλου αυτή που οι αμερικανοί και οι σύμμαχοί τους θα ήθελαν. Τα αντιστασιακά ή τρομοκρατικά, κατά τους αμερικανούς επεισόδια, είναι καθημερινά και πάρα πολύ σοβαρά. Οι αμερικανοί ισχυρίζονται ότι αυτοί είναι μόνο φανατικοί οπαδοί του Σαντάμ Χουσείν. Όμως τα γεγονότα μέρα με την μέρα τους διαψεύδουν. Κατηγοριοποιώντας αυτούς που ασκούν αντίσταση σήμερα κατά των ξένων δυνάμεων στο Ιράκ θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι :

(α) Φανατικοί της προηγούμενης κατάστασης, οι οποίοι έχουν την αντίσταση ως μοναδική επιλογή. Αυτοί λειτουργούν στα δεδομένα άλλων τρομοκρατικών οργανώσεων όπως της Χεσμπολάχ και της Χαμάς.

(β) Εθνικιστές και άλλες επαναστατικές ομάδες που αντιμάχονται την Προσωρινή Αρχή Συνασπισμού διότι ισχυρίζονται ότι δεν μπόρεσε να επιβάλλει την τάξη στη χώρα και ότι ο τρόπος που διοικεί προσβάλλει τον ιρακινό λαό. Οι δυνάμεις αυτές λειτουργούν σε επίπεδο φυλής και οικογένειας από τις οποίες τροφοδοτούνται και υποστηρίζονται.

(γ) Φανατικοί ισλαμιστές που το καθεστώς Χουσεϊν για πολλά χρόνια τους είχε καταπιεσμένους. Ένας αριθμός ισλαμιστών αυτής της κατηγορίας έρχονται από την Συρία, την Ιορδανία, την Σαουδική Αραβία, την Αίγυπτο, το Σουδάν, μέχρι και από την Τσετσενία. Είναι εκπαιδευμένοι στο αντάρτικο εντός και εκτός πόλεων και περνούν τα σύνορα για να παλέψουν τους κατακτητές του Ιράκ.

Κουρδικό ζήτημα

Ένα άλλο θέμα που θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην ομαλή μεταβίβαση της εξουσίας στους ιρακινούς είναι αυτό των Κούρδων. Οι Κούρδοι οι οποίοι κατοικούν στο βόρειο Ιράκ αποτελούν το 20% του συνολικού πληθυσμού. Οι σχέσεις τους με το καθεστώς Χουσεϊν τις χαρακτήριζε η μόνιμη ένταση, και οι επαναλαμβανόμενες συγκρούσεις.[23] Από το 1991 μετά τον πόλεμο του κόλπου, ευρίσκοντο υπό την προστασία των αμερικανών και βρετανών, στη ζώνη απαγόρευσης πτήσεων στο βόρειο Ιράκ. Υπό αυτές τις συνθήκες και χωρίς το καθεστώς Χουσεϊν να μπορεί να ασκήσει ουσιαστικό έλεγχο επ’ αυτών, οι τρεις βόρειες επαρχίες του Ιράκ έγιναν ουσιαστικά αυτόνομες περιοχές. Από τον Μάρτιο του 2003 οι δύο αρχηγοί των δύο κουρδικών κομμάτων συμφώνησαν να ακολουθήσουν κοινή γραμμή ώστε να έχουν ενιαία φωνή στην νέα υπό διαμόρφωση κατάσταση. Οι Κούρδοι, αυτή την περίοδο, θα δώσουν σκληρή μάχη για να διατηρήσουν και ίσως επεκτείνουν το καθεστώς αυτονομίας το 1991. Στον αγώνα τους αυτό οι Κούρδοι δεν έχουν ν’ αντιμετωπίσουν μόνο τα εσωτερικά του Ιράκ, αλλά και την στάση των τριών γειτονικών χωρών Ιράν, Τουρκία και Συρία. Και οι τρεις συμφωνούν στη μη δημιουργία ανεξάρτητου Κουρδικού κράτους, αλλά και για το επίπεδο αυτονομίας ενδιαφέρονται, επειδή αυτό στο μέλλον μπορεί να οδηγήσει σε ανεξαρτησία. Εκτός αυτού μια αυτονομία των Κούρδων του Ιράκ μπορεί να οδηγήσει σε ανάλογα αιτήματα στις δικές τους χώρες από τους κουρδικούς πληθυσμούς. Οι ΗΠΑ και η Βρετανία δεν θα έχουν εύκολο έργο όταν θα έρθει η στιγμή να συνταχθεί το νέο σύνταγμα του Ιράκ. Ο Μασούντ Μπαρτζανί δηλώνει ότι : « Οι Κούρδοι δεν θα δεχθούν τίποτα λιγότερο από ομόσπονδη λύση για την πατρίδα που ονειρεύονται στην περιοχή τους». Από την άλλη πλευρά ο Τουρκομάνος εκπρόσωπος στο Ιρακινό Κυβερνητικό Συμβούλιο επισημαίνει ότι: «εάν οι Κούρδοι επιτύχουν τις επιδιώξεις τους, αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα την ανακήρυξη ανεξάρτητου Τουρκμενιστάν». Αυτό απλά σημαίνει, αν δεν βρεθεί λύση που να ικανοποιεί και τα δύο μέρη, πυροδότηση εμφυλίου με πιθανή στρατιωτική ανάμειξη της Τουρκίας. Το θέμα είναι ιδιαιτέρως σημαντικό για την διαμόρφωση της δικής πολιτικής.

Ενεργειακή Κατάσταση Ιράκ

Τον Αύγουστο του 2003 η Προσωρινή Αρχή Συνασπισμού εκτίμησε το κόστος αποκατάστασης του τομέα πετρελαίου του Ιράκ στα 1.144 δις δολάρια και το χρόνο αποκατάστασης στους εννέα μήνες. Επειδή όμως οι δολιοφθορές στα συστήματα μεταφοράς πετρελαίου από τις ομάδες αντίστασης είναι πολύ συχνές ο χρόνος αυτός φαίνεται ότι θα αυξηθεί σημαντικά χωρίς να μπορεί να εκτιμηθεί το τέλος του. Σύμφωνα με την εφημερίδα Oil and Gas journal, το Ιράκ έχει βεβαιωμένα 112 δις βαρέλια πετρελαϊκά αποθέματα και βρίσκεται στην τρίτη θέση μετά τη Σαουδική Αραβία και τον Καναδά. Διάφοροι αρμόδιοι φορείς υπολογίζουν ότι τα κοιτάσματα που ήδη έχουν εντοπισθεί στην δυτική έρημο μπορεί να δώσουν, άλλα 100 δις βαρέλια ή και περισσότερα. Το US Geological Survey τα κοιτάσματα αυτά τα εκτιμά στα 45 δις βαρέλια. Από τον Αύγουστο του 2003 η παραγωγή ήταν κατά μέσο όρο στο 1 εκ. βαρέλια την ημέρα με στόχο εντός του 2004 να φτάσει τα 2,8 εκ. βαρέλια. Όμως λόγω των προβλημάτων από την μη έγκαιρη αποκατάσταση των βλαβών του πολέμου και τις συνεχιζόμενες δολιοφθορές, οι πραγματικές εξαγωγές πετρελαίου διατηρούνται σε αρκετά μικρότερα ποσά.

Εκτός από πετρέλαιο στο Ιράκ υπάρχουν και μεγάλες ποσότητες φυσικού αερίου ή εκμετάλλευση του οποίου δεν είναι σε πρώτη προτεραιότητα στην παρούσα φάση. Το Ιράκ διαθέτει διαπιστωμένα 110 τρις κυβικά πόδια αποθέματα φυσικού αερίου και άλλα 160 τρις κυβικά πόδια πιθανά αποθέματα. Το 1997 το Ιράκ είχε συμφωνήσει με την Τουρκία για την κατασκευή αγωγού φυσικού αερίου μήκους 1380 χιλιομέτρων και κόστους 2,5 δις δολάρια από το βόρειο Ιράκ μέχρι την νοτιοδυτική Τουρκία ο οποίος πιθανόν να συνδεόταν με τον αγωγό Trans – Magreb, ο οποίος διασχίζει την Τουρκία προς την Ευρώπη.

Επιπτώσεις Αμερικανικής Πολιτικής στην Περιοχή

Πολλά έχουν γραφεί για την αμερικανική πολιτική κατ’ αρχήν στο Ιράκ πριν τον τελευταίο πόλεμο και μετά από αυτόν.

Τον Δεκέμβριο του 2002 εκδίδεται η National Strategy to Combat Weapons of Mass Destruction. Στην στρατηγική αυτή οι ΗΠΑ αναφέρουν ότι θα στηρίξουν τις υπεύθυνες χώρες που συμμορφώνονται με τις υποχρεώσεις τους και θα συνεχίσουν να δημιουργούν συνασπισμούς που θα στηρίζουν τις προσπάθειες καταπολέμησης των Όπλων Μαζικής Καταστροφής. Εάν παρόλα αυτά οι προσπάθειες αποτύχουν , οι ΗΠΑ θα πρέπει να διαθέτουν όλο το εύρος των επιχειρησιακών δυνατοτήτων ώστε να αμυνθούν σε πιθανή εξάπλωση τέτοιων όπλων.[24] Επίσης από τις 20-9-2002 είχε δημοσιευτεί η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας που προέβλεπε την θεωρία του προληπτικού κτυπήματος.

Η κυβέρνηση Μπους με τους νεοσυντηρητικούς συμβούλους και μέλη της διατύπωσαν το δόγμα της νέα πολιτικής : «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εχθρός μας» αγνοώντας τον ΟΗΕ, το διεθνές δίκαιο, τη διεθνή κοινότητα, αλλά και τους συμμάχους τους. Εμφάνιζαν μία προσδοκία ότι με την επέμβασή τους στο Ιράκ θα τους υποδεχθούν ως «ελευθερωτές» και ο λαός του Ιράκ, με τις οδηγίες τους, είναι έτοιμος να δημιουργήσει μια αραβική δημοκρατία «μοντέλο».[25]

Σύμφωνα με τον James A. Russell η αμερικανική στρατηγική και η πολιτική στην περιοχή του Κόλπου, από τον πρώτο πόλεμο και μετά βασίστηκε στις εξής παραμέτρους :[26]

- Την ανάγκη πρόσβασης στο εύλογα διατιμημένο πετρέλαιο.

- Την ανάγκη να εξασφαλιστεί ότι καμία εχθρική δύναμη δεν ελέγχει την περιοχή (ιδιαίτερα της ΜΑ) και το πετρέλαιό της.

- Την δέσμευση για χρήση βίας, αν είναι απαραίτητο, ώστε να προστατεύσει και να προαγάγει τα συμφέροντά της.

Η αρχιτεκτονική της αμερικανικής ασφάλειας στη ΜΑ έχει βασιστεί κατά μεγάλο μέρος στις παραμέτρους αυτές, δεδομένου ότι ένα σχέδιο ασφάλειας βασίζεται στην αλληλοεπίδραση αριθμού πολιτικών και στρατιωτικών μεταβλητών μέσα από μία δεδομένη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Οι ΗΠΑ καθόρισαν τα κρίσιμα στοιχεία του σχεδίου αυτού, τα οποία κατά την τελευταία δεκαετία είναι :

- Καθορισμός των ζωτικής σημασίας ενδιαφερόντων τους στην περιοχή του Περσικού Κόλπου και ευρύτερα στη ΜΑ.

- Ανάπτυξη της στρατηγικής που θα προστατεύσει τα συμφέροντα αυτά.

- Διαμόρφωση της κατάλληλης πολιτικής για την συγκεκριμένη στρατηγική.

- Εξεύρεση πολιτικών, διπλωματικών και οικονομικών πόρων για να γίνει αποδοτική και λειτουργική η πολιτική αυτή στην εν λόγω περιοχή.[27]

Είναι φανερό ότι τα συμφέροντα των αμερικανών στη ΜΑ είναι ζωτικής σημασίας, για τα επόμενα τουλάχιστον 25 χρόνια, ως οικονομική και στρατιωτική υπερδύναμη, για να κάνουν την επέμβαση στο Ιράκ, αγνοώντας όλους τους διεθνείς παράγοντες και βασικούς συμμάχους των και βασιζόμενοι διπλωματικά (κοινή γνώμη) σε μία αναπόδεικτη αφορμή περί ύπαρξης Όπλων Μαζικής Καταστροφής. Φαίνεται ότι πέρα του ελέγχου των πετρελαίων της περιοχής, οι ΗΠΑ ενδιαφέρονται να δημιουργήσουν ένα φιλοαμερικανικό τόξο από την Ανατολική Μεσόγειο μέχρι Μογγολία και Κίνα, αλλά και την Ρωσία για να μπορούν να ελέγχουν τους αγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου από την Ρωσία προς την Κίνα, την Ινδία, το Πακιστάν και γιατί όχι προς το Ιράν. Τα σημεία ελέγχου του τόξου αυτού θα βρίσκονται στην Κιργιζία, το Αφγανιστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Πακιστάν, το Ιράκ, την Τουρκία και φυσικά το Ισραήλ.[28] Η Κύπρος έχει την τύχη ή την ατυχία να συμπληρώνει την «γεωστρατηγική αυτή αλυσίδα» από θαλάσσης και στο σημείο από το οποίο η ενέργεια συνεχίζει ή και αρχίζει το ταξίδι της δια θαλάσσης πλέον.

Μετά το τέλος του πολέμου (Μάιος 2003) τα πράγματα στο εσωτερικό του Ιράκ δεν πήγαν όπως θα επιθυμούσαν οι αμερικάνοι. Αυτό τους ανάγκασε κατ’ αρχήν να ζητήσουν την βοήθεια του ΟΗΕ. Πέτυχαν ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας με το οποίο καθοριζόταν το μέλλον του Ιράκ και η αποστολή πολυεθνικής δύναμης. Η μη ύπαρξη Όπλων Μαζικής Καταστροφής έχει πλέον γίνει αποδεκτή και από τους ίδιους τους αμερικανούς, όπως η κα Κοντολίζα Ράϊς δήλωσε ότι οι πληροφορίες πριν τον πόλεμο ενδεχομένως να είχαν κάποια «ψεγάδια».[29] Στις 18-12-03 κατά την επίσκεψη στην Ευρώπη του ειδικού απεσταλμένου των ΗΠΑ Τζέιμς Μπέϊκερ φαίνεται ότι ρυθμίστηκε η διαφορά με την Γαλλία και την Γερμανία και πως θα γίνει η συμμετοχή αυτών στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης του Ιράκ.

Η αντίδραση της Ρωσίας έχει αναγκαστικά μετριασθεί μπροστά στην αποφασιστικότητα των αμερικανών. Όμως η πολιτική στάση της έναντι των αμερικανικών προθέσεων αναμένεται να είναι αρκετά επιφυλακτική κυρίως ως προς τις πραγματικές προθέσεις ενός «αμερικανικού τρόπου προσέγγισης». Αυτό έχει οδηγήσει την Ρωσία να προσπαθεί για το δικό της τόξο επιρροής προς Κίνα, Ινδία και Ιράν με τις οποίες διατηρεί αρκετά καλές σχέσεις από την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης. Μαζί με τις χώρες Καζακστάν, Τατζικιστάν και άλλες μικρότερες κόβουν το αμερικανικό στην μέση κάνοντας το Ιράν χώρα ιδιαίτερης σημασίας και στρατηγικής αξίας και για τις δύο δυνάμεις. Η Μόσχα από το καλοκαίρι του 2002 κατάλαβε ότι η Ουάσιγκτον είναι αποφασισμένη να καταλάβει το Ιράκ και να ελέγξει το σύνολο των πετρελαίων της ΜΑ. Έτσι η ενεργειακή συμφωνία που είχαν μεταξύ τους υποβαθμίστηκε κάνοντας τους ρώσους να θεωρούν, ότι αν οι μονομερείς αμερικανικές επεμβάσεις είναι μέρος της πολιτικής των, δεν υπάρχει περιθώριο για κοινή λογική ρωσοαμερικανικών ζωτικών συμφερόντων. Η Ρωσία ήδη έχει κάνει επαφές με τις νέες ιρακινές αρχές (Τζαλάζ Ταλαμπανί, Αμπντέλ ζίζ αλ Χανίμ) για να συμφωνήσουν στην μείωση του ιρακινού χρέους, με αντάλλαγμα νέα πετρελαϊκά συμβόλαια.[30]

Η αμερικανική επέμβαση και κατοχή στο Ιράκ, το οποίο βρίσκεται στο κέντρο της ΜΑ, επιδρά, ως ήταν αναμενόμενο, κυρίως σε τρεις χώρες. Το Ιράν, τη Συρία και τη Σαουδική Αραβία.

Η Σαουδική Αραβία, στενός σύμμαχος των ΗΠΑ, με αμερικανικές βάσεις στο έδαφός της, βλέπει να υποβαθμίζεται η σημασία της και η στρατηγική της αξία. Γι αυτό έχει ξεκινήσει εσωτερικές μεταρρυθμίσεις και σε νέες εξωτερικές σχέσεις. Το καθεστώς Σαούντ θέλει να προλάβει αφενός μία πιθανή αμερικανική αντίδραση στην πολιτική που ακολουθεί (φανατισμός, ανελευθερία, χρηματοδότηση φανατικών ισλαμικών οργανώσεων) και αφετέρου τρομοκρατικά κτυπήματα από εξτρεμιστικά ισλαμικά στοιχεία, λόγω της συνεχιζόμενης συμμαχίας τους με τους αμερικανούς. Μέλη της κυβέρνησης Μπους έχουν ανοικτά δηλώσει ότι το σαουδικό καθεστώς είναι μέρος του προβλήματος στη Μέση Ανατολή και όχι μέρος της λύσης. Είναι φανερό ότι η στρατηγική αξία της Σαουδικής Αραβίας μειώνεται στην μετά ΧουσεΪν εποχή. Αν επιτευχθεί ο εκδημοκρατισμός του Ιράκ και η ημερήσια παραγωγή πετρελαίου φτάσει και ξεπεράσει τα 8 εκ. βαρέλια, η τιμή του μαύρου χρυσού θα διαμορφώνεται από άλλα κέντρα.

Στη νέα κατάσταση η Συρία νοιώθει ότι απειλείται, αφού έχει κατηγορηθεί από τους αμερικανούς για πολλά και σοβαρά θέματα, όπως ανάπτυξη χημικών, βιολογικών και πρόσφατα πυρηνικών όπλων, την προσπάθεια απόκτησης βλημάτων μακράς εμβέλειας, την κατοχή του Λιβάνου, την αποδοχή των μυστικών όπλων του Ιράκ, το άνοιγμα των συνόρων της σε τρομοκράτες και ότι υποθάλπει τη Χεσμπολάχ που δρα εναντίον του Ισραήλ. Στις κατηγορίες αυτές η Συρία δείχνει ένα πνεύμα συνεργασίας κρατώντας συνεχώς ήπιους διπλωματικούς τόνους. Οι στρατιωτικές της δυνατότητες είναι περιορισμένες και θα βρεθεί σε δύσκολη θέση τόσο απέναντι στο Ισραήλ όσο και απέναντι στην Τουρκία. Είναι χαρακτηριστικό το άρθρο, για τη θέση της Συρίας, του Χρίστου Καλουτζόγλου στο οποίο αναφέρει ότι «Η Συρία υπερψήφισε στο Συμβούλιο Ασφαλείας το αμερικανικό σχέδιο ψηφίσματος για το μεταπολεμικό Ιράκ τον Οκτώβριο 2003, την ώρα που η Ουάσινγκτον άνοιγε το δρόμο για την επιβολή κυρώσεων εναντίον της Δαμασκού. Ποιες άλλες υποχωρήσεις θα κάνει ο Μπασάρ Αλ Ασαντ για να μην έχει την τύχη του Σαντάμ;»[31] Η Συρία έχει προειδοποιηθεί από πλευράς αμερικανών ότι «πρέπει να αλλάξει πορεία και συμπεριφορά». Της υποδεικνύουν δε να ακολουθήσει το παράδειγμα της Λιβύης και να αχρηστεύσει τα Όπλα Μαζικής Καταστροφής για να αρθούν οι κυρώσεις. Όμως μέχρι τώρα υπάρχει άρνηση εκ μέρους της Συρίας επικαλούμενη το πυρηνικό πρόγραμμα του Ισραήλ. Συμπερασματικά, φαίνεται ότι η Συρία αντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση της και κάνει προσπάθειες να τοποθετηθεί στο νέο, υπό δημιουργία, γεωπολιτικό περιβάλλον της ΜΑ. Φαίνεται ότι προσπαθεί να διατηρήσει τις θέσεις της στον Λίβανο και να επανακτήσει τα εδάφη της στο Γκολάν. Αν θα έπρεπε να διαλέξει, συρόμενη με το Ισραήλ σε αναγκαστική συμφωνία, μάλλον θα άφηνε τον Λίβανο έναντι του Γκολάν, ανεξαρτήτως της καταστάσεως στο Παλαιστινιακό. Ευρισκόμενη ανάμεσα σε απόλυτα εχθρικές δυνάμεις (ΗΠΑ στο Ιράκ και την Αν. Μεσόγειο, την Τουρκία και το Ισραήλ) δεν έχει πολλά περιθώρια επιλογής παρά να συνεργαστεί με τις ΗΠΑ και το Ισραήλ.

Το Ιράν για αρκετά τώρα χρόνια έχει μία εχθρική στάση απέναντι στις ΗΠΑ. Υπάρχουν ενδείξεις για παροχή όπλων από το Ιράν στη Χεσμπολάχ, γεγονός ου επέτρεψε στις ΗΠΑ να το συμπεριλάβει στα «κράτη του κακού». Επίσης υπάρχουν στοιχεία για τις προσπάθειες ανάπτυξης πυρηνικών όπλων και βιοχημικών όπλων.

Η παρουσία αμερικανικών δυνάμεων στο Ιράκ κάνει το Ιράν να μην νοιώθει ιδιαίτερα ευχάριστα, αφού γνωρίζει ότι οι εξελίξεις στο μέλλον στο Ιράκ μπορεί να έχουν άμεσες ή έμμεσες επιπτώσεις στην δική του περιοχική ασφάλεια. Έχουν υπάρξει σοβαρές ενδείξεις ότι η επιθυμία του Ιράν είναι να ομαλοποιήσει τις σχέσεις του με την Ουάσινγκτον ώστε να αποφύγει τις αμερικανικές πιέσεις ή και μία πιθανή εισβολή. Προς την κατεύθυνση αυτή μείωσε την ιδεολογία της «εξαγωγής της ισλαμικής Επανάστασης» υπέρ της πολιτικής της «καλής γειτονίας» ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να βελτιώσει τις στρατιωτικές του δυνατότητες (συμφωνία με Ρωσία, ύψους 7 δις δολάρια ετησίως) και στον συμβατικό τομέα και στον πυρηνικό. Για να περιορίσει τις αντιδράσεις για το τελευταίο δέχθηκε την επιθεώρηση από την διεθνή επιτροπή πυρηνικής ενέργειας. Ενώ από τις 21-10-03 συμφώνησε επίσης για το θέμα αυτό με την Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Μπορεί το θέμα να μην έχει κλείσει, ιδίως για τους αμερικανούς, όμως αποτελεί απόδειξη καλής συνεργασίας εκ μέρους του ιρακινού καθεστώτος. Οι ΗΠΑ υπολογίζουν σοβαρά τις στρατιωτικές δυνατότητες του Ιράν και το ανθρώπινο στρατιωτικό δυναμικό που μπορεί άμεσα να αντιπαρατάξει (500.000 άνδρες). Αυτό, σε συνδυασμό με τα γεγονότα που επακολούθησαν της κατάληψης του Ιράκ, μάλλον απομακρύνει το ενδεχόμενο μιας αμερικανικής στρατιωτικής επέμβασης.

Το Ισραήλ και το Παλαιστινιακό πρόβλημα, είναι μια ουσιαστική, αλλά κυρίως με τα δεδομένα της περιοχής, μια θρησκευτική και ψυχολογική πηγή αναταραχής και σύγκρουσης μεταξύ αυτού και του κυριοτέρου συμμάχου τους των ΗΠΑ από την μία πλευρά και των Αράβων και μουσουλμάνων από την άλλη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το Ισραήλ είναι το πλέον κερδισμένο κράτος της περιοχής από την πολιτική των ΗΠΑ στην περιοχή και ειδικά την επέμβαση τους στο Ιράκ. Η μόνιμη απειλή του Ιράκ δεν υπάρχει και στη θέση της βρίσκονται φίλιες προς αυτό δυνάμεις, έτσι μπορεί να είναι σαφώς περισσότερο ευέλικτο στη στάση του προς την Ιορδανία. Από την πλευρά της Συρίας η εκτίμηση του Ισραήλ είναι ότι δεν υπάρχει πλέον ουσιαστική στρατιωτική απειλή μετά την πτώση του Ιράκ. Ο φόβος τους έχει σχέση με την υποστήριξη της τρομοκρατίας εκ μέρους συριακών θρησκευτικών φορέων κυρίως. Ίσως στο άμεσο μέλλον να υπάρξει Ισραηλινή απαίτηση προς την Συρία να σταματήσει την υπόθαλψη της τρομοκρατίας προκειμένου να ξεκινήσουν ειρηνευτικές συνομιλίες, αφού θέλει να εκμεταλλευτεί και την αδύναμη πολιτικά θέση που βρίσκεται αυτή την περίοδο αυτή.

Από την πλευρά τους οι Ισραηλινοί (κυβέρνηση Σαρόν) φαίνεται ότι καταβάλλουν κάθε προσπάθεια, αφού τα νέα δεδομένα της περιοχής τους το επιτρέπουν, να διαμορφώσουν νέες συνθήκες που θα καθιστούν την εφαρμογή του «οδικού χάρτη» αδύνατη με τη μορφή που είχε. Αυτό διότι ίσως έχουν φόβους πως αν ομαλοποιηθεί η κατάσταση στο Ιράκ, οι αμερικανοί μπορεί να πιεστούν από τους Ευρωπαίους και τους άραβες για επίλυση του Παλαιστινιακού με βάση τον «οδικό χάρτη» όπως είχε σχεδιαστεί, επιτρέποντας έτσι στο Αραφάτ και του παλαιστίνιους να θεωρήσουν ότι αυτοί είναι ουσιαστικά οι νικητές του πολέμου στο Ιράκ. Σύμφωνα με τον ισραηλινό στρατηγό Yaakov Amidror του αμυντικού κολεγίου του Ισραήλ, ο κύριος στόχος τους είναι να κάνουν τα αραβικά κράτη να καταλάβουν ότι δεν θα κερδίσουν τίποτα χρησιμοποιώντας την τρομοκρατία.

Πρέπει να θεωρείται σχεδόν δεδομένο, ότι η θέση των ισραηλινών θα είναι ότι οι ΗΠΑ δεν πρέπει να σταματήσουν τον προληπτικό αγώνα κατά της τρομοκρατίας μετά το Ιράκ. Ήδη τονίζουν ότι οι Ιρανοί θα διατηρήσουν τα βλήματα και τα Όπλα Μαζικής Καταστροφής που διαθέτουν, ενώ δεν αποκλείεται να αποκτήσουν και πυρηνικά και η Συρία θα υποθάλπει την τρομοκρατία επιτρέποντας στην Χεσμπολάχ να ακμάζει στη ΜΑ. Πιθανότης προληπτικού κτυπήματος στο εγγύς μέλλον κατά του Ιράν δεν φαίνεται να υπάρχει.

Η Αίγυπτος μετά την σχετική υποβάθμιση των σχέσεων ΗΠΑ- Σαουδική Αραβία και ιδιαίτερα με το καθεστώς των Σαούντ (πρόσφατη απέλαση 70 διπλωματών από το FBI για λόγους εμπλοκής των σε θέματα τρομοκρατίας) απολαμβάνει την εύνοια των αμερικανών και των βρετανών. Έτσι ο πρόεδρος Μουμπάρακ με την χώρα του, φαίνεται να παίρνουν την πρωτοκαθεδρία μεταξύ των αραβικών ηγετών και χωρών στην περιοχή της ΜΑ. Οι ΗΠΑ αναγνωρίζουν ότι η Αίγυπτος, η οποία έχει αναγνωρίσει το Ισραήλ υπογράφοντας σύμφωνο ειρήνης, έχει το δημοκρατικότερο πολίτευμα σε σχέση με τα άλλα αραβικά κράτη και ότι οι σχέσεις τους πρέπει να διατηρηθούν καλές ώστε να αποφευχθεί επέκταση της κρίσης στη ΜΑ. Η τελευταία συμπεριφορά των ισραηλινών προς τους παλαιστίνιους έχει αυξήσει κάπως τις αιγυπτιακές αντιδράσεις προς ΗΠΑ, γιατί θεωρούν ότι δεν ασκούν καμία πίεση στο Ισραήλ να κάνει κάποιες υποχωρήσεις. Από την άλλη πλευρά μια μερίδα του αμερικανικού τύπου ασκεί κριτική στην Αίγυπτο με το πρόσχημα ότι δεν ασκεί πίεση στον Αραφάτ και στους άλλους παλαιστίνιους να βοηθήσουν στην επίλυση του προβλήματος. Η Αίγυπτος αναγνωρίζει την μεγάλη αστάθεια που επικρατεί στην περιοχή της ΜΑ, λόγω της προσπάθειας των μεγάλων δυνάμεων και κυρίως των ΗΠΑ να επανακαθορίσουν τα επίπεδα επιρροής των, και φαίνεται ότι δεν επιθυμεί να πάρει τελικές πολιτικές θέσεις απέναντι στο παλαιστινιακό και στο θέμα του Ιράκ.

Η Ιορδανία είναι η πιο αδύναμη και πτωχή χώρα της ΜΑ, της οποίας τα σύνορα είναι τραβηγμένα με χάρακα στο χάρτη από τις τότε μεγάλες δυνάμεις. Καταβάλει προσπάθειες να διατηρήσει καλές σχέσεις και με το Ισραήλ και με τη Συρία η οποία στο παρελθόν την είχε απειλήσει. Η οικονομία της δεν αντέχει σε κρίσεις και στην πρόσφατη ιρακινή, κατάφερε να εξέλθει αλώβητη υποστηρίζοντας την αμερικανική πολιτική και την ισραηλινο – παλαιστινιακή προσπάθεια. Μετά την πτώση του Χουσείν αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια και εμπιστοσύνη, αφού χαίρει της εμπιστοσύνης των αμερικανών και ο βασιλιάς της Αμπντουλάχ επιβραβεύεται από την Ουάσιγκτον για την αποφασιστικότητα του να προαγάγει μια ειρηνική λύση στο παλαιστινιακό πρόβλημα.[32]

Η χώρα έχει ένα εσωτερικό πρόβλημα που έχει να κάνει με τη μη ύπαρξη εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και πολιτών. Κατά τον πόλεμο υπήρξαν έντονες αντιαμερικανικές διαδηλώσεις. Με το τέλος του, ο βασιλιάς αναγκάστηκε να παρουσιάσει τις οικονομικές ανταμοιβές τις οποίες έλαβε ως αντάλλαγμα από τους αμερικανούς. Επίσης έχει υποσχεθεί κοινοβουλευτικές και άλλες εσωτερικές μεταρρυθμίσεις για τη δημιουργία ενός δικαιότερου κράτους, στο οποίο να προσβλέπουν με εμπιστοσύνη οι πολίτες.

Είναι γεγονός ότι το σύνολο των επιπτώσεων του πολέμου στο Ιράκ και γενικά της αμερικανικής επέμβασης στη ΜΑ, είναι αρνητικές για τις αραβικές χώρες. Φαίνεται όμως ότι υπάρχει και μία που θα μπορούσε να θεωρηθεί θετική. Αυτή έχει σχέση με το γεγονός ότι οι αραβικές χώρες έχουν πλέον αναγνωρίσει την ανάγκη μεταρρύθμισης της βάσης του αραβικού συστήματος. Σχεδόν στο σύνολό τους οι άραβες βλέπουν ότι πρέπει να προσαρμόσουν τις πολιτικές τους ώστε η βάση να είναι η κοινή συνεργασία, σύμφωνα με κανόνες που θα ταιριάζουν στο διεθνές περιβάλλον και στις σύγχρονες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι χώρες τους. Την επίπτωση αυτή έχει αντιληφθεί η Τουρκία και προσπαθεί να παρουσιασθεί ως μοντέλο μουσουλμανικού κράτους.

Ο Δρ Mohammed Saad Abu Amoud δημοσίευσε στο Crisisweb ένα άρθρο στο οποίο πρότεινε εκτός από την εσωτερική μεταρρύθμιση και την ανάπτυξη της πολιτικής συμμετοχής , πέρα από τον αραβικό κόσμο. Η πρόταση δεν δέχεται οποιαδήποτε ξένη επέμβαση σε αραβική χώρα και θέτει την υποχρέωση της ειρηνικής επίλυσης όλων των υπαρχόντων προβλημάτων. Ακόμα οι Σαουδάραβες προτείνουν τον καθορισμό ενός σχεδίου στο οποίο θα προβλέπεται η δημιουργία μιας ζώνης ελεύθερων συναλλαγών μέχρι το 2005, ως αρχή για μια μελλοντική καθιέρωση μιας κοινής αραβικής αγοράς.

Η Αίγυπτος έχει προτείνει την καθιέρωση ενός αραβικού συμβουλίου ασφαλείας, το οποίο θα έχει αρμοδιότητα επίλυσης των αραβικών διαφορών και την ισχύ να επιβάλλει κυρώσεις σε όσες χώρες δεν θα εφαρμόζουν τα ψηφίσματά του. Ακόμα προτείνει τη σύσταση ενός αραβικού δικαστηρίου που θα έχει αρμοδιότητα την αναθεώρηση των κοινών αραβικών οικονομικών συμφωνιών προκειμένου να οριστικοποιούνται και να τίθενται σε ισχύ. Επίσης προτείνει και την καθιέρωση ενός μικρού υπουργικού συμβουλίου, το οποίο θα χειρίζεται τις διάφορες αραβικές υποθέσεις. Ο Γενικός Γραμματέας της ένωσης, Amr Moussa, όρισε μια επιτροπή για να εξετάσει όλες τις προτάσεις και σε μία διάσκεψη στο Κάιρο τον Ιούνιο 2003 έλαβαν μέρος πολλοί άραβες διανοούμενοι και εμπειρογνώμονες.[33] Η χώρα μας, της οποίας τα συμφέροντα στη ΜΑ είναι ζωτικά, δεν μπορεί να ακολουθεί τα γεγονότα, αλλά αφού τα μελετά και τα αξιολογεί καθορίζει τους στόχους της στην περιοχή.

Η κατάσταση που επικρατεί στο Ιράκ τους τρεις τελευταίους μήνες (Απρίλιος- Μάιος- Ιούνιος 2004) έχει φέρει σε πολύ δύσκολη θέση την κυβέρνηση Μπους. Οι φωνές της αυστηρής κριτικής μέσα στις ΗΠΑ κάθε μέρα πληθαίνουν. «….η προσπάθεια εγκαθίδρυσης ενός δημοκρατικού κράτους στην καρδιά του αραβικού κόσμου, ενός κόσμου που παράγει εκατομμύρια εξοργισμένων ανέργων, άξιζε τον κόπο. Η επιτυχία του σχεδίου, όμως προϋπόθετε μεγάλα αποθέματα και νομιμότητα, κάτι που η κυβέρνηση Μπους δεν κατανόησε».[34] Τονίζουν δε με κάθε ευκαιρία, ότι η μόνη λύση εδώ που έφτασαν τα πράγματα είναι η άμεση εμπλοκή του ΟΗΕ και των ΝΑΤΟΪκών συμμάχων τους. «Για να φέρουμε, ωστόσο, την αποστολή μας εις πέρας πρέπει να επιστρατεύσουμε τους συμμάχους μας στο ΝΑΤΟ και τον ΟΗΕ. Πρέπει να πείσουμε ότι η ανοικοδόμηση του Ιράκ αποτελεί παγκόσμια προτεραιότητα. Δίχως συμμάχους, δίχως νομιμότητα και δίχως έναν ιρακινό στρατό… δεν μπορούμε να νικήσουμε»[35]

Το στοιχείο που γίνεται πλέον εμφανές και στο Ιράκ είναι αυτό που χαρακτήρισε τα γεγονότα στην Γιουγκοσλαβία και στα κράτη της Σοβιετικής Ένωσης, δηλαδή ότι οι προοπτικές πολυεθνικών κρατών που απελευθερώνονται από την τυραννία, είναι δυσοίωνες. Οι Σουνίτες, οι Σιίτες και οι Κούρδοι του Ιράκ είναι ουσιαστικά διαφορετικές εθνότητες με στόχους που διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Με τα σημερινά δεδομένα τρεις προσεγγίσεις φαίνονται πιθανές :

(α) Η Αμερική και η Βρετανία να ανακοινώσουν ότι θα αποσύρουν τα στρατεύματά τους μέσα στο 2005. Αυτό μπορεί να καθησυχάσει τους ιρακινούς, οδηγώντας τους να εστιάσουν την προσοχή τους στην ανοικοδόμηση της δημοκρατίας.

(β) Να αναβαθμισθεί ο ρόλος του ΟΗΕ στο Ιράκ αναλαμβάνοντας την κεντρική ευθύνη, διατηρώντας παράλληλα αμερικανοβρετανικά στρατεύματα στο πλαίσιο διεθνούς δύναμης υπό την αιγίδα του ΟΗΕ.

(γ) Να αναλάβουν οι δυνάμεις των ΗΠΑ και Βρετανίας το δύσκολο έργο της πάταξης της ιρακινής αντίστασης υπό διεθνή αιγίδα.[36]

Η κυβέρνηση των ΗΠΑ και της Βρετανίας φαίνεται να προσεγγίζουν προς την δεύτερη λύση, έχοντας καταθέσει σχετική πρόταση στον ΟΗΕ. Η προσέγγιση αυτή δεν φαίνεται να είναι χωρίς προβλήματα, αφού το ΝΑΤΟ δεν έχει ομοφωνία και η Γαλλία με την Γερμανία μάλλον δεν είναι πρόθυμες να στείλουν στρατεύματα στο Ιράκ. Την ίδια στιγμή οι νεοσυντηρητικοί ιέρακες του Πενταγώνου υποστηρίζουν την τρίτη λύση.[37] Είναι γεγονός ότι μία μεταβίβαση της εξουσίας δεν θα σημάνει και πολλά για τους απλούς Ιρακινούς αν εξακολουθήσουν να βλέπουν στους δρόμους των πόλεων τους βαριά οπλισμένες ξένες δυνάμεις. Στις περισσότερες περιοχές του Ιράκ οι ξένες δυνάμεις αντιμετωπίζονται περισσότερο ως μέρος του προβλήματος παρά ως μέρος της λύσης. Πρέπει να θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι ΗΠΑ και Αγγλία θα ζητήσουν την συνδρομή του ΝΑΤΟ (με έγκριση του ΟΗΕ) με στρατεύματα για τον έλεγχο της κατάστασης μετά την 1-7-2004. Η χώρα μας έχει συμφέροντα και στην πλευρά των ΗΠΑ, Αγγλίας και στο ΝΑΤΟ αλλά και στον Αραβικό κόσμο. Αν υπάρξει απόφαση της Ιρακινής κυβέρνησης γι’ αυτό και υπάρξει και σχετική συμφωνία των άλλων αραβικών κρατών, τότε μάλλον θα πρέπει να σκεφτούμε πολύ σοβαρά την στρατιωτική συμμετοχή μας, εφόσον φυσικά το ΝΑΤΟ αποφάσισε να έχει κάποια εμπλοκή στην υπόθεση.

Το Νερό στη Μέση Ανατολή.

Το νερό αποτελεί την πλέον πολύτιμη φυσική πηγή στη ΜΑ. Η σπανιότητά του, έχει οδηγήσει σε συγκρούσεις και εντάσεις και έχει αναχθεί σε στρατηγικό παράγοντα που παίζει και θα συνεχίσει να παίζει κυρίαρχο ρόλο στην επίλυση των διενέξεων στην ευρύτερη περιοχή. Ειδικοί αναλυτές εκτιμούν ότι το νερό αναδεικνύεται σε στρατηγική πηγή ανάλογη του πετρελαίου.

Η Αίγυπτος βασίζει την επιβίωσή της και την ανάπτυξή της στα νερά του Νείλου. Οι σχέσεις της με την Αιθιοπία και το Σουδάν μπορεί στο μέλλον να διαταραχθούν για τον έλεγχο των νερών του ποταμού.

Το Ισραήλ με τους Παλαιστίνιους δεν θα μπορέσουν να ζήσουν μαζί, αν δεν συμφωνήσουν για τα νερά της Δυτικής Όχθης που είναι μία από τις πλουσιότερες περιοχές σε υδάτινους πόρους. Σήμερα το 80% της ποσότητος ελέγχεται από τους ισραηλίτες, λένε οι Παλαιστίνιοι και ζητούν την δικαιότερη κατανομή του.

Ο Λίβανος κατηγορούσε το Ισραήλ για την παράταση της κατοχής του Νοτίου τμήματός του επειδή έλεγε επεδίωκε την απόκτηση των νερών του ποταμού Litani. Το Ισραήλ δεν αποδέχεται τις κατηγορίες.

Οι Σύριοι κατηγορούν τους Ισραηλινούς ότι δεν αποχωρούν από το Γκολάν επειδή πέρα των άλλων θέλουν να έχουν την εκμετάλλευση τους υδάτινους πόρους της περιοχής.

Η Τουρκία είναι το κέντρο της διαμάχης του νερού στην ΜΑ αφού μπορεί να ελέγχει τα νερά του Ευφράτη και του Τίγρη τα οποία είναι ζωτικής σημασίας για το Ιράκ και τη Συρία. Η αύξηση του πληθυσμού, η αναγκαστική αύξηση των καλλιεργειών έχει καταστήσει το νερό «είδος πολυτελείας». Επίσης τα αποθέματα νερού έχουν επηρεαστεί από την περιβαλλοντική μόλυνση της περιοχής κάνοντας τα πράγματα ακόμα πιο δύσκολα.

Όλοι αυτοί οι παράγοντες σε συνδυασμό με τις κοινωνικές, πολιτικές και στρατηγικές επιλογές κάθε χώρας στην περιοχή, έχουν οδηγήσει την Τουρκία σε διενέξεις με τη Συρία και το Ιράκ για τα νερά των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, την Ιορδανία, τους Παλαιστινίους και το Ισραήλ να μάχονται σε διπλωματικό πεδίο για τα νερά του Ιορδάνη και την Αίγυπτο να ερίζει με το Σουδάν και την Αιθιοπία για τον Νείλο, ενώ τα αρδευτικά έργα της Σαουδικής Αραβίας, έχουν προκαλέσει το μένος του Κατάρ και του Μπαχρέιν.

Είναι γεγονός ότι το νερό είναι και θα παραμείνει στενά συνδεδεμένο, με την εθνική ασφάλεια και τις ισορροπίες ισχύος στην εύφλεκτη περιοχή της ΜΑ, παράλληλα με τις αναπτυξιακές και οικονομικές σχέσεις και εξαρτήσεις που αυτό έχει με τον γεωγραφικό σύστημα της περιοχής. Οι εμπλεκόμενες χώρες υποστηρίζουν ότι οι διεθνείς ρυθμίσεις δεν έχουν νομικό έρεισμα, εφόσον δεν υφίσταται παγιωμένο σύστημα διεθνών κανόνων που θα διέπουν τα ζητήματα των διεθνών ποταμών. Έτσι το θέμα των υδάτινων πόρων της ΜΑ δεν έχει ακόμα βρει τη λύση του. Για την Τουρκία το θέμα αυτό είναι μία σημαντική διάσταση της εξωτερικής πολιτικής της και για αρκετούς θεωρείται ως η υδάτινη υπερδύναμη της ΜΑ, με σοβαρό ενδεχόμενο να διαδραματίσει ιδιαίτερο ρόλο στο μέλλον σχετικά με το θέμα αυτό.[38]

Τα Όπλα Μαζικής Καταστροφής στη ΜΑ

Η κατάσταση με τα Όπλα Μαζικής Καταστροφής στις χώρες της ΜΑ είναι μία υπόθεση στο επίπεδο των μυστικών υπηρεσιών και της κατασκοπίας, γεγονός που δεν επιτρέπει την ολοκληρωμένη παράθεση στρατηγικών, αλλά και την αναλυτική προσέγγιση του θέματος για εξαγωγή σωστών συμπερασμάτων.

Η στάση των ΗΠΑ και γενικά των μεγάλων δυνάμεων με τις συνεχείς σχεδόν επεμβάσεις τους στην περιοχή, η σχεδόν βεβαία κατοχή πυρηνικών όπλων από το Ισραήλ, η μη επίλυση του Παλαιστινιακού προβλήματος μέχρι σήμερα, έχει οδηγήσει τις κυβερνήσεις ορισμένων αραβικών και μη κρατών σε θέση άμυνας. Αν στους υπολογισμούς μας προσθέσουμε τον θρησκευτικό φανατισμό και την ανασφάλεια των μοναρχικών καθεστώτων, θα θεωρηθεί «λογική» η στροφή ορισμένων στην απόκτηση χημικών και πυρηνικών όπλων μαζικής καταστροφής. Για κάποια κράτη οι λόγοι μπορεί να είναι καθαρά αμυντικοί και για κάποια άλλα ο λόγος να είναι η στήριξη των καθεστώτων και ίσως κάποιων τρομοκρατικών μεθόδων.

Από τις πληροφορίες φαίνεται ότι το Ιράν έχει κάνει προόδους στην πυρηνική τεχνολογία και ίσως βρίσκεται κοντά στην επίτευξη κατασκευής πυρηνικών κεφαλών. Δοκίμασε επιτυχώς τα αναβαθμισμένα βλήματα μέσου βεληνεκούς που διαθέτει το 2003. Αρκετοί ειδικοί πιστεύουν ότι με βάση τα σημερινά δεδομένα το Ιράν μέχρι το 2015 θα διαθέτει ίσως διηπειρωτικούς πυραύλους ικανούς να πλήξουν το αμερικανικό έδαφος.[39]

Το εν λόγω πρόγραμμα αποτελεί και θα αποτελέσει σημείο τριβών μεταξύ Ουάσιγκτον και Τεχεράνης, καθόσον οι αμερικανοί είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην περίπτωση ενός πυρηνικά εξοπλισμένου Ιράν, αφού αυτό θα μπορούσε να ενθαρρύνει γειτονικές χώρες σε παρόμοια προγράμματα. Δεν πρέπει δε να αποκλείεται ότι η κατοχή από το Ιράν του βλήματος Shahab-3 και πυρηνικών κεφαλών να εκληφθεί από το Ισραήλ ως μείζον θέμα εθνικής απειλής που απαιτεί στρατιωτική ενέργεια στα πλαίσια ενός προληπτικού κτυπήματος.[40]

Μέχρι σήμερα η Σαουδική Αραβία δεν έχει ούτε την πείρα αλλά ούτε και την γενικότερη υποδομή για ένα πυρηνικό πρόγραμμα. Ο George Tenet διευθυντής τηςCIA, στις 17 Ιανουαρίου του 2004 δήλωσε ότι η Σαουδική Αραβία προτίθεται να αναζητήσει πυρηνικά όπλα. Σε άλλο άρθρο του World Net Daily αναφέρεται ότι η βασιλική οικογένεια της Σαουδικής Αραβίας ανησυχεί στο δεδομένο ενός πυρηνικού Ισραήλ, όπως αμερικανοί αναλυτές βεβαιώνουν. Αρχικά οι Σαουδάραβες προσπάθησαν να κάνουν επαφή με το Ιράκ για το πυρηνικό του πρόγραμμα, αλλά δεν υπήρξε συνέχεια. Το Ριάντ έκανε επαφές για το ίδιο θέμα με το Πακιστάν και χρηματοδότησε σε κάποιο βαθμό, το πυρηνικό του πρόγραμμα ώστε από αυτό να έχει τη δυνατότητα απόκτησης πυρηνικής βόμβας σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Φαίνεται λοιπόν ότι η Σαουδική Αραβία βασίζεται στην αγορά από το Πακιστάν των πυρηνικών όπλων και των τεχνικών που θα τα χειριστούν όταν αυτό καταστεί αναγκαίο, αποφεύγοντας έτσι και ένα ισραηλινό προληπτικό κτύπημα.

Οι Ισραηλινοί εκτιμούν ότι η Συρία διαθέτει σήμερα περί τα 1000 βλήματα Σκούντ με μεγαλύτερη ακρίβεια από αυτά του Ιράκ. Θεωρείται δε δεδομένο ότι η Συρία κατέχει μεγάλο απόθεμα χημικών όπλων, μεταξύ των οποίων και το VX και το αέριο sarin.

Είναι αρκετοί στις ΗΠΑ, οι οποίοι με βάση τα πάρα πάνω, αλλά και τη γενικότερη εκτίμηση της CIA, ότι θεωρεί δεδομένη την προσπάθεια αρκετών κρατών σε όλο τον κόσμο στις επόμενες δύο δεκαετίες να αποκτήσουν πυρηνικά όπλα,[41]που υποστηρίζουν ότι πρέπει να αποκτήσει η Αμερική την νέα γενιά πυρηνικών όπλων με δυνατότητες μικρών διατρητικών καταστροφών. Υποστηρίζουν ότι τα όπλα αυτά θα είναι ιδανικά κατά της τρομοκρατίας στα πλαίσια της στρατηγικής των προληπτικών κτυπημάτων.[42]

Αν δεν βρεθεί τρόπος να ελαχιστοποιηθεί η τρομοκρατία και ιδιαίτερα αυτή των φανατικών θρησκευτικών οργανώσεων και τα κράτη που την υποθάλπουν βρίσκονται κοντά στην απόκτηση και χρήση Όπλων Μαζικής Καταστροφής, δεν πρέπει να αποκλείεται η πιθανότης να υπάρξουν τα σχετικά δόγματα «χειρουργικών» πυρηνικών κτυπημάτων, προληπτικής ή και κατασταλτικής μορφής.

Η συνολική ανάλυση που έγινε πάρα πάνω για το σύνολο των στοιχείων του παράγοντα αυτού συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τα εθνικά μας συμφέροντα. Ορισμένα δε νέα στοιχεία των γεωπολιτικών δεδομένων της ΜΑ (τρομοκρατία, Κούρδοι, Αξία Τουρκίας) συνδέονται κατευθείαν με την εθνική μας ασφάλεια και για τον λόγο αυτό αποτελούν θέματα συνεχούς και άμεσης προσοχής και παρακολούθησης εκ μέρους μας.

Κυπριακό

Το Κυπριακό πρόβλημα θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν επηρεάζει άμεσα το γεωπολιτικό περιβάλλον της ΜΑ. Όμως αν προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τις έντονες αντιδράσεις Αμερικανών και Ευρωπαίων, μετά την εφαρμογή του δημοκρατικού δικαιώματος των ελληνοκυπρίων στο δημοψήφισμα, ίσως να διαπιστώσουμε ότι έμμεσα τα θέματα της περιοχής έχουν μεταξύ τους σχετική αλληλεπίδραση.

Από την στιγμή που η Κύπρος είναι μέλος της ΕΕ, το πρόβλημα που υπάρχει δεν είναι πλέον απομονωμένο, αλλά σχετίζεται με στρατηγικές ισορροπίες μέσα στην ΕΕ και με θέματα ευρωατλαντισμού ως αντίποδα της ευρωπαϊκής ενοποίησης με όρους κοινής άμυνας και ασφάλειας. Αν οι ελληνοκύπριοι είχαν δεχθεί το σχέδιο, τότε σήμερα οι ίδιοι θα είχαν ένα άλλο πρόβλημα το οποίο θα ήταν μετάλλαξη του από το 1974 υπάρχοντος. Δηλαδή η τουρκική πλευρά μέχρι να γίνει πλήρες μέλος της ΕΕ θα μπορούσε να ασκεί πίεση τους ελληνοκύπριους και να αναβάλλει τις υποχρεώσεις της (έλλειψη εγγυήσεων) για να πετύχει τις επιδιώξεις της, αφήνοντας στην ΕΕ τον ρόλο του άνετου επιδιαιτητού. Το όχι των ελληνοκυπρίων και η αναγκαστική είσοδος ολόκληρου του νησιού στην ΕΕ με άλυτο το πρόβλημα, φαίνεται ότι οδήγησε τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, αλλά και ευρωπαϊκό έδαφος σε τουρκική «ομηρία».[43] Την κατάσταση αυτή είναι αναμενόμενο ότι η Τουρκία θα την χρησιμοποιήσει εκβιάζοντας την ΕΕ για να αποσπάσει άδεια εισόδου στην Κοινοτική Πύλη. Δηλαδή μετά το όχι, η εκβιαστική τακτική της Τουρκίας άλλαξε κατεύθυνση και από ΄τους ελληνοκύπριους πήγε στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, δηλαδή την ουσία της ΕΕ, έτσι αιτιολογούνται και οι αντίστοιχες αντιδράσεις. Με αυτά τα δεδομένα, η ΕΕ είναι αναγκασμένη να αντιδράσει και να προσπαθήσει να απαγκιστρωθεί από τον εγκλωβισμό αυτόν, ο οποίος την ενοχλεί αφού δίνει εύκολες λαβές στην τουρκική τακτική των πιέσεων. Αυτό φυσικά μπορεί σε πρώτη φάση να οδηγήσει σε πιέσεις της ΕΕ και των χωρών της, προς την Κυπριακή Δημοκρατία και την Ελλάδα να αποδεχθούν το σχέδιο Ανάν ως έχει με ένα νέο δημοψήφισμα. Είναι το πλέον εύκολο και το πλέον σύντομο σε σχέση με την απόφαση της ΕΕ για την Τουρκία. Οι πιέσεις αυτές είναι βέβαιο ότι θα έχουν πολλές μορφές, αλλά πάντα στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού κεκτημένου έστω και τυπικά.

Η αμερικανική αντίδραση δεν έχει μόνο σχέση με την πίκρα διότι δεν μπόρεσε να εξυπηρετήσει την στρατηγικά φίλη της Τουρκία, αλλά δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι το Κυπριακό έχει σχέση με τον ευρύτερο αμερικανικό σχεδιασμό για την περιοχή και συγκεκριμένα με τις ευαίσθητες ισορροπίες μεταξύ Τουρκίας και μιας σχετικής κουρδικής αυτονομίας, εντός των συνόρων του νέου Ιράκ. Οι γεωστρατηγικοί σχεδιασμοί για προαγωγή της νέας τάξης πραγμάτων είναι κρίσιμοι και δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι συμπεριλαμβάνουν και το Κυπριακό εντός του πλαισίου του λεγομένου «μείζονος σχεδίου για τη Μέση Ανατολή»[44] (Greater Plan for Middle East) για το οποίο γίνεται αρκετά συχνά λόγος. Έτσι οι λύσεις όλων των προβλημάτων της περιοχής πρέπει να είναι συμβατές μεταξύ τους.

(3) Διαπιστώσεις – Μερικά Συμπεράσματα

Από την αναλυτική προσέγγιση στα δρώμενα της ΜΑ που διαμορφώνουν, με το ποσοστό ευθύνης που τους αναλογεί, το γεωπολιτικό περιβάλλον της εγγύς περιοχής μας, είναι φυσικό να οδηγούμεθα σε ορισμένες διαπιστώσεις και ίσως σε λιγότερο σίγουρα συμπεράσματα.

Η πρώτη και κυρίαρχη διαπίστωση, κατά την άποψή μας, έχει να κάνει με το γεγονός ότι τα γεωπολιτικά δεδομένα της ΜΑ δεν παρουσιάζουν μία παγιωμένη κατάσταση, αλλά εκτιμούμε ότι βρίσκονται στην διαδικασία διαμόρφωσης των και ο χρόνος για την τελική τους μορφή δεν είναι εύκολο να υπολογισθεί, αφού πάρα πολλοί παράγοντες ενδογενείς και εξωγενείς της περιοχής, εμπλέκονται στην διαμόρφωσή τους.

Η εξελικτική πορεία των γεγονότων που θα διαμορφώσουν το τελικό (αν μπορεί να λεχθεί κάτι σχετικό) γεωπολιτικό περιβάλλον της ΜΑ, απαιτούν πολύ στενή παρακολούθηση και συμμετοχή στο βαθμό που αυτό εξυπηρετεί τα εθνικά συμφέροντα.

Το δεύτερο γενικό συμπέρασμα είναι ότι για μία ακόμη φορά απεδείχθει ότι η στρατιωτική ισχύς αποτελεί τον ουσιαστικό παράγοντα καθορισμού των γεωπολιτικών εξελίξεων.

Μετά τον πρώτο πόλεμο στο Ιράκ και την μη επίλυση του Παλαιστινιακού προβλήματος τα αισθήματα αδικίας και αντίδρασης των μουσουλμανικών πληθυσμών της ΜΑ, κατά των απίστων δυτικών και κυρίως αμερικανών, έχουν ενταθεί. Η εντύπωση ότι τα πετρέλαια είναι δικό τους αγαθό, δώρο του Αλλάχ, και οι δυτικοί με πρώτους τους αμερικανούς, τα εποφθαλμιούν για δικό τους συμφέρον και εκμετάλλευση είναι ισχυρή πεποίθηση. Σήμερα με την πολιτική Σαρόν στο Παλαιστινιακό πρόβλημα και την αμερικανοβρετανική παρουσία στο Ιράκ, χωρίς αιτιολογημένους λόγους τα αισθήματα αυτά τροφοδοτούν συνεχώς με ηθικά ερείσματα τις φονταμενταλιστικές ισλαμικές τρομοκρατικές δυνάμεις.

Η αμερικανική στρατιωτική παρουσία στο Ιράκ, όπως ήταν αναμενόμενο, έχει ανατρέψει την σχετική και εύθραυστη ισορροπία της περιοχής. Ιδιαίτερα νοιώθουν την πίεση το Ιράν, η Συρία και η Σαουδική Αραβία ενώ το Ισραήλ φαίνεται ότι είναι το πλέον κερδισμένο από την αμερικανική επέμβαση. Αν η αμερικανική παρουσία εδραιωθεί στο Ιράκ τότε ίσως έχουν τεθεί σοβαρές βάσεις, σε συνδυασμό και με τα άλλα σημεία που ήδη υπάρχουν αμερικανικές δυνάμεις, για έλεγχο της «καρδιάς της Ευρασίας».

Η μουσουλμανική τρομοκρατία έχει καταστρώσει συγκεκριμένα σχέδια και επιλέξει τους στόχους της με προσοχή ώστε να εξυπηρετήσει τα σχέδια αυτά. Από το κτύπημα στις 11-3-04 στην Ισπανία και τα πολιτικά αποτελέσματα αυτού, φαίνεται ότι οι τρομοκράτες πρωτίστως στοχεύουν να δημιουργήσουν πολιτικό πρόβλημα στους αμερικανούς και βρετανούς στο θέμα του ελέγχου του Ιράκ και της ΜΑ γενικότερα. Παράλληλος στόχος τους είναι τα καθεστώτα εκείνα των κρατών της ΜΑ που από συμφέρον ή και από ανάγκη συνεργάζονται με τους αμερικανούς. Τα καθεστώτα αυτά με πρώτο αυτό της Σαουδικής Αραβίας δέχονται μεγάλες πιέσεις με τα τρομοκρατικά κτυπήματα των ομοθρήσκων τους που ίσως στο εγγύς παρελθόν τους είχαν χρηματοδοτήσει για να εκπαιδευτούν. Η κατάσταση μπορεί να δημιουργήσει πολύ σοβαρό πρόβλημα ευρυτέρων επιπτώσεων, αν τεθούν υπό άμεση απειλή οι βασικές υποδομές παραγωγής και μεταφοράς πετρελαίου, είτε διότι μπορεί να κτυπηθούν οι ίδιες, είτε αν δημιουργηθεί μεγάλο πρόβλημα στο προσωπικό που εργάζεται σ’ αυτές, λόγω ανασφάλειας από τα τρομοκρατικά κτυπήματα που γίνονται εναντίων τους. Ήδη από την στιγμή που γράφεται αυτή η μελέτη (Ιούνιος 2004) υπήρξαν τα πρώτα δείγματα της τρομοκρατίας εναντίων των ξένων στην Σαουδική Αραβία και κατά των αγωγών πετρελαίου στο ίδιο το Ιράκ.

Η πίεση αυτή που δέχονται ορισμένα καθεστώτα μουσουλμανικών χωρών της ΜΑ από την αμερικανική παρουσία, αλλά και από την τρομοκρατία, δημιουργεί προϋποθέσεις για πολιτειακές μεταρρυθμίσεις επί το δημοκρατικότερο προκειμένου να καταφέρουν να κρατηθούν στην εξουσία.

Η δοκιμασμένη πολιτική της συνεργασίας με τους συμμάχους όπως στην περίπτωση του Αφγανιστάν δεν μπορούσε κατά την άποψη της κυβέρνησης Μπους να εφαρμοσθεί στην περίπτωση του Ιράκ. Τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα στον έλεγχο των πετρελαίων της χώρας, αλλά και της ευρύτερης περιοχής της ΜΑ, δεν επέτρεπαν στον ΟΗΕ να πάρει απόφαση που θα δημιουργούσε την επανάληψη της προηγούμενης πολιτικής. Αυτό οδήγησε στην μονομερή αμερικανοβρετανική επέμβαση και την σχετική ρήξη με τους ευρωπαίους συμμάχους των, οι οποίοι εκ των πραγμάτων δικαιώθηκαν στην παγκόσμια κοινή γνώμη, όμως από την άλλη πλευρά διαπίστωσαν ότι δεν έχουν τρόπο και μέσα να ανακόψουν την αμερικανική πολιτική από την πρακτική εφαρμογή της. Αν αυτό ήταν μέσα στους στόχους της αμερικανικής κυβέρνησης, με κατεύθυνση όχι μόνο Ευρωπαϊκή αλλά κυρίως ρωσική και κινεζική, ανεξάρτητα αν αυξήσει κατακόρυφα τον αντιαμερικανισμό, τότε πρέπει να γίνει αποδεκτό ότι τον πέτυχαν απόλυτα.

Η μετά τις μάχες στο Ιράκ κατάσταση κατέδειξε ότι η διαχείριση ενός πολέμου που τα πάντα καταγράφονται στην κινηματογραφική και φωτογραφική κάμερα και δημοσιοποιούνται δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και μεθόδους προσέγγισης.

Οι χώρες που έχουν συνδράμει με άνδρες στην υπόθεση του Ιράκ στην πλειονότητα είναι χώρες που δεν έχουν εμπειρία από διαχείριση τέτοιων δύσκολων καταστάσεων και πρέπει να θεωρηθεί πολύ πιθανό ότι μετά από σχετικές αποφάσεις του ΟΗΕ και αμερικανικές πιέσεις το ΝΑΤΟ και οι Ευρωπαίοι θα βρεθούν στην ανάγκη να πάρουν αποφάσεις για συνδρομή και βοήθεια σε άνδρες και χρήμα. Η συμμετοχή της χώρας μας θα πρέπει να εξετασθεί σοβαρά αν υπάρξει απόφαση ΟΗΕ, της Ιρακινής Κυβέρνησης και σχετική συμφωνία των μεγάλων αραβικών κρατών και της Ρωσίας.

Η συμπεριφορά των αμερικανών προς τους Κούρδους κατά την δημιουργία του νέου Ιράκ, θα παίξει ουσιαστικό ρόλο κατά πόσο θα μπορέσει να επιτευχθεί ισορροπία στην χώρα. Το θέμα δεν θα είναι καθόλου εύκολο, αφού εκτός των εσωτερικών αντιδράσεων Σουνιτών και Σιιτών στην εντεταμένη αυτονομία τους, θα υπάρχουν και εξωτερικές αντιδράσεις από Τουρκία, Συρία και Ιράν. Η Τουρκία πρέπει να θεωρείται βέβαιο, ότι θα προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί την αναγκαστική λεπτή ισορροπία που πρέπει να κρατήσουν στο θέμα αυτό οι αμερικανοί, πιέζοντάς τους σχετικά, αλλά και σε άλλα θέματα που τους απασχολούν την περίοδο αυτή (ΕΕ, Κυπριακό, αγωγοί πετρελαίων, αερίου).

Η αποφασιστικότητα των αμερικανών στο θέμα του Ιράκ και η σταδιακή προσέγγιση με τους Γαλλογερμανούς, έχει οδηγήσει τους Ρώσους να έχουν έντονες επιφυλάξεις για τον αμερικανικό τρόπο προσέγγισης και να προσπαθούν να εγκαταστήσουν το δικό τους τόξο επιρροής προς Κίνα, Ινδία και Ιράν μαζί με τις χώρες Καζακστάν, Τατζικιστάν και άλλες μικρότερες. Αυτό σημαίνει ότι το Ιράν αποτελεί χώρα ιδιαιτέρου γεωπολιτικού ενδιαφέροντος για τις ΗΠΑ και την Ρωσία.

Η σταδιακή βελτίωση της εσωτερικής κατάστασης στο Ιράκ και η συνεχής αύξηση της παραγωγής και διάθεσης στην αγορά του πετρελαίου του, θα οδηγήσει την ενεργειακή αξία της Σαουδικής Αραβίας σε δεύτερη μοίρα, γεγονός που θα επιτρέψει στους αμερικανούς να πιέσουν περισσότερο για διακοπή κάθε επαφής με θρησκευτικές μουσουλμανικές οργανώσεις και βελτίωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο εσωτερικό της χώρας. Η διατήρηση των αμερικανικών βάσεων θα εξαρτηθεί από την εξέλιξη των πραγμάτων στο Ιράκ.

Η Συρία είναι επίσης αναγκασμένη να δείξει πνεύμα συνεργασίας με ΗΠΑ και Ισραήλ όσο η αμερικανική παρουσία στο Ιράκ συνεχίζεται και εδραιώνεται. Δεν πρέπει να αποκλείεται να την δούμε σύντομα να ακολουθεί το παράδειγμα της Λιβύης, αν καταφέρει να τα βρει, κατά κάποιον σχετικά ικανοποιητικό τρόπο, με το Ισραήλ στα θέματα του Γκολάν και στον Λίβανο.

Το Ιράν δείχνει σημεία συνεργασίας με την διεθνή κοινότητα και ιδιαίτερα με τους αμερικανούς, αφού η στρατιωτική τους παρουσία στο Ιράκ τους πιέζει έντονα. Με την εξέλιξη που είχαν τα πράγματα στο Ιράκ για τους αμερικανούς, μετά την κατάληψη του, τους έχει οδηγήσει να ξανασκέπτονται μία στρατιωτική επέμβαση στο Ιράν, τουλάχιστον επί του παρόντος, αφού η στρατιωτική ισχύς του Ιράν είναι αρκετά υπολογίσιμη, τουλάχιστον σε αριθμούς.

Το Ισραήλ κάνει απόλυτη εκμετάλλευση της πλεονεκτικής θέσης που έχει βρεθεί έναντι των Αράβων μετά την πτώση του Χουσείν. Εμφανίζει προς τα έξω ότι αυτό που κάνει είναι να πολεμά την τρομοκρατία προκειμένου να εξασφαλιστεί από τα τυφλά κτυπήματά της. Στην πραγματικότητα η κυβέρνηση Σαρόν θέλει, όσο όλοι είναι απασχολημένοι με το Ιράκ, να αλλάξει ριζικά τα δεδομένα εφαρμογής του «οδικού χάρτη» ώστε όταν καθίσει και πάλι για διαπραγματεύσεις, ίσως μετά τις αμερικανικές εκλογές, και συμφωνήσει για κάποιον «οδικό χάρτη» ειρήνευσης, αυτός να μην έχει καμία σχέση με τον προηγούμενο.

Η Αίγυπτος, εκμεταλλευόμενη την σταδιακή μείωση της στρατηγικής αξίας της Σαουδικής Αραβίας, κάνει μικρά αλλά σταθερά βήματα να τεθεί επικεφαλής του Αραβικού κόσμου της ΜΑ, κινούμενη σε λεπτές ισορροπίες στο Παλαιστινιακό πρόβλημα. Στην προσπάθειά της αυτή έχει κάνει διάφορες ριζοσπαστικές προτάσεις προς τα άλλα αραβικά κράτη, το κοινό σημείο των οποίων είναι η επίλυση των μεταξύ τους προβλημάτων να γίνεται από όργανα δικά τους, αποφεύγοντας έτσι εξωτερικές επεμβάσεις, αλλά και εσωτερικές πολιτικές και οικονομικές διαφωνίες και έριδες. Οι προτάσεις έχουν ουσιαστική αξία και εξετάζονται, αλλά αν επηρεάζουν ουσιαστικά τα αμερικανικά συμφέροντα στο μέλλον θα είναι δύσκολη η εφαρμογή στην πράξη.

Η Ιορδανία βρίσκεται σε περίοδο αναγκαστικών εσωτερικών μεταρρυθμίσεων με στόχο καλλίτερη δημοκρατία και καλλίτερη κοινωνική φροντίδα από το κράτος. Η στάση της κατά τον πόλεμο του Ιράκ της επιτρέπει να μην αντιμετωπίζει εξωτερικές πιέσεις και ιδιαίτερα προβλήματα.

Η επίλυση της σημερινής κατάστασης στο Ιράκ έχει οδηγήσει τους αμερικανούς και βρετανούς στον ΟΗΕ και το ΝΑΤΟ. Πιστεύουν ότι πρέπει να πείσουν για τις καλές τους προθέσεις προκειμένου να οργανώσουν ένα δρόμο μελλοντικής απαγκίστρωσης από ΄την χώρα αυτή των τεραστίων στρατιωτικών δυνάμεων που έχουν αναγκαστεί να διατηρούν μέχρι σήμερα. Ο δρόμος δεν φαίνεται να είναι εύκολος καθόσον πρέπει να υπάρξουν συμφωνίες για πολλά και σοβαρά θέματα όπως τι αυτονομία θα έχουν οι Κούρδοι στο νέο Ιράκ; Πώς θα ρυθμιστούν τα παλαιά χρέη του Ιράκ ; πώς θα καλυφθεί ένα μέρος τουλάχιστον από το τεράστιο καθημερινό κόστος των δυνάμεων κατοχής; πως θα ρυθμισθεί το κόστος ανοικοδόμησης του Ιράκ και ιδιαίτερα της πετρελαϊκής υποδομής του και κατ’ επέκταση των συμβολαίων εκμετάλλευσης του πετρελαίου ; θα δεχθούν οι Ιρακινοί αμερικανικές βάσεις στο έδαφός τους και τι μεγέθους ; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά θα απαιτήσουν χρόνο και χρήμα. Είναι όμως βέβαιο ότι οι εξελίξεις σ’ αυτά επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα ζωτικά συμφέροντα της χώρας μας.

Το υδάτινο δυναμικό και οι πόροι νερού στην ευρύτερη περιοχή της ΜΑ είναι πάντα και θα παραμείνουν στρατηγικά στοιχεία στα θέματα εθνικής ασφάλειας, αλλά και ισχύος των κρατών της. Η Τουρκία στο θέμα αυτό, έχει όλες τις προϋποθέσεις να παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στο παρόν και στο άμεσο μέλλον, γεγονός που θα λάβουν υπόψη τους σοβαρά και οι ίδιες οι κυβερνήσεις των κρατών που επηρεάζονται, αλλά και οι ρυθμίζοντες τα πράγματα αμερικανοί αφού θέλουν να πετύχουν ισορροπίες ισχύος και εκμετάλλευσης του πλούτου της περιοχής.

Το θέμα της διάδοσης και διασποράς των Όπλων Μαζικής Καταστροφής δεν φαίνεται ότι έχει λυθεί μετά την επέμβαση στο Ιράκ. Αν δεν δημιουργηθούν αρκετά γρήγορα συνθήκες ασφαλείας στην περιοχή, υπάρχουν χώρες (Ιράν, Σαουδική Αραβία και ίσως Αίγυπτος) που θα προσπαθήσουν να αποκτήσουν κάποιας μορφής δυνατότητες αφού πιστεύουν ότι μόνο έτσι θα αποκτήσουν ίση διπλωματική ισχύ, τουλάχιστον με το Ισραήλ, και θα επιβιώσουν από την αμερικανική πολιτική απέναντι στις «χώρες του κακού». Αν αυτό το ενδεχόμενο οδηγήσει τις ΗΠΑ στην εφαρμογή νέου πυρηνικού δόγματος (το σκέπτονται πολύ σοβαρά) με την κατασκευή των πυρηνικών όπλων 3^ης γενιάς, ώστε να έχουν την ικανότητα μικρών διατρητικών πυρηνικών κτυπημάτων για την αποδιοργάνωση εργαστηρίων κατασκευής Όπλων Μαζικής Καταστροφής, τότε το ενδεχόμενο χρησιμοποίησης των όπλων αυτών είναι πολύ μεγάλο, οι δε συνέπειες απρόβλεπτες.

Το Κυπριακό πρόβλημα είναι βέβαιο ότι δεν καθορίζει το γεωπολιτικό περιβάλλον της ΜΑ και επομένως την στάση της χώρας μας απέναντι στα νέα δεδομένα ασφάλειας που διαμορφώνονται. Όμως είναι ένα εθνικό θέμα που έχει άμεση σχέση με χώρες που το «ειδικό τους βάρος» στα γεωπολιτικά δεδομένα (Τουρκία, Βρετανία) της περιοχής είναι αυξημένο και επομένως ο εθνικός μας σχεδιασμός είναι υποχρεωμένος να το λαμβάνει σοβαρά υπόψη του. Επίσης φαίνεται ότι η κατάσταση στην Κύπρο, από πλευράς ελέγχου και επιρροής, έχει σχέση με τον ευρύτερο αμερικανικό σχεδιασμό για την περιοχή και τις δομές ισορροπίας που επιδιώκουν. Αυτό αυξάνει την ιδιαιτερότητα του προβλήματος, αφού πλέον εμπλέκει τα γεωπολιτικά συμφέροντα της υπερδύναμης, αλλά και της ΕΕ στην περιοχή. Η μη αποδοχή του σχεδίου Ανάν, το οποίο ουσιαστικά μετέτρεπε την Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία σε προτεκτοράτο της ΕΕ και της Αγγλίας (άρα και ΗΠΑ) με διατήρηση του τουρκικού ελέγχου, έθεσε σε νέα δεδομένα το πρόβλημα. Θα πρέπει να αναμένεται ισχυρή πίεση προς την Κυπριακή και Ελληνική Κυβέρνηση, από ΕΕ και ΗΠΑ κυρίως το επόμενο εξάμηνο (έως τέλος του 2004) προκειμένου να αποδεχθούν το σχέδιο Ανάν με ελάχιστες, ίσως φραστικές αλλαγές, και κάποιες εγγυήσεις εφαρμογής του (υποχρεώσεις Τουρκίας) προς την Κυπριακή Δημοκρατία. Αν αυτό δεν επιτευχθεί έως τον Δεκέμβριο του 2004, τότε η συνέχεια του κυπριακού θέματος θα εξαρτηθεί αφενός από την σχέση ΕΕ - Τουρκία και αφετέρου από τις πολιτικές αποφάσεις των Ελλήνων σε Ελλάδα και Κύπρο για το τι συμφέρει τελικά, μετά τα νέα δεδομένα που δημιούργησε το ΟΧΙ των Κυπρίων. Συμφέρει μια αυτόνομη ελληνική παρουσία στην Αν. Μεσόγειο εκμεταλλευόμενη τις βάσεις σε Κρήτη και Κύπρο προσφέροντας στηρίγματα στους αμερικανικούς σχεδιασμούς, ή πλήρη αποδοχή του σχεδίου Ανάν ;

β. Η επίδραση στην Ελλάδα των νέων γεωπολιτικών δεδομένων στο χώρο της Ρωσίας – Αν. Ευρώπης και Βαλκανίων

(1) Γενικά

Ιστορική Αναδρομή

Η ημερομηνία λήξης της μεταπολιτικής περιόδου παραμένει ανοικτό ζήτημα. Ένας λογικός προσδιορισμός είναι η σαρωτική νίκη της «Αλληλεγγύης» στις Πολωνικές εκλογές την 5^η Ιουνίου 1989. Συμβολικά όμως ο καταλληλότερος προσδιορισμός είναι ίσως η νύχτα της 9^ης – 10^ης Νοεμβρίου 1989, όταν κατέρρευσε το τείχος του Βερολίνου το οποίο απεικόνιζε με μπετόν το διχασμό μιας ιδεολογίας, μιας ηπείρου, μιας χώρας. Η επανένωση της Γερμανίας την 3^η Οκτωβρίου 1990 άλλαξε ουσιαστικά την ισορροπία των δυνάμεων και σηματοδότησε την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης την 31^ης Δεκεμβρίου 1991. πριν από όλα αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε την προσπάθεια της Ουγγαρίας το 1956 και της Τσεχοσλοβακίας (άνοιξη της Πάργας 1968) η οποία όμως δεν είχε την δύναμη να ανατρέψει το συμπαγές οικοδόμημα της Σοβιετικής Ένωσης, δίνοντας την εντύπωση και την βεβαιότητα ότι οι δυνατότητες της και η αποφασιστικότητά της θα διατηρήσουν σε βάθος χρόνου την ενότητα των χωρών του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας με την θέληση ή όχι των λαών που την απαρτίζουν.[45]

Το χρονικό διάστημα μεταξύ του 1989-1991 άλλαξε το γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό πρόσωπο της υφηλίου. Η εσωτερική κατάρρευση της μιας υπερδύναμης και του ενός ιδεολογικού συστήματος ανέτρεψαν το μεταπολεμικό διπολικό διεθνές σύστημα και δημιούργησαν μια ασυνήθιστη κατάσταση δηλαδή την ολοσχερή επικράτηση χωρίς πόλεμο της μιας πλευράς σε μια παγκόσμια διαμάχη. Οι χώρες του Ανατολικού συνασπισμού επιδιώκουν διακαώς πλέον να ενσωματωθούν στους δυτικούς αμυντικούς, οικονομικούς θεσμούς με οποιοδήποτε τίμημα, οικειοποιώντας το δυτικό πολιτικό και οικονομικό σύστημα.

Σε γεωπολιτικό επίπεδο πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας μια και μοναδική υπερδύναμη οι Ηνωμένες Πολιτείες κυβερνά τον κόσμο. Ο ΟΗΕ δημιούργημα του Β’ ΠΠ φαίνεται να είναι περιθωριοποιημένος ή κατά το μέγιστο χειραγωγημένος από τις ΗΠΑ με αδυναμία αντιδράσεως των υπολοίπων χωρών και ιδιαίτερα της Ευρώπης, της Ρωσίας και της Κίνας. Οι ΗΠΑ διευθύνουν πλέον με την αυθεντία ενός υπερόπτη διευθυντή ορχήστρας την μεγάλη συμφωνία των Εθνών, σε σκοπούς που η ίδια επιλέγει και επιβάλλει. Οι κύριοι κατ’ ανάγκη οικονομικοί (Ιαπωνία – Γερμανία) και στρατιωτικοί (Βρετανία- Γαλλία) σύμμαχοί της έχουν καταστεί de facto υποτελείς. Οι άλλες δυνάμεις σε παρακμή (Ρωσία) ή αμφιταλαντευόμενες, αναδυόμενες (Κίνα – Ινδία) μοιάζουν αδύνατες να ανακόψουν ή να περιορίσουν την ακαταμάχητη επιδίωξη των ΗΠΑ να επιβληθούν σε όλους τους τομείς (οικονομικό – στρατιωτικό) στην διεθνή σκηνή.

Οι αποτρόπαιες επιθέσεις της 11 Σεπ. 2001 προσέφεραν την αφορμή για ένα «Παγκόσμιο Πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» ο οποίος ενισχύει την υπεροχή των ΗΠΑ, φέροντας αυτή ως μοναδικό υπερασπιστή της νομιμότητας, όπως όμως αυτή το εννοεί. Η υφήλιος έχει μπει σε μια νέα αυτοκρατορική εποχή γεμάτη αβεβαιότητα και απειλές της οποίας ο πόλεμος στο Αφγανιστάν το 2001 και στο Ιράκ το 2003 αποτελούν τις πλέον χαρακτηριστικές εκφράσεις.

Για να προσανατολισθούμε σωστά μέσα στον υπό διαμόρφωση γεωπολιτικό λαβύρινθο κρίνεται σκόπιμο να εξετάσουμε τις εμπλεκόμενες χώρες με έμφαση στις γειτονικές, εξετάζοντας τα σχετικά προβλήματα, τα μεγάλα κοινωνικά θέματα, τα κύρια οικονομικά δεδομένα και τις αμυντικές πολιτικές με ιδιαιτερότητα σε συμφωνίες και εξοπλισμούς.[46]

Η Ρωσία μετά το 1991 μοιάζει διστακτική ανάμεσα στην αποδοχή της κληρονομιάς της διαλυμένης Σταλινικής ΕΣΣΔ και της ανάγκης προσαρμογής της εξωτερικής της πολιτικής στα νέα δεδομένα. Αυτή η παλινδρόμηση διαφαίνεται από το 1992 με την εκδήλωση αντιφατικών συμπεριφορών και αφήνει να πλανάται η απορία για μακροπρόθεσμη προσαρμογή και διατήρηση φιλοδυτικής στροφής σε όλο το φάσμα των πολιτικών (οικονομική – στρατηγική – πολιτική). Έτσι έχουμε μια αλληλουχία γεγονότων που αποσκοπούν στην διατήρηση της εναπομείνασας κληρονομιάς αλλά ταυτόχρονα ισχυροποίηση με συμφωνίες των διμερών σχέσεων. Στις 8 Δεκ. 1991 έχουμε την υπογραφή των συμφωνιών του Μινσκ, οι οποίες δημιουργούν την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών (ΚΑΚ) και στην συνέχεια στις 21 Δεκ. 91 υπογραφή συμφωνίας στην ΑΛΜΑ ΑΤΑ οι οποίες διευρύνουν την ΚΑΚ. Το 1992 οι συμφωνίες επεκτείνονται σε συνθήκη συλλογικής ασφαλείας των χωρών της ΚΑΚ στην Τασκένδη. Ακολουθεί τον ίδιο χρόνο υπογραφή του συμφώνου οικονομικής συνεργασίας των χωρών του Ευξείνου Πόντου. Τέλος μετά από σειρά συμφωνιών (αμυντικών – εμπορικών- τελωνιακών κλπ) η Μόσχα ενισχύει το 1992 τις σχέσεις της με το Πεκίνο, με την συμφωνία προμήθειας ρωσικών εξοπλισμών στην Κίνα, γεγονός το οποίο παρέχει την δυνατότητα στην Μόσχα να ασκεί πιέσεις στην Ουάσιγκτον και ταυτόχρονα να παρέχει συνάλλαγμα στην στρατιωτική βιομηχανία που ήταν άκρως απαραίτητο για την βιωσιμότητά της.[47]

Συμφωνίες με Ρωσία και πρώην κράτη του Συμφώνου της Βαρσοβίας

Πριν αρχίσουμε να αναφερόμαστε σε συνθήκες και συμφωνίες θα κάνουμε ανασκόπηση αυτών που προϋπήρξαν πριν την διάλυση της ΕΣΣΔ και επεκτάθηκαν μετά από την Ρωσία, με κύρια αναφορά σε δύο σπουδαιότατες συνθήκες παγκοσμίου βαρύτητας, αυτή των πυρηνικών και βιολογικών όπλων.

Για τα πυρηνικά, η συνθήκη για την μη εξάπλωση υπεγράφη το 1968 από 62 χώρες και υποχρέωνε τα κράτη να παραιτηθούν από την παραγωγή ή την απόκτηση παρόμοιων όπλων. Διάρκεια της συνθήκης παρατάθηκε το 1994. η συνθήκη για την πλήρη απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών υπεγράφη το 1995 από 165 κράτη στα οποία συμπεριλαμβάνονται και οι ΗΠΑ και η Ρωσία. Ωστόσο μόνο 92 κράτη την έχουν επικυρώσει μέχρι σήμερα. Οι ΗΠΑ αρνήθηκαν να το κάνουν πλην όμως εκτιμάται ότι σιωπηρά εφαρμόζεται.

Η σύμβαση για την απαγόρευση των βιολογικών όπλων υπεγράφη το 1972 και 114 χώρες την έχουν επικυρώσει μέχρι σήμερα, ωστόσο οι ΗΠΑ κατόρθωσαν να μπλοκάρουν την δημιουργία ενός αποτελεσματικού μηχανισμού ελέγχου.

Η σύμβαση για την απαγόρευση των χημικών όπλων υπεγράφη το 1993 από 125 κράτη και απαγόρευε την παραγωγή και χρήση χημικών όπλων και επιβάλλει την καταστροφή τους χωρίς να προσδιορίζει τρόπο ελέγχου και πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, έχει δε κυρωθεί μέχρι σήμερα από 145 κράτη.

Ωστόσο δεν κατέστη δυνατόν να ξεπεραστεί η αρνητική κληρονομιά του διπολισμού, γιατί η διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1991 δεν είχε ως αποτέλεσμα την αντίστοιχη διάλυση του ΝΑΤΟ και του δυτικού αμυντικού συστήματος ιδιαίτερα στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Αντίθετα το ΝΑΤΟ, το οποίο αρχικά ήταν αμυντική συμμαχία μετά το 1991 απεφάσισε με αναδιάρθρωση της συνθήκης (άρθρο 5) να αναλάβει καθήκοντα διατήρησης της ασφάλειας, πράγμα που υπό προϋποθέσεις μπορεί να συνεπάγεται και επεμβάσεις σε ξένες χώρες. Το 1999 εντάσσονται στο ΝΑΤΟ τρία πρώην μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας (Ουγγαρία – Πολωνία – Τσεχία) ενώ το 2002 εντάσσονται τέσσερα ακόμη κράτη της Ανατολικής Ευρώπης (Σλοβακία – Σλοβενία – Βουλγαρία – Ρουμανία) καθώς και η ένταξη των τριών της Βαλτικής, οι οποίες ανήκαν στην Σοβιετική Ένωση (Λετονία – Λιθουανία- Εσθονία).

Η μετάλλαξη του ΝΑΤΟ ενόχλησε έντονα την Ρωσία και προσπάθησε να δείξει την δική της άποψη στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας και ιδιαίτερα του Κοσόβου, αλλά και πάλι στο βαθμό που οι δυνάμεις της επέτρεπαν. Μετά την 11^η Σεπ. 2001 η Μόσχα εγκαινιάζει νέα μορφή συνεργασίας, που οδήγησε το 2002 στο νέο συμβούλιο ΝΑΤΟ- Ρωσίας.

Εν τω μεταξύ η Ρωσία προσπαθεί να ανασυγκροτήσει την στρατιωτική συμμαχία στο πλαίσιο του ΚΑΚ και τελικά μετά την διάλυση της στρατιωτικής Διοίκησης του ΚΑΚ το 1993 πέντε κράτη ακολουθούν την Ρωσία στην ολοκληρωμένη στρατιωτική οργάνωση που δημιουργήθηκε το 2002.

Η πρόσφατη λοιπόν επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα Ανατολικά και μέχρι την γραμμή Rubicon (Vistula- Dinister) δηλαδή μια νέα υποτιθέμενη γραμμή ασφαλείας (κόκκινη γραμμή), στο Ευρωπαϊκό περιβάλλον, θα προβληματίζει συνεχώς και θα ανησυχεί την Ρωσία η οποία φαίνεται αποφασισμένη να μην επιτρέψει άλλη επέκταση και ιδιαίτερα προς Ουκρανία και Κριμαία στηριζόμενη πάντοτε στα γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά της συμφέροντα που εδραιώνονται στις μεγάλες πληθυσμιακές μειονότητες στα αποσχισθέντα κράτη, τις πλουτοπαραγωγικές της πηγές (πετρέλαιο, μέταλλα) και τους θαλάσσιους συγκοινωνιακούς της εξόδους, αυξάνοντας σταδιακά αλλά με ενδιαφέροντα μεγέθη, τον αμυντικό της προϋπολογισμό.

ΝΑΤΟ εξελίξεις και προοπτικές μετά την διεύρυνση

Το ΝΑΤΟ όπως διαμορφώθηκε μετά την σύνοδο κορυφής της Ουάσιγκτον, προσδιόρισε μια στρατηγική αντίληψη η οποία επαναλαμβάνει την υποχρέωση του ως προς την συλλογική άμυνα, τον υπερατλαντικό δεσμό και την σταθερότητα στην συνέχιση της Ευρωπαϊκής ασφάλειας. Εξάλλου επιτρέπει την επέκταση της σταθερότητας χάρη στον συνεταιρισμό για την ειρήνη, σε μία ανοικτή πολιτική και μια δυναμική διαχείριση των κρίσεων. Ανευρίσκουμε λοιπόν στην καρδιά των αποφάσεων της Συνόδου κορυφής της Ουάσιγκτον την σύζευξη της αυτοάμυνας με την ταυτόχρονο αποστολή δυνάμεων διαχείρισης των κρίσεων. Έναντι λοιπόν των αποφάσεων προεβλήθη ικανότητα Άμυνας με την επαύξηση των στρατιωτικών μέσων του ΝΑΤΟ, ενισχύοντας σοβαρά την αποτελεσματικότητα των μελλοντικών πολυεθνικών επιχειρήσεων, σε περιοχές κλειδιά για τις στρατηγικές μεταφορές την επιτήρηση και τα τεχνολογικά προηγμένα πολεμοφόδια. Η Συμμαχία προσανατολίζεται στην ανάγκη προσαρμογής μιας νέας συμφωνίας ασφάλειας ιδιαιτέρως στην Ευρώπη και ζήτησε κατ’ αρχάς την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής αμυντικής ταυτότητας. Ενώ αντίθετα η γενική και ολοκληρωμένη ασφάλεια στην Ευρώπη δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τον δικό της στρατιωτικό μηχανισμό, επιφορτισμένο με τα εξής καθήκοντα :

- Προειδοποίηση και διευθέτηση των κρίσεων και συγκρούσεων εντός ή περιφερικά αυτής.

- Αφοπλισμό και έλεγχο των εξοπλισμών

- Αποτροπή της επέκτασης των όπλων μαζικής καταστροφής, πυραύλων, τεχνογνωσιών και διασπόμενων πυραυλικών προϊόντων

- Εξασφάλιση της πυρηνικής ασφάλειας, αντίσταση την τρομοκρατία.

Για τον σχηματισμό του συστήματος της Ευρωπαϊκής ασφάλειας, πρόταση της Ρωσίας είναι η δημιουργία του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ασφάλειας, το οποίο θα πρέπει να συντονίζει τις ενέργειες των χωρών της στον τομέα της ασφάλειας (ομιλία του Υπουργού της Ρωσικής ομοσπονδία, Grachev Pavel Sergeevits, 1965 ΣΕΘΑ).

Συμπερασματικά, το Αμυντικό Σύμφωνο της Βορειοατλαντικής συμμαχίας με βασικό ηγέτη τις ΗΠΑ, αποφασίζει πότε και που θα πρέπει να χρησιμοποιεί τις τεχνολογικά πανίσχυρες στρατιωτικές δυνάμεις – δαπάνες, είτε για παραδειγματισμό είτε για επιβεβαίωση της υπεροχής, της μιας και πανίσχυρης υπερδύναμης των ΗΠΑ, γεγονός που συχνά προβληματίζει τις Ευρωπαϊκές ηγεσίες με αντιδράσεις που περιορίζονται μόνο σε διαχωρισμό θέσεων. Ή έμφαση του δόγματος του ΝΑΤΟ, αναφέρεται και στην διαχείριση των κρίσεων και στην επιβολή της ειρήνης, προσπαθώντας πάντοτε την σταδιακή απεμπλοκή της με αντικατάσταση των δυνάμεων με άλλων συμφωνούντων κρατών προκειμένου αφ ενός να προσκομίσει τα προσδοκώμενα οφέλη αφ ετέρου να έχει την μικρότερη φθορά σε περίπτωση θερμών εμπλοκών.

Ο ΟΗΕ στην προκειμένη περίπτωση θεωρείται αναποτελεσματικός και ακολουθώντας αυτή την λογική, μεγάλες δυνάμεις όπως η Ρωσία και η Κίνα περιθωριοποιούνται με απρόβλεπτες μελλοντικά επιπτώσεις. Αν και όταν επιθετικές ηγεσίες επανέλθουν στην εξουσία σε αυτές τις Μεγάλες, αλλά ασταθείς πυρηνικές χώρες, το ΝΑΤΟ, ενεργοποιώντας την αρχή της συλλογικής άμυνας εκτιμάται ότι μπορεί να αντιπαρατεθεί, οδηγώντας την όλη κατάσταση, το ολιγότερο, στα γνώριμα από το παρελθόν μονοπάτια του ψυχρού πολέμου.

Τέλος ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την χώρας μας παρουσιάζουν και δύο άλλες πτυχές της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ προς τις χώρες της Αν. Ευρώπης.

- Η μία αφορά στις ήδη μνημονευθείσες σχέσεις του ΝΑΤΟ με την Ρωσία. Δοθέντος ότι τυχόν διατάραξη των σχέσεων αυτών θα οδηγούσε εκ των πραγμάτων στην περαιτέρω στρατηγική αναβάθμιση του τουρκικού παράγοντα, η διατήρηση ομαλού ρωσονατοϊκού κλίματος αποτελεί προφανώς ελληνικό εθνικό συμφέρον.

- Η δεύτερη αφορά την προσοχή που πρέπει να επιδείξουμε στην επέκταση του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια. Κατά την τελευταία διεύρυνση εντάχθηκαν στην Συμμαχία η Ρουμανία και η Βουλγαρία και είναι πολύ πιθανόν τις δύο αυτές χώρες να ακολουθήσουν εντός των προσεχών ετών και οι υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες. Αποτελεί δε η εξέλιξη αυτή πολύ προβληματική για την Ελλάδα καθότι ενώ, από την μια, μας απειλεί με μείωση του ειδικού μας βάρους από την άλλη σε συνδυασμό με την παράλληλη ευρωκοινοτική διεύρυνση, μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα στην περιφερική σταθερότητα, εφόσον φυσικά, η Δύση προβεί στους ενδεικνυόμενους χειρισμούς τερματίζοντας μεταξύ άλλων την περιθωριοποίηση του Σερβικού παράγοντα. Το κατά πόσον το ισοζύγιο από αυτή την κατάσταση θα αποδειχθεί ενεργητικό ή παθητικό για την Ελλάδα θα εξαρτηθεί κατά κύριο λόγο από εμάς τους ίδιους[48], από την ικανότητα μας να ασκήσουμε στην πράξη τον ρόλο της καταρχάς που μας ανήκει, ως του πρώτου τη τάξει νατοϊκού συμμάχου στην περιοχή. (χάρτης 2)

Η Ευρώπη αιματοκυλίστηκε επανειλημμένα στα πρώτα πενήντα χρόνια του 20^ου αιώνα και έζησε άλλα σαράντα χρόνια ψυχρού πολέμου, κάτω υπό το φάσμα μιας παγκόσμιας πυρηνικής αναμέτρησης.

Οι νέες γενιές στις ΗΠΑ, Ευρώπη και Ρωσία έχουν το δικαίωμα αλλά και την ευκαιρία να οικοδομήσουν ένα κόσμο καλλίτερο από αυτόν που κληρονόμησαν.[49]

(2) Παρούσα Κατάσταση

Προκειμένου να αναλύσουμε πλέον διεξοδικά την υπάρχουσα σήμερα κατάσταση κρίνεται αναγκαίο να εξετάσουμε ενότητες κρατών – χωρών όπως αυτές εμφανίζονται σήμερα με δεδομένο τις υπάρχουσες συμφωνίες – συνθήκες, την διεύρυνση της ΕΕ, στην Αν. Ευρώπη την συμφωνία της Ρωσίας, ΚΑΚ και τα Βαλκάνια εστιάζοντας την προσοχή μας σε εκείνα τα στοιχεία τα οποία αποτελούν τα δομικά υλικά των παραπάνω συνθέσεων και τα οποία αποτελούν ισχυρούς παράγοντες στην διαμόρφωση μελλοντικών εξελίξεων στην παγκόσμια σκηνή και επηρεάζουν την γεωπολιτική – γεωστρατηγική του Ελληνικού χώρου.

Ρωσία

Στις 8 Δεκ. 1991 οι πρόεδροι της Ρωσίας, Λευκορωσίας, Ουκρανίας έθεσαν τέλος στην ύπαρξη της ΕΣΣΔ και ιδρύουν την ίδια μέρα την Κοινοπολιτεία των ανεξάρτητων κρατών (ΚΑΚ) με τις περισσότερες δημοκρατίες να συμμετέχουν στην συνεδρίαση του ΚΑΚ στις 21 Δεκ. 1991, με αξιοσημείωτη εξαίρεση των χωρών της Βαλτικής που στρέφονται και εντάσσονται τελικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ. (χάρτης 3)

Στην πραγματικότητα από συστάσεως της η ΚΑΚ προκαλεί μεγάλη δυσπιστία γιατί οι μονομερείς αποφάσεις της Ρωσίας (διεκδίκηση ειδικών δικαιωμάτων σχετικά με τον «ξένο γείτονα» την ραγδαία φιλελευθεροποίηση των τιμών του 1992) ενισχύουν αυτούς τους φόβους, και πολύ γρήγορα εκδηλώνεται διπλή ανάγνωση της συμφωνίας του Μινσκ που για ορισμένα κράτη (ιδιαίτερα την Ουκρανία) δεν πρόκειται παρά για «επιτροπή διαζυγίου» η οποία έχει στόχο να μοιράσει την περιουσία (στόλος, πρεσβείες) και τα χρέη, ενώ για άλλους πρόκειται για ίδρυση, γύρω από την Μόσχα, ενός είδους Ευρωπαϊκής Ένωσης της Ανατολής, η οποία θα διαθέτει κοινές δομές στη λήψη αποφάσεων.

Ενώ καμιά από τις κύριες συμφωνίες, συνθήκες δεν έχουν επικυρωθεί από όλα τα κράτη, η ένταξη σε διάφορες περιφερειακές ενώσεις (Συμβούλιο των κρατών της Βαλτικής, Οργανισμός οικονομικής συνεργασίας κλπ) ή συμφωνίες (Σύμφωνο οικονομικής συνεργασίας του Εύξεινου Πόντου) δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να εκφράζει την λογική επιβεβαίωση αυτόνομων εξωτερικών πολιτικών και την αναζήτηση νέων συμμαχιών ικανών να αντισταθμίσουν την ρωσική επιρροή. Κάτω από την επιρροή των ΗΠΑ διαφαίνεται μια γραμμή ρήξης και ένα κριτικό μέτωπο συγκροτείται στο περιθώριο των συνεδριάσεων του ΟΑΣΕ και του ΝΑΤΟ το οποίο επισημοποιείται το 1997 με την δημιουργία του GUAM (Γεωργία, Ουκρανία, Μολδαβία, Αζερμπαϊτζάν), το οποίο γίνεται GUUAM με την προσωρινή ένταξη του Ουζμπεκιστάν, καταγγέλλοντας το σκοτεινό παιχνίδι της Μόσχας όπου εμπλέκεται άμεσα (Κριμαία, Αμπχαζία, Καραμπάχ).

Κατηγορούν την Μόσχα ότι εκμεταλλεύεται την ενεργειακή εξάρτησή τους, για να αποδυναμώσει την κυριαρχία τους και ξεκινούν μια πορεία για αυτονόμηση σε ζωτικούς τομείς όπως το πετρέλαιο και η ασφάλεια, απορρίπτοντας επί πλέον την παρουσία ρωσικών βάσεων και συνοριακών φυλακίων, δείχνοντας εμπιστοσύνη στην συνεργασία με το ΝΑΤΟ ακόμη και στην άμεση παρουσία στρατιωτικών των ΗΠΑ, ενώ μια άλλη ομάδα χωρών ξεκινάει μια στενή συνεργασία με την Μόσχα στα πλαίσια της τελωνιακής ένωσης που γίνεται το 2000 Ευρυσιατική Οικονομική Κοινότητα, με πυρήνα την Ένωση Ρωσίας – Λευκορωσίας η οποία επιθυμεί να αποκτήσει κοινό κοινοβούλιο και ενιαίο νόμισμα.

Σημαντικό βήμα για την Κοινότητα αποτελεί η ανανέωση της Συνθήκης για την Συλλογική Ασφάλεια, που περιλαμβάνει την Αρμενία, τα έξι κράτη της ομάδας της Σαγκάης –μιας συμμαχίας με την Κίνα, στο πλαίσιο του αγώνα κατά της ισλαμικής τρομοκρατίας (Κίνα, Καζακστάν, Ουζμπεκιστάν, Ρωσία, Τατζικιστάν, Κιργιστάν).[50]

Εσωτερική κατάσταση στις χώρες της Αν. Ευρώπης

Η αναγκαστική εισαγωγή καπιταλιστικών μεταρρυθμίσεων συνέτριψαν την σοβιετική ιδεολογία για την κοινωνική ισότητα και αύξησαν κατακόρυφα τις κοινωνικές ανισότητες με αποσταθεροποίηση στους τομείς της υγείας της εκπαίδευσης, της οικονομίας.

Η συσσώρευση ιδιωτικών περιουσιών που προώθησε ο νόμος του 1988 για τους συνεταιρισμούς επιταχύνθηκε με τους νόμους για την ιδιωτικοποίηση που ψηφίστηκαν μετά το 1991 με αποτέλεσμα, με αδιαφάνεια, το κύριο μέρος του κρατικού κεφαλαίου να βρίσκεται ξανά στα χέρια της παλαιάς σοβιετικής νομενκλατούρας, αλλά και σε πολλούς πρώην αξιωματούχους που δοκιμάζουν σε επιχειρήσεις παρά στην αβεβαιότητα, ευνοώντας τους εθνικούς παράγοντες και περιθωριοποιώντας τους ξένους επενδυτές χωρίς όμως εμφανή αποτελέσματα ή διαφοροποίηση της οικονομικής κατάστασης.

Έτσι το κύριο μέρος των κεφαλαίων, το μοιράζεται ένας περιορισμένος αριθμός μεγάλων βιομηχανιών και χρηματοοικονομικών ομίλων, που έχουν γίνει τα νέα αφεντικά των εθνικών οικονομιών, αφού το περιορισμένο τμήμα των μετοχών που δόθηκε αρχικά στους εργαζομένους γρήγορα επαναπωλήθηκε θέτοντας τέλος σε κάθε πρόθεση για «κοινωνικό καπιταλισμό».

Οι διαφορές εισοδημάτων, μικρές στην σοβιετική εποχή, εκρήγνυνται και σύμφωνα με ρωσικά στοιχεία έχουν περάσει από το 1 προς 8 ανάμεσα στο 10% των πιο φτωχών, και το 10% των πιο ευνοημένων το 1992, σε μια διαφορά 1 προς 13,8 το 2000 ή 1 προς 30, σύμφωνα με άλλες πηγές, εδραιώνοντας έτσι κοινωνία δύο ταχυτήτων, που έχει πλέον εγκαθιδρυθεί με υπερπολυτελή κοινωνική ζωή (βίλες εκπαίδευση, υγεία) από την μια μεριά και εξαθλίωση από την άλλη.

Στο άλλο άκρο της κοινωνικής κλίμακας, η ραγδαία αύξηση των τιμών την οποία διαδέχθηκαν νομισματικές μεταρρυθμίσεις και μια περίοδος υψηλού πληθωρισμού ακόμη και υπερπληθωρισμού (Γεωργία, Αρμενία) εξέλειψε την λαϊκή αποταμίευση με αποτέλεσμα την οικονομική κρίση, την καθυστέρηση στην καταβολή μισθών και συντάξεων σε ολόκληρες κατηγορίες πληθυσμού, οι οποίες προστατεύονταν από το σύστημα του σοβιετικού καταμερισμού, αποσταθεροποιήθηκαν, παραμένει δε δύσκολο να εκτιμήσει κανείς τον αριθμό των νεόπτωχων, μεταξύ 20% και 40%, ανάλογα με την περίοδο και την χώρα.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, επτά χώρες είναι σε πολύ δυσχερή θέση, θύματα δημογραφικής επιβάρυνσης (Κιργισία, Ουζμπεκιστάν), ενδοεθνοτικής σύγκρουσης, (Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Μολδαβία) ή εμφυλίου πολέμου, (Γεωργία, Τατζικιστάν), με διπλασιασμό των κατοίκων που ζει κάτω από το όριο της φτώχειας ή ακόμα και τετραπλασιασμό ανάμεσα στο 1998 και το 1999 προκαλώντας πολλές φορές μαζική έξοδο και εγκατάλειψη.

Η κατάσταση στην Ρωσία έχει μεγαλύτερες αντιθέσεις από τις λοιπές χώρες σε σημείο που να προκαλούν έκπληξη, ο συνολικός εξοπλισμός των σπιτιών έχει βελτιωθεί όπως και οι προδιαγραφές κατοικίας ενώ αντίθετα ολόκληρες περιοχές έχουν καταστραφεί, (Μέγας Σιβηρικός Βορράς, υφαντουργικές και μεταλλευτικές περιοχές), με αύξηση της απολύτου φτώχειας και της παιδικής, ανδρικής θνησιμότητας, τα αίτια των οποίων έχουν πολλαπλασιασθεί μετά την κρίση.[51]

Το πετρέλαιο ως Στρατηγικό πλεονέκτημα της Ρωσίας

Το πετρέλαιο αποτελεί παράγοντα – κλειδί για τις αλλαγές στο μετασοβιετικό χώρο και ειδικά για την Ρωσία είναι στοιχείο οικονομικής σταθεροποίησης, αλλά και μέσο πίεσης στις χώρες που στερούνται πόρων και ευρίσκονται κάτω από την αβάσταχτη πίεση των οικονομικών χρεών. Ο μαύρος χρυσός προσελκύει εξωτερικούς παράγοντες οι οποίοι αναζητούν το μέσο για να σπάσουν το Ρωσικό μονοπώλιο που έχει εξασθενήσει. (χάρτης 4)

Το πλούσιο δυναμικό της πρώην ΕΣΣΔ σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο, είναι άνισα κατανεμημένο ανάμεσα στην Ρωσία και τα κράτη που συνορεύουν με την Κασπία Θάλασσα και για την Ρωσία αντιπροσωπεύει το 45% των εισπράξεων της από τις εξαγωγές, σημαντικό μέρος των εσόδων του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού.

Ήταν ο κύριος μοχλός της ρωσικής ανάκαμψης μετά το 1998 αφού η ιδιωτικοποίηση που πραγματοποιήθηκε ευνόησε εθνικούς παράγοντες προσφέροντας στους δυτικούς επιτελείς μόνο μια περιορισμένη θέση, ενώ το κράτος συνεχίζει να παίζει ενεργό ρόλο.

Οι μεγάλες ρωσικές εταιρείες (gazprom για το φυσικό αέριο, Lukoil, Yukos για το πετρέλαιο) δημιούργησαν ισχυρές βιομηχανικές επιχειρήσεις και κατάφεραν να σταθεροποιήσουν την παραγωγή τους παρά την χρόνια έλλειψη επενδύσεων και εξοπλισμών. Οι επιχειρήσεις αυτές, παρεμβαίνουν τόσο σε περιοχές της Ρωσίας όσο και σε άλλα κράτη του γειτονικού εξωτερικού ή της Αν. Ευρώπης και πολλές από τις μη παράγωγες χώρες όπως η Λευκορωσία, Ουκρανία, Μολδαβία στην πραγματικότητα συσσώρευσαν σημαντικά χρέη στον ενεργειακό λογαριασμό τους έναντι της Ρωσίας, με αποτέλεσμα οι ρωσικές εταιρείες ου υποστηρίζονται από το ομοσπονδιακό κράτος να ασκούν πίεση για να μετατρέψουν τα χρέη, σε μετοχές στρατηγικών επιχειρήσεων (διυλιστήρια, δίκτυα διανομής βενζίνης ή ηλεκτρισμού) κλασικός τρόπος μετάβασης από την πολιτική κυριαρχία στην οικονομική.

Δυστυχώς οι άλλες παραγωγικές χώρες σε μεγάλο βαθμό δεν μπορούν να εκμεταλλευτούν τους πόρους τους, και με την διάλυση της ΕΣΣΔ βρέθηκαν εγκλωβισμένες ή υποχρεωμένες να διαπραγματευτούν την διακίνηση των εξαγωγών τους, μέσω μιας ή περισσότερων τρίτων χωρών, με μόνη εξαίρεση το Αζερμπαϊτζάν το οποίο με την βοήθεια των δυτικών, εγκαινίασε τον πετρελαιαγωγό Μπακου – Σούπσα σπάζοντας το μονοπώλιο που ασκούσε η Μόσχα στην προώθηση του πετρελαίου του, χωρίς όμως κατά εκτιμήσεις να καταφέρει να διοχετεύσει σ’ αυτή την οδό τα πετρέλαια της Κεντρικής Ασίας που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των αποθεμάτων της Κασπία Θάλασσας.

Η περιοχή της Κασπία Θάλασσας από παλαιά ήταν γνωστή για τις ενεργειακές πηγές, που με έκπληξη σήμερα διαπιστώνεται ότι τα αποθέματα είναι πολύ μεγαλύτερα όσων υπολογίζονταν, υπολειπόμενων μόνο των ενεργειακών αποθεμάτων του Περσικού Κόλπου (υπάρχουν 178 δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου και 57 τρισεκατομμύρια κυβικών μέτρων φυσικού αερίου, ποσότητα αστρονομική με τα μέχρι σήμερα δεδομένα).

Το νομικό καθεστώς της περιοχής, σχεδιάστηκε από την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης και σύμφωνα με τα συμφέροντα της, δηλαδή εξυπηρετεί τα συμφέροντα της Ρωσίας και του Ιράν, με ερωτηματικό εάν η Κασπία Θάλασσα είναι θάλασσα ή λίμνη γιατί άλλο νομικό καθεστώς διέπει τις λίμνες και άλλο τις θάλασσες.

Η πρώην Σοβιετική Ένωση σε συνεργασία με το Ιράν φρόντισαν να ισχύσει το καθεστώς των λιμνών διότι σύμφωνα με αυτό οι παράκτιες δημοκρατίες μέχρι αποστάσεως 12 μιλίων δεν θεωρείται ότι έχουν χωρικά ύδατα (το αντίθετο συμβαίνει στο δίκαιο της θάλασσας), οι δε μεγαλύτερες ποσότητες πετρελαίου ευρίσκονται στα αβαθή ύδατα πλησίον των ακτών, έτσι ώστε σύμφωνα με την ρωσική άποψη η λωρίδα των 12 μιλίων από την ακτή θεωρείται ανήκουσα στα διεθνή ύδατα, όπου κάθε παράκτια δημοκρατία έχει ίσα δικαιώματα εκμετάλλευσης.

Όπως ήταν φυσικό, η παραπάνω θέση δημιούργησε αντιδράσεις και αυτές προήλθαν από την πλευρά του Αζερμπαϊτζάν και του Καζακστάν, ενώ υπήρξε χαλαρότερη η στάση του Τουρκμενιστάν, και για οικονομικούς λόγους στις θέσεις αυτές συντάσσονται και πολλές δυτικές εταιρείες εξόρυξης.

Οι πιθανές επιλογές της διαδρομής των αγωγών μεταφοράς εξαρτώνται από το Αζερμπαϊτζάν, που καθίσταται ο ρυθμιστής των ενεργειακών εξελίξεων στην περιοχή με απόκλιση προς την επιλογή των πολλαπλών διαδρομών, σχεδιαζόμενων σε οκτώ:[52] Αζερμπαϊτζάν (Μπακού) – Τσετσενία (Γκόζνι)- Νοβοροσίσκ- Βουλγαρία (Μπούργκος) – Ελλάδα (Αλεξανδρούπολη).

Το κύριο πλεονέκτημα αυτής της διαδρομής είναι ότι χρησιμοποιεί το υπάρχον δίκτυο της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ενώ το κόστος του αγωγού από Μπούργκος- Αλεξανδρούπολη το χρηματοδοτούν 25% η Βουλγαρία, 25% η Ελλάδα και 50% το καλύπτει η Ρωσία με κύριο πρόβλημα την μη ομαλή κατάσταση στην Τσετσενία.

- Αζερμπαϊτζάν – Γεωργία – Ουκρανία

Είναι εμφανής η αναβάθμιση της Ουκρανίας και την συνδέει με το ενεργειακό δίκτυο της Πολωνίας προς την Κεντρική Ευρώπη.

- Αζερμπαϊτζάν – Γεωργία – Τουρκία – Τσεϊχάν

Διαδρομή που εξυπηρετεί τα τουρκικά συμφέροντα με κύριο πρόβλημα την ύπαρξη του κουρδικού προβλήματος και τον τερματικό σταθμό Τσειχάν (απέναντι της Κύπρου) όπου η Τουρκία συντηρεί την κατοχή μέρους του εδάφους της.

- Τουρκμενιστάν- Καζακστάν- Ρωσία - Νοβοροσίσκ

Ο αγωγός παρακάμπτει την Τσετσενία και συντελεί στην άσκηση πίεσης προς τα αυτόνομα στοιχεία του Γκρόζνι.

- Καζακστάν – (Ακτάου)- Αζερμπαϊτζάν (Μπακού)

Η διαδρομή προβλέπεται να εξυπηρετείται με τάνκερ, εξαρτώμενο από το Μπακού.

- Αζερμπαϊτζάν (Μπακού)- Κασπία (υποθαλασσίως)- Ιράν- Περσικός Κόλπος

Η διαδρομή αυτή εξυπηρετεί τις αναπτυσσόμενες χώρες του Ειρηνικού, αλλά συναντά το μεγάλο πρόβλημα των εντάσεων στην περιοχή.

- Καζακστάν- Κασπία (υποθαλασσίως)- Αζερμπαϊτζάν (Μπακού)- Γεωργία – Ουκρανία - Τουρκία

Ο υποθαλάσσιος αγωγός λειτουργεί εναλλακτικά εφόσον αντιδράσει το Τουρκμενιστάν και επικοινωνεί με την Κεντρική Ευρώπη μέσω Ουκρανίας.

- Καζακστάν – Τουρκμενιστάν- Κασπία (υποθαλασσίως)- Αζερμπαϊτζάν (Μπακού)

Η διαδρομή αυτή προάγει την συνεργασία των τριών πρώην Σοβιετικών δημοκρατιών και αξιοποιεί το υπάρχον δίκτυο.

Η Ρωσική βούληση να δημιουργηθεί με το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Τουρκμενιστάν και το Αζερμπαϊτζάν, ένα είδος ΟΠΕΚ, δείχνει ότι η Μόσχα θέλει οπωσδήποτε να διατηρήσει αυτό το σοβαρό πλεονέκτημα στο παιχνίδι της.[53]

Προβλήματα Ρωσίας – ΚΑΚ

Μετά την περεστρόικα αναζωπυρώσεις εθνικές – εδαφικές κρύβονται πίσω από το σύνθημα για την «φιλία μεταξύ των σοβιετικών λαών». Η απόφαση να γίνει σεβαστή η ακεραιότητα των συνόρων που κληροδότησε η σοβιετική ένωση δεν εμπόδισε την εμφάνιση σειράς διαμαρτυριών, η δε επιθυμία να σταθεροποιήσουν τις γειτονικές σχέσεις τους, ώθησε βέβαια πολλά κράτη να ρυθμίσουν εκκρεμείς διενέξεις. Η Ρωσία παρά τις αντιδράσεις ηγετών της Σιβηρίας προβαίνει σε συνοριακή συμφωνία με την Κίνα και επικυρώνει την συμφωνία με τις ΗΠΑ για τα χωρικά ύδατα παρά τις δυσμενείς κριτικές που θεωρήθηκαν μονομερείς παραχωρήσεις εκ μέρους της Ρωσίας. Η ανάγκη να διευθετηθούν οι εδαφικές συγκρούσεις για να ικανοποιηθούν τα κριτήρια ένταξης στην ΕΕ ωθούν τους Εσθονούς και Λετονούς να εγκαταλείψουν τις διεκδικήσεις τους για περιοχές που είχαν καταληφθεί από τον Στάλιν το 1945, ανοίγοντας δρόμο σε μια συνθήκη καλής γειτονίας με την Μόσχα, ενώ αντίθετα το καθεστώς της Κασπίας δεν έχει ακόμη διευθετηθεί, καθώς το Ιράν απορρίπτει τις προτάσεις των τεσσάρων πρώην σοβιετικών παραλίμνιων περιοχών.

Η εδαφική οριοθέτηση ανάμεσα στα νέα κράτη της ΚΑΚ αποδεικνύεται συχνά πολύ περίπλοκη καθώς τα παλαιά διοικητικά όρια δεν ήταν ποτέ αντιληπτά ως εθνικά σύνορα, αυτό συμβαίνει ανάμεσα στην Ρωσία και το Καζακστάν στο έδαφος των οποίων περνούν τρεις «υπερσιβηρικοί» και ανάμεσα στην Ρωσία και την Ουκρανία για το θέμα της Αζοφικής θάλασσας. Επίσης οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην Ουκρανία και την Μολδαβία για να οριοθετηθούν τα σύνορα του Δούναβη έχουν καθυστερήσει σημαντικά.

Η κατάσταση στην κεντρική Ασία είναι τεταμένη, γιατί τα σοβιετικά όρια συνέπιπταν με τα δίκτυα υδάτων και μεταφορών. Οι τιμωρημένοι λαοί που εξορίστηκαν από τον Στάλιν κατά τον Β’ ΠΠ, όπως οι Τάταροι της Κριμαίας, οι Μεσκέτοι και άλλοι Καυκάσιοι χρησίμευαν σαν αποδιοπομπαίοι τράγοι, αν και οι Τάταροι μπόρεσαν να επιστρέψουν στην Κριμαία, οι Μεσκέτοι δεν κατάφεραν ποτέ να επιστρέψουν στην Γεωργία. (χάρτης 5)

Όμως το κύριο πρόβλημα σε πολλά κράτη είναι το καθεστώς των εθνικών μειονοτήτων και η τύχη των αυτόνομων δημοκρατιών που είχαν οριοθετηθεί από τον Στάλιν την δεκαετία του 30. η σοβιετική εμπειρία διέδωσε ευρύτατα την ιδέα σύμφωνα με την οποία μόνο η ύπαρξη ενός αυτόνομου εδάφους μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες των εθνικών ομάδων για αναγνώριση. Στις συνθήκες του μετασοβιετικού μωσαϊκού αυτή η αρχή δεν μπορεί να οδηγήσει παρά σε ένα ατελείωτο διαμελισμό. Μετά το 1988 πολλά πολιτοεθνικά κινήματα απαιτούν είτε ένα νέο έδαφος (οι Γκαγκαούζοι που πρόκειται να το αποκτήσουν στην Μολδαβία) είτε την αποδέσμευση από το κράτος κηδεμόνα (Αμπχάζιοι ή Οσέτιοι του Νότου) είτε ακόμη μια ενισχυμένη αυτονομία (Τάταροι του Βόλγα) ή και ανεξαρτησία (Τσετσένοι).

Παλαιές διαιρέσεις χρησιμεύουν ως πλαίσιο για αποσχιστικές διεκδικήσεις, όπως στην Μολδαβία όπου οι Ρώσοι φοβούμενοι ότι θα προσαρτηθούν στην Ρουμανία ανακηρύσσουν την αυτονομία της Υπερδνειστερίας ή στην Κριμαία την προσάρτηση της οποίας απαιτούν Ρώσοι εθνικιστές. Το παράδειγμα του Καυκάσου δείχνει σε ποιο σημείο αυτές οι αντιπαραθέσεις όπου αναμειγνύονται ιστορικοί και εδαφικοί παράγοντες, αλλά και έντονες κοινωνικές ανισότητες μπορούν να είναι αιματηρές.

«Παγωμένες» συγκρούσεις ή συγκρούσεις που δεν έχουν εξαλειφθεί, είναι συχνά εργαλεία πίεσης, τα οποία χρησιμοποιούνται από τις περιφερειακές ή τις εξωτερικές δυνάμεις για να επηρεάζουν τις εύθραυστες κυριαρχίες των νέων ανεξαρτήτων κρατών.[54]

Οι χώρες της Αν. Ευρώπης.

Με την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, το 1991 η αρχιτεκτονική άμυνας και ασφάλειας της ευρω- βαλτικής ζώνης και ευρύτερα της κεντρικής Ευρώπης, από την Βαλτική θάλασσα μέχρι την Μεσόγειο, εξελίχθηκε σε στρατηγικό πονοκέφαλο για τις Δυτικές Κυβερνήσεις.

Η ένταξη της Ουγγαρίας, Πολωνίας, Τσεχίας στην Ατλαντική συμμαχία το 1997, η ένταξη των τριών χωρών της Βαλτικής (Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία) με την ταυτόχρονο ένταξη τους στην ΕΕ το 2004, καθώς και τεσσάρων ακόμη πρώην κομουνιστικών χωρών (Σλοβενία, Σλοβακία, Βουλγαρία, Ρουμανία) εκ των οποίων η Σλοβακία, Σλοβενία εισήλθαν και στην ΕΕ, προκαλεί ανησυχία στις ένοπλες δυνάμεις και την κοινή γνώμη της Ρωσίας. Πολύ περισσότερο, όταν ο ρωσικός θύλακας του Καλινιγκραντ, στρατηγείο του στόλου της Βαλτικής, θα βρεθεί περικυκλωμένος από δύο χώρες του ΝΑΤΟ και της ΕΕ *Πολωνία- Λιθουανία), κάτι τέτοιο φέρνει το ΝΑΤΟ προ των πυλών της Αγίας Πετρούπολης, με βάση την Εσθονία, και μερικές δεκάδες χιλιόμετρα από την Μόσχα με βάση την Λετονία.

Επί πλέον στις Βόρειες ακτές της Βαλτικής η αυστηρή ουδετερότητα της Φιλανδίας και της Σουηδίας διχάζει τα στρατιωτικά και πολιτικά επιτελεία, την κοινή γνώμη, που αρχίζουν να φοβούνται την στρατηγική απομόνωση των Σκανδιναβικών χωρών παρά το «backdoor guarantee» του ΝΑΤΟ, την σιωπηρή εγγύηση επέμβασης αν κάποια από τις χώρες αυτές δεχθεί στρατιωτική επίθεση.

Οι ρωσικές αρχές προσπαθούν να αποφύγουν αυτό το καταστροφικό σενάριο ακολουθώντας μια διπλή στρατηγική συνεργασία με την αμερικανική κυβέρνηση του προέδρου Τζορτζ Μπους μετά τις επιθέσεις της 11^ης Σεπ. 2001 και αποδυνάμωση των Βαλτικών χωρών. Η Ρωσία καθιστά λιγότερο ελκυστικά τα λιμάνια των Βαλτικών χωρών με την βοήθεια προωθημένων αγκυροβολίων στην θαλάσσια περιοχή της Αγ. Πετρούπολης και αυτό γιατί οι ρωσικές αρχές πρέπει να αντιμετωπίσουν και την ΕΕ σε μελλοντική φάση.

Έτσι η Βαλτική θάλασσα θα μετατραπεί σε κλειστή θάλασσα της ΕΕ, που θα βρέχει εννέα παράκτιες χώρες- μέλη αυτής. Η Ισλανδία πολύ στενά συνδεδεμένη με τις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, καθώς και τα τρία ρωσικά παράθυρα στην Βαλτική (Αγ. Πετρούπολη, Κιλινιγκραντ, Καρελία) θα συμμετάσχει επίσης στη ζώνη του «Mare Balticum». Όλοι συμμετέχουν ήδη στο συμβούλιο των χωρών της Βαλτικής που δημιουργήθηκε το 1992.

Συνολικά περίπου 70 εκατ. Άνθρωποι κατοικούν γύρω από την Βαλτική με σχεδόν 50 πόλεις άνω των 100.000 κατοίκων και περίπου 80 λιμάνια που εξυπηρετούν μια δυνητική εσωτερική αγορά 230 εκατ. Καταναλωτών, γεγονός που κάνει τους επιχειρηματίες να κάνουν όνειρα για κοινή περιφερειακή ευημερία και αναβίωση της μεσαιωνικής Ένωσης της Χάνσε. (χάρτης 6)

Σήμερα οι χώρες της Β. Ευρώπης αποτελούν τους κύριους εμπορικούς εταίρους των χωρών της Βαλτικής με μερίδιο 35% στο σύνολο των άμεσων επενδύσεων που γίνονται στην περιοχή.

Στον τομέα των υποδομών, πολλά λιμάνια ανταγωνίζονται μεταξύ τους και προχώρησαν σε σημαντικές προσπάθειες εκσυγχρονισμού, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τον όγκο του εμπορίου και να προωθήσουν τα ρωσικά πετρέλαια και ορυκτά.

Το οικονομικό μέλλον της Βαλτικής παραμένει η Ρωσία, η οποία εάν συνδεθεί με την υπόλοιπο περιοχή με σταθερό τρόπο, θα ανοίξει τις πόρτες της εσωτερικής αγοράς της με τους σχεδόν 150 εκατ. καταναλωτές.

Η ευρω- περιοχή που προτάθηκε από την Φιλανδία στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας των χωρών της Β. Ευρώπης το 1997 περιλαμβάνει και τις παραμεθόριες ρωσικές ζώνες.

Κατά την σύνοδο που πραγματοποιήθηκε στα μέσα του Νοε. 2002 επιτεύχθηκε συμφωνία για την μετακίνηση των Ρώσων μέσω Λιθουανίας ή Πολωνίας, χάρη σε ένα έγγραφο που αφορά «διευκολύνσεις στην μετακίνηση».[55]

Το μεγάλο κοινωνικό κόστος της ένταξης για τις χώρες της Αν.Ευρώπης

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, ενώ η παραγωγή των περισσοτέρων χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης δεν είχε φτάσει το 2000 παρά το 63% του ΑΕΠ της του 1990, η ομάδα των χωρών της Αν. Ευρώπης και της Βαλτικής έφθασε ήδη από το 1998 τα επίπεδα παραγωγής του 1990 και μάλιστα τα ξεπέρασε κατά 6% το 2000. Αυτή η διαφορά υποδηλώνει μεγάλες ανισότητες.

Μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, 1989 και την φιλελεύθερη θεραπεία σοκ που επέβαλε ο Μπαρίς Γέλτσιν το 1992, οι χώρες του πρώην σοβιετικού μπλοκ χαρακτηρίστηκαν «χώρες σε μετάβαση προς την οικονομία της αγοράς» μεταφορά που επιτρέπει να παρακαμφθεί ο βίαιος και αντιφατικός χαρακτήρας του καπιταλιστικού μοντέλου.

Σε πολλές περιπτώσεις το ζήτημα ήταν η κατοχύρωση των παλαιών θεσμικών προνομίων, μέσω της πρόσβασης στην ιδιοκτησία, μετατρέποντας τους εργαζόμενους σε εμπορεύματα με ημερομηνία λήξεως.

Σε χώρες όπου η πρόσβαση στην εκπαίδευση, στα πολιτιστικά αλλά και στα βασικά αγαθά αποτελούσε μέρος του «κοινωνικού μισθού» και όπου η απασχόληση στις μεγάλες επιχειρήσεις συνοδεύονταν από κοινωνικές υποδομές για «λιγότερο κράτος» προκάλεσε πραγματικό κλονισμό.

Το παλαιό μοντέλο της κεντρικά σχεδιασμένης πλήρους απασχόλησης, έδωσε την θέση του σε μαζική διαρθρωτική ανεργία που συχνά ξεπερνούσε το 20% σε μια περίοδο που οι μεγάλες επιχειρήσεις δεν είχαν ακόμη αναδιαρθρωθεί σύμφωνα με τα νέα κριτήρια.

Η γενικευμένη μείωση των γεννήσεων, αποτελεί συμβολική αποτύπωση του ζοφερού μέλλοντος που περιμένει τους πληθυσμούς αυτούς.

Το ποσοστό των φτωχών χωρών πέρασε από το 2% έως το 1998 στο 21% το 1998 σύμφωνα με έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι κοινωνικοί δείκτες και ιδιαίτερα στον τομέα της υγείας καταγράφουν την πιο αρνητική πορεία στα Βαλκάνια και την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών.

Από τις χώρες που βρίσκονται στην τροχιά της διεύρυνσης της ΕΕ, προβάδισμα έχουν αποκτήσει όχι μόνο όσες στο ξεκίνημα βρίσκονταν σε καλύτερη κατάσταση, αλλά και όσες απέφυγαν πολέμους και αντιστάθηκαν στις επιταγές των ιδιωτικοποιήσεων όπως η Σλοβενία.

Επί πλέον ωφελήθηκαν εκείνες που δέχθηκαν το μεγαλύτερο μέρος της διεθνούς βοήθειας π.χ. η Πολωνία, της οποίας το χρέος στην ουσία διαγράφηκε στις αρχές του 1990, γεγονός που της έδωσε την δυνατότητα να εισέλθει σε αναπτυξιακή τροχιά πριν από όλες τις υπόλοιπες χώρες.

Οι ξένες άμεσες επενδύσεις (ΞΑΕ) έχουν συγκεντρωθεί στις μεθοριακές ζώνες της ΕΕ, συμβάλλοντας στην διεύρυνση των περιφερειακών ανισοτήτων τόσο στο εσωτερικό του κάθε κράτους όσο και μεταξύ των κρατών.

Η εξάρτηση από τα εισαγόμενα προϊόντα των πολυεθνικών, οδήγησε σε διεύρυνση των εξωτερικών ελλειμμάτων , χωρίς να καταγραφούν θετικά αντισταθμίσματα το τομέα της μεταφοράς τεχνογνωσίας προς τις εγχώριες επιχειρήσεις.

Η πρόσφατη και μαζικής κλίμακος εισροή ΞΑΕ στον τραπεζιτικό τομέα (οι ΞΑΕ ελέγχουν το 50%-90% του κεφαλαίου των τραπεζών, με εξαίρεση την Σλοβενία) θα οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερη συρρίκνωση των χρηματοδοτήσεων προς τις δημόσιες επιχειρήσεις και υπηρεσίες που προσφέρουν μέχρι σήμερα τις περισσότερες θέσεις εργασίας.[56]

Ένα άλλο στοιχείο που χαρακτηρίζει τις χώρες της Αν. Ευρώπης είναι οι περιφερειακές ανισότητες. Οι πολυεθνικές ομοσπονδίες που προέκυψαν το 1918 από την διάλυση των παλαιών αυτοκρατοριών, κληρονόμησαν μεγάλες διαφορές στο επίπεδο ανάπτυξης τόσο μεταξύ των πληθυσμών όσο και μεταξύ των περιφερειών τους. Η αντοχή των διαφορών αυτών προκάλεσε αντιδράσεις απέναντι στις πολιτικές του κέντρου (Πράγα και Βελιγράδι), καθώς οι περιφερειακές ανισότητες εκλαμβάνονταν ως εθνικιστικές διακρίσεις. Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι ανισότητες διευκόλυναν την διάλυση των ομοσπονδιών και την ίδρυση ανεξάρτητων κρατών κάτω από φασιστικό ή ναζιστικό έλεγχο (Σλαβικό κράτος, Μεγάλη Κροατία των Ουστάσι, Μεγάλη Αλβανία). Τα γεγονότα αυτά καθώς και η δημιουργία μετά το 1945 των δύο πολύ συγκεντρωτικών στην αρχή κομμουνιστικών ομοσπονδιών, θα αφήσουν τα σημάδια τους στη συλλογική μνήμη.

Παρά τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση και τις διάφορες πολιτικές απέναντι στην Σταλινική ΕΣΣΔ, δεν κατόρθωσαν να καλύψουν τις αρχικές ανισότητες στο επίπεδο ανάπτυξης. Εξ άλλου τα κόμματα – κράτη συχνά επιδίωξαν να εδραιώσουν την εξουσία τους καταφεύγοντας στον εθνικισμό.

Νεοφιλελεύθερη πολιτική της δεκαετίας του 1990 έθεσε σε λειτουργία δομές που ευνοούσαν τις αναπτυγμένες βιομηχανίες των πλούσιων περιοχών (Βοημία, Μοραβία, Σλοβενία) περισσότερο από την βαριά βιομηχανία της Σλοβακίας. Η στροφή αυτή ευνόησε τις πλούσιες περιφέρειες για να αναπτυχθούν ακόμη περισσότερο, ενώ οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές επέλεξαν τον προστατευτισμό. Επομένως η διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας και της Τσεχοσλοβακίας παραπέμπουν σε άλλες εξελίξεις που μπορεί να συντελεσθούν αλλού, στην ΕΕ, (Βέλγιο, Ισπανία, Ιταλία) ή και σε ορισμένα κράτη της ΕΣΣΔ.

Επίσης και ο αγώνας δρόμου για την ένταξη στην ΕΕ, ώθησε τις πλούσιες περιφέρειες να απαλλαγούν από τις φτωχότερες περιοχές προκειμένου οι προϋπολογισμοί τους να είναι σύμφωνοι με τα κριτήρια του Μάαστριχ. Οι φτωχές περιοχές ήλπιζαν να λάβουν από τις ευρωπαϊκές διαρθρωτικές χρηματοδοτήσεις, τους πόρους που θα στήριζαν την σύγκληση τους με τις πιο ανεπτυγμένες περιοχές.

Ίσως οι δυτικές κυβερνήσεις να επιθυμούσαν αυτό τον κατακερματισμό, εν μέρει, αν σκεφθεί κανείς την υπονόμευση όλων των εγχειρημάτων σε ομοσπονδιακό πλαίσιο, την ειρηνική ανάκαμψη της γερμανικής επιρροής στα πλουσιότερα τμήματα της Αν. Ευρώπης ή ακόμη τον ρόλο της Γερμανίας στο διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας.

Από την άλλη πλευρά, οι δυτικές κυβερνήσεις επιχείρησαν να αποτρέψουν τον διαμελισμό της Βοσνίας (συμφωνίες του ΝτέΊτον 1995) αλλά και της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, η οποία υποχρεώθηκε να καταρτίσει Σύνταγμα το 2001 που παραχωρεί περισσότερα δικαιώματα στον αλβανικό πληθυσμό.

Με τον τερματισμό της ένοπλης επέμβασης του ΝΑΤΟ στην Γιουγκοσλαβία, η ΕΕ κατάρτισε το Σύμφωνο Σταθερότητας της Αν. Ευρώπης, 1999 και ανανέωσε τις υποσχέσεις της διεύρυνσης[57].

Βαλκάνια, ανακατατάξεις και προσανατολισμοί.

Στα Βαλκάνια αν και οι καταστάσεις φαίνονται ελεγχόμενες, λόγω των επιδιώξεων των χωρών να προσεγγίσουν το ΝΑΤΟ και την ΕΕ όμως δεν πρέπει να μας διαφεύγουν εθνικισμοί δομημένοι στην μακραίωνα ιστορία της περιοχής και θεμελιωμένοι με εκατόμβες νεκρών και αίματος.

Η λεγόμενη οικονομική σύγκληση φαίνεται ότι έχει μακρύ δρόμο σε οικονομίες προβληματικές, και ως εκ τούτου ο ρόλος της Ελλάδας στην Βαλκανική και ουσιώδης πρέπει να είναι και πρέπει πρωτοποριακά να προχωρήσουμε σε σχεδιασμούς που θα μας επιτρέπουν να διατηρούμε την πρωτοπορία αυτή σε σχέση με τις χώρες της περιοχής.[58]

Η κατάρρευση των ανελεύθερων και ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Αλβανία, Βουλγαρία, Ρουμανία αρχές της δεκαετίας του 90 αλλά και γενικώς στην Γιουγκοσλαβία ενωρίτερον, η αιφνίδια και επί Ευρωπαϊκού εδάφους έξαρση θρησκευτικού και εθνικιστικού φανατισμού και των εξ αυτού συγκρούσεων, ο πολυσυζητημένος ανερχόμενος κίνδυνος δημιουργίας ισλαμικού τόξου, ως δευτερογενής προγραμματισμός της ΑΛ ΚΑΪΝΤΑ, η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, η ένταξη πρώην εχθρικών κομμουνιστικών χωρών στην δημοκρατική Ατλαντική συμμαχία και η έντονη επιθυμία και επιδίωξη όλων των πρώην καταπιεσμένων της κεντρικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης να ενταχθούν κάποτε στην «Λέσχη των πλουσίων» της ΕΕ, επέφεραν καταλυτικές και κοσμογονικές αλλαγές τόσο στην διαμόρφωση του γεωγραφικού χάρτου της περιοχής όσο και στο πολιτικώς σκέπτεσθαι και συμπεριφέρεσθαι των κυβερνήσεων των κρατών αυτών.

Προβλήματα οικονομικά και αγχώδεις πολιτικές εξελίξεις ταλανίζουν επί 13 χρόνια τις χώρες της Ρουμανίας και Βουλγαρίας. Παρά την απρόσμενη επικράτηση του πρώην βασιλέως και νυν πρωθυπουργού στην Βουλγαρία παραμένει γεγονός ότι και στις δύο χώρες σημειούται το κυματοειδές φαινόμενο επιστροφής στην εξουσία προσώπων και παρατάξεων συνδεδεμένων απόλυτα με τα προηγηθέντα κομμουνιστικά καθεστώτα, και τούτο διάτυπο τις νέες συνθήκες ατυχώς οι φτωχοί πολίτες έγιναν φτωχότεροι υπό καθεστώς ελευθέρας οικονομίας, ενώ οι πλούσιοι- ηγετικά στελέχη του κομμουνιστικού κόμματος και οι συν αυτοίς – κατέστησαν πλουσιότεροι και μάλιστα σε προκλητικό βαθμό. Επόμενο ήταν να νοσταλγούν, ιδίως οι εντόνως δισφορούντες παλαιότεροι το «λίγο αλλά σίγουρο» την κομμουνιστική εποχή. Στον τομέα πάντως της εξωτερικής πολιτικής, οι ηγέτες και των δύο αυτών χωρών, είτε πρώην κομμουνιστικές, είτε καιροσκοπικώς ανανήψαντες, είτε νεόκοποι δημοκράτες, επιθυμούσαν και επιθυμούν διακαώς και την ένταξη στο ΝΑΤΟ, πράγμα που επέτυχαν προσφάτως, αλλά και την ένταξη στην κεφαλαιαγορά Ευρωπαϊκή Ένωση, κάτι που δεν αποτελεί απομακρυσμένο όνειρο για αυτές, δεδομένης και της αξιοσημείωτης βιομηχανικής υποδομής τους και των πλουτοπαραγωγικών πηγών (πετρέλαιο, μεταλλεύματα).

Στο τομέα ενέργειας οι Βούλγαροι βασίζονται απολύτως στην παραγωγή των απηρχειομένων και συνεπώς άκρως επικίνδυνων εργοστασίων του Κοζλοντούι, ενώ απαιτεί από τους Δυτικούς, δισεκατομμύρια δολαρίων για να τα κλείσει.

Το θέμα των μειονοτήτων και στις δύο χώρες, αν και δεν φαίνεται σε ένταση, εν τούτοις παραμένει ουσιώδες, αν και εγένετο προσπάθεια επίλυσής του, με την μεν Βουλγαρία να επιδιώξει, χωρίς επιτυχία, την απομάκρυνση του Τουρκικού στοιχείου το 1987, προς την Τουρκία, την δε Ρουμανία να παρέχει ουσιώδεις παραχωρήσεις στην Ουγγρική μειονότητα.

Η εγρήγορση για προάσπιση της εθνικής μας ασφάλειας και των παγίων ζωτικών μας συμφερόντων κρίνεται ως απολύτως αναγκαία. Η παρακολούθηση εκ του σύνεγγυς πιθανών κινδύνων μελλοντικής εκδηλώσεως ανθελληνικών κινήσεων στο πλαίσιο παγίων, δήθεν αλυτρωτικών, διεκδικήσεων σε βάρος μας όπως π.χ. της FYROM, με την περιλαμβάνουσα στο Σύνταγμα διατύπωση και πολλάκις εκφρασμένη ολοκλήρωση της ανεξάρτητης Μακεδονίας, της Αλβανίας με τον οραματισμό για Μεγάλη Αλβανία και επέκταση της στην Θεσπρωτία, της Βουλγαρίας με την επέκταση της προς Νότο (δήλωση του Βούλγαρου Προέδρου Ζέλεφ το 1992 «είναι πολύ φυσικό να λάβει η χώρα μου από Ελληνικό έδαφος ό,τι της πρέπει ή της ανήκει σε περίπτωση ελληνοτουρκικής πολεμικής σύρραξης».

Ο διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας

Στην Γιουγκοσλαβία ο θάνατος του Γιόζοπ Μπροζ Τίτο σηματοδότησε το τέλος ενός τρόπου διαχείρισης όλων των συγκρούσεων, ο οποίος στηριζόταν σε ένα κράμα παραχώρησης πραγματικών δικαιωμάτων στους εργαζόμενους και τις εθνότητες της χώρας και καταστολής κάθε αντίθετης φωνής.

Το Σύνταγμα του 1974 αποτύπωνε την ισορροπία με δύο παραμέτρους:

- εδραίωση της «δικτατορίας του προλεταριάτου» με εγγυητή το στρατό και

- δικαιώματα που παραχωρήθηκαν στις εθνικές μειονότητες.

Στο Κόσσοβο που οι Σέρβοι θεωρούν ως την ιστορική τους κοιτίδα το 80% των κατοίκων είναι Αλβανοί και αποτελούν επαρχία της Σερβίας με εκπροσώπηση στα ομοσπονδιακά όργανα χωρίς δικαίωμα «βέτο».

Το 1981 αρχίζουν οι πρώτες ταραχές που προκαλούν νεαροί Αλβανοί διεκδικώντας αυτόνομη Δημοκρατία και διεκδικώντας ισότητα με τις άλλες σλαβικές εθνότητες της ομοσπονδίας.

Οι διαδηλωτές χαρακτηρίζονται «αυτονομιστές» από την Αλβανική και Σερβική νομενκλατούρα, καταστέλλονται, γεγονός που αποτελεί την απαρχή των γεγονότων.

Το 1989-1990 ο Σλόμποταν Μιλόσεβιτς καταργεί ένα «συνταγματικό» διφορούμενο και πυροδοτεί την αντίσταση των Αλβανών Κοσσοβάρων. Η κρίση οδηγεί στην παράλυση της Ομοσπονδίας και στην αναβίωση των «προ τιτοϊκών» εθνικιστικών ιδεολογιών.

Το 1991 τρεις δυναμικές δηλώνονται :

- Η ΣΛΟΒΕΝΙΑ και η ΚΡΟΑΤΙΑ επιθυμούν την συνομοσπονδοποίηση, αποσκοπώντας σε πλήρη ανεξαρτησία.

- Η Σερβία προωθεί μια Γιουγκοσλαβία συσπειρωμένη γύρω από την Σερβική πλειοψηφία.

- Η Βοσνία – Ερζεγοβίνη και η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (FYROM) των οποίων οι εθνότητες εδραίωσαν την ύπαρξή τους μόνο κατά την τιτοϊκή περίοδο, επιδιώκουν την διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης.

Τον Ιούνιο του 1991, η Σλοβενία και η Κροατία διακηρύσσουν την ανεξαρτησία τους , αναγνωρίζονται ταχύτατα από την Γερμανία και στην συνέχεια από ΄την ΕΕ, θέτοντας σε δίλημμα την Βοσνία – Ερζεγοβίνη και την FYROM για μια παρακινδυνευμένη δημοκρατία. Οι δύο αυτές ομόσπονδες δημοκρατίες οργανώνουν δημοψήφισμα το 1992 στο οποίο όμως δεν συμμετέχει η σερβική και η αλβανική κοινότητα. Από εκεί και πέρα αρχίζουν εχθροπραξίες των εθνικών κοινοτήτων με την Σερβία και αποσκοπούν στην εδραίωση των εθνικιστικών εξουσιών και στην νομιμοποίηση των εδαφών τους. Όλες οι κοινότητες αρνούνται να χαρακτηριστούν μειονότητες με ότι αυτό συνεπάγεται, δηλαδή η αντιμετώπιση των μελών τους ως πολιτών δεύτερης κατηγορίας. (χάρτης 7)

Τα ελληνικά συμφέροντα στο σύνολο των περιοχών αυτών είναι πολύ σημαντικά και σύνθετα. Είναι συμφέροντα που κινούνται και δρομολογούνται μέσω των διεθνών οργανισμών που είμαστε μέλη όπως ΕΕ και ΝΑΤΟ, αλλά είναι και άλλα, όπως οικονομικά και αμυντικά που εξυπηρετούνται από καθαρά εθνική προσπάθεια. Τα νέα γεωπολιτικά δεδομένα, όπως εξελίσσονται μας οδηγούν σε ιδιαίτερο προγραμματισμό και σχεδίαση και στους δύο τομείς.

Το 1995 οι συμφωνίες Ντέϊτον με τις οποίες τερματίζεται ο πόλεμος στην Βοσνία αντανακλούν την διεθνή ρεαλιστική πολιτική. Ο Σλόμποταν Μιλόσεβιτς, ο Φράνιο Τούζμαν και ο Αλί Ιζετμπέκοβιτς που εκπροσωπούν Σέρβους, Κροάτες και Βόσνιους μουσουλμάνους αντίστοιχα, επικυρώνουν τον εθνικό διαμελισμό της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης παρακάμπτοντας την ίδια στιγμή την εκδίωξη των Σέρβων από την Κροατική επαρχία της Κράινα και καθιστούν το Κόσσοβο εσωτερική υπόθεση της Σερβίας. Η εμφάνιση του απελευθερωτικού Στρατού του Κοσσυφοπεδίου (UCK) καταδικάζεται ως τρομοκρατική οργάνωση και στην συνέχεια γίνεται όργανο στα χέρια των ΗΠΑ μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων του Ραμπουγέ (1998-99).

Ο πόλεμος του ΝΑΤΟ αποδυναμώνει την Σερβία, καταστρέφει όλες τις βαριές βιομηχανίες και φέρνει την χώρα στο χείλος της καταστροφής. Η ένοπλη επέμβαση του ΝΑΤΟ δεν λύνει το πρόβλημα του Κοσσόβου που παραμένει σε εκκρεμότητα μέχρι σήμερα χωρίς το Κόσσοβο να έχει καμία κρατική οντότητα.

Το 1999 οι Αλβανοί κοσοβάροι χαιρέτησαν τους στρατιώτες της KFOR ως απελευθερωτές, ενώ μετά τα πρόσφατα επεισόδια, τους θεωρούν όχι ως προστάτες αλλά εμπόδιο στην ανεξαρτησία τους. Οι Σέρβοι έχασαν το Κοσσυφοπέδιο το 1999 και όπως εκτιμάται δεν θα το πάρουν ποτέ πίσω αν δεν υπάρξει νέα αιματοχυσία, γεγονός για το οποίο φαίνεται απρόθυμο το Βελιγράδι. Επιπλέον ο σερβικός πληθυσμός στο Κόσσοβο (100.000 σήμερα έναντι 25.000 πριν τις εχθροπραξίες) είναι κατανεμημένος σε θύλακες με κέντρο τον Βορρά (Πετροβίτσα) και γερνά σε αντίθεση με τον Αλβανικό πληθυσμό του Κοσσόβου (1,8 εκατ.) που θεωρείται ο πλέον νέος και γοργά αυξανόμενος πληθυσμός της Ευρώπης. Παρά τις εκρήξεις θυμού, το Βελιγράδι θεωρεί ότι η λύση της διχοτόμησης την οποία ενδέχεται να αποδεχθούν και οι Αλβανοί είναι η πλέον ρεαλιστική. Η διχοτόμηση του Κοσσυφοπεδίου θα μπορούσε εύκολα να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις με κορύφωση την ενίσχυση των Αλβανικών βλέψεων για την δημιουργία της «Μεγάλης Αλβανίας» συμπεριλαμβανομένου και τμήματος της FYROM και ίσως τμήματος της Ελληνικής Ηπείρου εφόσον οι συνθήκες το επιτρέψουν. Το ΝΑΤΟ τερμάτισε την βία όμως πολιτικά δεν έλυσε τίποτε, το Κοσσυφοπέδιο είναι πολύ πιθανό να μας απασχολήσει και πάλι.[59] Το εθνικό μας ενδιαφέρον είναι μεγάλο για την περιοχή και λύσεις που δεν θα οδηγήσουν σε σταθερότητα και ομαλοποίηση, θα είναι πηγή σοβαρών προβλημάτων για την περιοχή μας και τα συμφέροντά μας. Η προσπάθεια εκμετάλλευσης των αμερικανικών και Ευρωπαϊκών προθέσεων σε έγκαιρη χρονική στιγμή ίσως είναι μια άποψη προς μελέτη.

Αλβανία

Στην Αλβανία τα τελευταία 13 χρόνια, βρισκόμαστε ενώπιον μιας συνεχούς όσον και επικίνδυνης για την σταθερότητα της χώρας, πολιτική διαμάχη μεταξύ του κομμουνιστού και τώρα σοσιαλιστού Φάτος Νάνο σημερινού πρωθυπουργού και πρώην καθηγητού της μαρξιστικής θεωρίας στο κομματικό Πανεπιστήμιο των Τυράννων και του Σαλί Μπερίσια πρώην προσωπικού ψυχιάτρου του Χότζα, νυν δεξιών αρχών και προέδρου του δημοκρατικού κόμματος της αντιπολίτευσης.

Με σαθρή και παραπαίουσα οικονομία, η Αλβανία προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της, βασιζόμενη πρωτίστως και κυρίως στα πολύτιμα εμβάσματα των μεταναστών της στο εξωτερικό και κυρίως στην Ελλάδα (1/2 δισεκ. Δολάρια μόνο από Ελλάδα) ως και την πολλαπλώς παρεχομένη βοήθεια σε χρήμα και σε είδος από πολλές χώρες που περιέργως δείχνουν ιδιαιτέρα συμπάθεια στην Αλβανία, η οποία όπως διατείνεται υπήρξε μονίμως θύμα πιέσεων εκ μέρους των γειτόνων της.

Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής μπορεί ανέτως να χαρακτηρισθεί ως η πλέον φιλοαμερικανική, φιλονατοϊκή και φιλοδυτική εξ όλων των κρατών του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού. Επιδιώκει την ένταξή της στο ΝΑΤΟ έχοντας ταυτοχρόνως την ευγενή αλλά μάλλον μη ρεαλιστική φιλοδοξία να ενταχθεί σε εύθετο χρόνο και στην ΕΕ.

Στην ενεργειακό τομέα η Αλβανία θα μπορούσε να καταστεί ακόμη και αυτάρκης στο μέλλον, εκμεταλλευόμενη καταλλήλως φράγματα και υδατοπτώσεις, αλλά κυρίως εκσυγχρονίζοντας απηρχειωμένες εγκαταστάσεις και μεθόδους αντλήσεως πετρελαίου από πλούσια κοιτάσματα που ακόμη υπάρχουν στις περιοχές Μπαλς, Πατός και Φιερί στην κεντρική γεωγραφική ζώνη.

Από εθνικιστικές βλέψεις χωρίς αυτές να δηλώνονται ευθέως, λόγω των προσδοκιών της για ΝΑΤΟ και ΕΕ, εν τούτοις δεν παύει να προσβλέπει στηριζομένη σε αλβανόφωνους πληθυσμούς και ιστορικές αναδρομές στην δημιουργία της «Μεγάλης Αλβανίας». Έτσι μια πιθανή διχοτόμηση- ανεξαρτητοποίηση του Κοσσυφοπεδίου θα της έδινε την δυνατότητα να γειτνιάζει με ομογενείς λαούς, που με την πολιτική των ανοικτών συνόρων θα επιτύγχανε την επέκτασή της. Στην περιοχή της FYROM και με αλβανόφωνο πληθυσμό άνω του 30% τουκράτους, ο οποίος και ευρίσκεται στα σύνορά της, επέτυχε την παροχή εξαιρετικών προνομίων χωρίς δικής της εμπλοκή και προσδοκά στην αστάθεια του νεοσύστατου κράτους για μελλοντικές ενέργειες που θα τις επιτρέψουν να έχει βαρύνοντα λόγο στα δρώμενα της περιοχής.

Αξιώσεις για αποζημιώσεις αλλά και επανεγκατάσταση των Τσάμηδων στην Θεσπρωτία σηματοδοτούν μελλοντικές ενέργειες από απλές τρομοκρατικές πράξεις μέχρι συγκρότηση τρομοκρατικών εθνικιστικών ομάδων, με σκοπό αρχικά την δημοσιοποίηση του υποθετουμένου προβλήματος και στην συνέχεια εκδήλωση απαιτήσεων, ενώ παράλληλα φροντίζει για εγκατάσταση αλβανικών πληθυσμών στην Β. Ήπειρο μειώνοντας την δημογραφική σύνθεση της περιοχής αλλά και ενθαρρύνει τον ελληνικό πληθυσμό για μετανάστευση στην Ελλάδα με την προσδοκία ότι το ανώτερο βιοτικό επίπεδο δεν θα επιτρέψει την μελλοντική επιστροφή τους.[60]

(3) Διαπιστώσεις – Μερικά Συμπεράσματα

Για την Ρωσία, ασταθής θα παραμένει ακόμη η πολιτειακή διαμόρφωση και πολύ περισσότερο στις χώρες της ΚΑΚ, οι οποίες βλέπουν με καχυποψία την Ρωσία, αλλά και με προσδοκία των ΗΠΑ και ΕΕ. Η κακή οικονομική κατάσταση, οι εθνικιστικές τάσεις και το πετρέλαιο, είναι στοιχεία και αιτίες αναταραχών που επηρεάζουν την πολιτική των χωρών αυτών.

Πέρα αυτών η προσπάθεια διαφοροποίησης του οικονομικού δυναμικού (Δυτικοποίηση- Καπιταλισμός) εκτιμάται ότι θα διαρκέσει αρκετά, το χάσμα πλούσιων – φτωχών θα γίνει ευρύτερο, με αποτέλεσμα οι αμφισβητήσεις να επηρεάζουν τα πολιτικά δρώμενα, με συνεχείς εναλλαγές κυβερνήσεων και ίσως και πραξικοπημάτων.

Οι βλέψεις των χωρών της ΚΑΚ προς τα Δυτικά και οι προσπάθειες της Δύσης για οικονομικά οφέλη και πιθανές προς εκμετάλλευση εσωτερικές αναταραχές θα οδηγήσει σε συχνές εναλλαγές φιλοδυτικών κυβερνήσεων, με αποτέλεσμα την μη ομαλή πολιτική ζωή, παράγοντα απαραίτητο για ευημερία και πρόοδο.

Στην ΕΕ, η οικονομική ανισότητα για τις νεοεισελθούσες χώρες (ενώ είχαμε την διαφορά Βορρά–Νότου, τώρα έχουμε και τη διαφορά Δύσης- Ανατολής) πιθανόν να σβήσει το όνειρο της Δυτικοποίησης και του φιλελευθερισμού με πολιτικούς τριγμούς ίσως. Η μεγάλη κοινωνική διαφορά (κοινωνικές δαπάνες) μεταξύ των χωρών, αποδυναμώνει το ενδιαφέρον του πολίτη και την αντίστοιχη ενεργοποίηση του στους δημοκρατικούς θεσμούς, διακατέχεται από αδιαφορία και αφήνει περιθώρια να δημιουργηθεί η δημοκρατία με εκπροσώπους της επαγγελματίες πολιτικούς ή πολιτικούς που οδηγούνται από το μεγάλο κεφάλαιο. Ένα ίσως παράδειγμα είναι το μικρό ποσοστό συμμετοχής του λαού των χωρών αυτών στις πρώτες Ευρωεκλογές.

Η μη ύπαρξη Συντάγματος και παραπέρα ουσιαστικών πολιτικών βημάτων που θα συσπειρώσουν την Ένωση και θα την οδηγήσουν στην πλήρη ενοποίηση, καθιστούν προβληματισμένους και επιρρεπείς σε κάθε πολιτική αντίδραση, τους κατοίκους των πλουσίων χωρών που κατά βάση επωμίζονται το μεγάλο οικονομικό φορτίο.

Οι μειονότητες, υπάρχουσες ή δημιουργούμενες μελλοντικά από εσωτερική διακίνηση ή λαθρομετανάστευση ίσως κλονίσουν τον μέχρι σήμερα ομαλό κοινωνικό ιστό και αναστατώσουν τις τοπικές κοινωνίες με απαιτήσεις και δικαιώματα με απρόβλεπτα αποτελέσματα, δεδομένου ότι οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες αποτελούνται από σχετικά ομοιογενή πληθυσμό. Η πιθανότης αυτή ίσως είναι μεγαλύτερη στις χώρες της Αν. Ευρώπης που πρόσφατα εντάχθηκαν στην ΕΕ αφού οι προσδοκίες είναι πολύ μεγάλες και έντονες.

Η Ρωσία δημιουργώντας την ΚΑΚ, από οικονομικής πλευράς θεωρούμενη, προσπαθεί να αντισταθεί αφενός στις αγορές της ΕΕ και των μεγάλων δυνάμεων, αφετέρου να εκμεταλλευτεί και να ελέγξει τις πλουτοπαραγωγικές πηγές των χωρών αυτών, με επίκεντρο το πετρέλαιο της Κασπίας θάλασσας.

Οι αγορές της Ευρώπης, αδύναμες σε πετρέλαιο, οδηγούν την Ρωσία σε δημιουργία αγωγών που θα διέρχονται από χώρες της ΚΑΚ χωρίς ταραχές και θα εξυπηρετούν την Β. Ευρώπη μέσω Βαλτικής και την Ν. Ευρώπη μέσω της Μεσογείου θαλάσσης. Τα ανοίγματα προς την Κίνα της παρέχουν ένα τεράστιο αγοραστικό κοινό και την βγάζουν από ΄την απομόνωση των Δυτικών αγορών, συνδυαζόμενες με την φιλελευθεροποίηση των μεγάλων βιομηχανιών της.

Η ΕΕ αντίθετα έχει στα «σύνορά της» μία αγορά 150 και πλέον εκατ. (Ρωσία και ΚΑΚ) με πρωτογενή παραγωγή που σίγουρα αποτελεί πόλο έλξης για το εμπόριο και τις επενδύσεις της. Η μεταξύ των χωρών της ΕΕ αγορά θα παρουσιάσει ανισότητες λόγω διαφορετικής οικονομικής καταστάσεως μεταξύ των μελών της, με προβληματικό ισοζύγιο πληρωμών. Οι χώρες του Νότου μειονεκτούν έναντι χωρών του Βορρά που λόγω εγγύτητας των μεγάλων αγορών των χωρών της Δ. Ευρώπης, είναι πλέον πρόσφορες σε επενδύσεις, λόγω αποστάσεως και λόγω φθηνών εργατικών, παράγοντες που κατεβάζουν το κόστος των παραγομένων προϊόντων. Η ατελής ή ελλιπής νομοθεσία που αφορά το εμπόριο στο εσωτερικό της ΕΕ το επηρεάζουν δυσμενώς και οπωσδήποτε προς όφελος των μεγάλων βιομηχανικών χωρών που έχουν την δυνατότητα και να ελέγχουν τις αγορές και να καθορίζουν τις οικονομικές πολιτικές στο εσωτερικό της ΕΕ πάντοτε προς το συμφέρον τους.

Η Ρωσία με την ΚΑΚ, από την αμυντική και στρατηγική πλευρά προσπάθησε να δημιουργήσει ένα τείχος μη παραπέρα διεύρυνσης του ΝΑΤΟ προστατεύοντας κατά το δυνατόν τα συμφέροντά της και δημιουργώντας συνθήκες «νέας ισορροπίας» μεταξύ Δυτικού και Ανατολικού «συνασπισμού».

Η επέκτασή της με συμφωνίες προς την Κίνα, χαρακτηρίζονται ως αντίδραση προς τις ΗΠΑ κατά κύριο λόγο, αλλά ταυτόχρονα και μία προσέγγιση για διασφάλιση των Ανατολικών της συνόρων με μελλοντικό σκοπό την δημιουργία συμφωνιών αμυντικής πολιτικής, (Ρωσίας – Κίνας) αν και αυτό φαίνεται προς το παρόν ανέφικτο και απαιτεί μάκρος χρόνου.

Οι χώρες της ΚΑΚ έχοντας αναμνήσεις από τον στρατιωτικό παρεμβατισμό της Σοβιετικής ένωσης, αλλά και ερωτοτροπώντας Δυτικά, χωρίς να είναι αρνητικές, σε συμφωνίες με την Ρωσία, αντιτίθενται σε μια ολοκληρωμένη αμυντική συμφωνία και ταυτόχρονα επιτρέπουν στις ΗΠΑ την παρουσία στρατιωτικού προσωπικού στο έδαφός τους.

Η σταθεροποίηση των χωρών της Αν. Ευρώπης και της Βαλκανικής φαίνεται να επιτυγχάνεται σχεδόν μόνο με την ένταξη ορισμένων στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ, είτε με την προοπτική των υπολοίπων προς αυτές τις κατευθύνσεις, αφού δεν υπάρχει και άλλη ουσιαστική προοπτική. Αυτό δημιουργεί για την χώρα μας νέα γεωπολιτικά (ασφάλεια- άμυνα), οικονομικά (κοινωνική ανάπτυξη- ευημερία) και ιδεολογικά (εθνικές αξίες – πολιτισμός) δεδομένα, τα οποία απαιτούν προσεκτική μελέτη, ανάλυση και εκμετάλλευση, αν θέλουμε η χώρα μας να εξυπηρετεί ενεργώς τα εθνικά της συμφέροντα και να μην σύρεται πίσω από τα γεγονότα και τις εξελίξεις.

Ο γεωπολιτικός άξονας της εθνικής μας πολιτικής θα βασίζεται κατ’ αρχήν στο γεγονος ότι δεν υπάρχει πλέον εξωτερική απειλή από τα βόρεια σύνορά μας, ιδιαίτερα στρατιωτικής μορφής. Υπάρχουν όμως κίνδυνοι από σχετική αστάθεια που μπορεί να δημιουργήσουν αναλόγου καταστάσεις χώρες και περιοχές, όπως η Αλβανία, η FYROM και το Κοσσυφοπέδιο. Η επίδειξη της οικονομικής, αλλά κυρίως της στρατιωτικής ισχύος της χώρας μας προς τους δύο αυτούς γείτονες με μη προκλητικούς αλλά πολύ αποφασιστικούς τρόπους, θα μετριάσει ή μάλλον θα μηδενίσει τις όποιες αλλητροτικές προθέσεις τους εις βάρος μας.

Ο οικονομικός άξονας της εθνικής μας πολιτικής έχει ήδη αρχίσει να εφαρμόζεται και αφορά ουσιαστικά την επιχειρηματική και οικονομική παρουσία μας στις περιοχές Βαλκανίων, Αν. Ευρώπης και Ρωσίας. Η αυτόνομη οικονομική παρουσία είναι η μία συνιστώσα της προσπάθειας αυτής, αλλά η κυριώτερη ίσως είναι αυτή που γίνεται σε συνεργασία ή σε συνδυασμό με τις χώρες της ΕΕ και με τις ΗΠΑ. Η σύμπλευσή μας με τα οικονομικά συμφέροντα των Ευρωπαικών και Αμερικανικών μεγάλων εταιρειών και οργανισμών (π.χ. SECI) ενώ μας μεγιστοποιούν την οικονομική μας παρουσία στις περιοχές αυτές, εξασφαλίζουν την ισχυρή υποστήριξη των συμφερόντων μας έναντι άλλων ανταγωνιστών και πιθανών μελλοντικών μεταβολών.

Ο συνδυασμός αυτός, αυτόνομης και συλλογικής οικονομικής παρουσίας πρέπει να εμπεριέχει και τον τρίτο άξονα της εθνικής μας πολιτικής που είναι ο ιδεολογικός. Μια πτυχή της οικονομικής παρουσίας με φορέα τον πολιτισμό, τις ελληνικές τέχνες, γράμματα, την παράδοση, την θρησκεία και επιστήμες και το αντίστροφο, εξυπηρετουν μακροπρόθεσμα και σε βάθος τα εθνικά μας συμφέροντα, δημιουργώντας εμπιστοσύνη και αμοιβαία εκτίμηση.

Με στόχο την ασφάλεια και την εμπέδωση της ειρήνης και της δημοκρατίας στις περιοχές αυτές η στρατιωτική μας παρουσία δεν πρέπει να σκοντάφτει σε οικονομικούς περιορισμούς, αλλά ούτε και να επιλέγουμε μόνο τομείς υποστήριξης. Το επιχειρησιακό πρόσωπο και η αξία των Ενόπλων μας Δυνάμεων είναι αυτό που θα μας καθιερώσει ως παράγοντα ισχύος και δύναμης στην περιοχή (π.χ. Πολυεθνική Ταξιαρχία Νοτιοανατολικής Ευρώπης). Δεν θα πρέπει να υποβαθμίζουμε μόνοι μας τα στοιχεία της ισχύος μας, αφού ως μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ σε συνδυασμό με το γεγονός ότι είμαστε η ισχυρότερη πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά χώρα των Βαλκανίων και όχι μόνο, μας επιτρέπει να διεκδικούμε με αξιώσεις ρόλο πρωταγωνιστού. Η Νατοϊκή επέκταση στα Βαλκάνια μπορεί σε μια πρώτη εκτίμηση να μειώνει το δικό μας ειδικό βάρος στη Συμμαχία και στους στόχους αυτής. Κατά πόσο η επέκταση αυτή θα εξελιχθεί υπέρ ή κατά της δικής μας αξίας ως ενός εκ των δύο παλαιοτέρων μελών του ΝΑΤΟ στη Βαλκανική, θα εξαρτηθεί από εμάς τους ίδιους. Μέσω του ρόλου που μπορούμε και δικαιούμαστε να παίξουμε, αν θέλουμε φυσικά, μας παρέχεται η δυνατότης να εμπλακούμε στα Νατοϊκά θέματα των νέων αυτών χωρών, αλλά και στις διεργασίες των αμερικανικών συμφερόντων που αναπτύσσονται στην περιοχή.

γ. Η Εθνική Πολιτική και Στρατηγική της Τουρκίας μετά τα νέα δεδομένα στην περιοχή και τις σχέσεις της με την ΕΕ και η Επίδρασή τους επί των αντιστοίχων της χώρας μας.

(1) Γενικά

Η Εθνική Στρατηγική της Τουρκίας τα τελευταία 15 χρόνια βρέθηκε στην ανάγκη να επανεξετάσει αρκετές φορές τις βασικές της κατευθύνσεις, λόγω κυρίως του ιδιαίτερα ρευστού γεωπολιτικού περιβάλλοντος που δημιούργησε η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και αργότερα η νέα αντιτρομοκρατική αμερικανική πολιτική. Τους εκάστοτε στόχους που έθετε η τουρκική στρατηγική, τις περισσότερες φορές, τους χαρακτήριζε η μεγαλομανία και ο μεγαλοιδεαλισμός (Παντουρκισμός) με ταυτόχρονη διαπίστωση της αδυναμίας υποστήριξης αυτής της πολιτικής, λόγω των σοβαρών περιορισμών και δομικών προβλημάτων της εθνικής της οικονομίας.

Όλη αυτή την περίοδο η εθνική στρατηγική της Τουρκίας, ενώ προσπαθούσε να μεγιστοποιήσει τα κέρδη της από τα νέα γεωπολιτικά δεδομένα, δεν έβγαλε από τους στρατηγικούς της στόχους την πορεία της προς την ΕΕ. Ο μεγάλος αυτός, δομικός, στόχος όπως είναι φυσικό, ασκούσε μικρή ή μεγάλη επίδραση στην επιλογή των καταλλήλων πολιτικών για την υποστήριξη της γενικότερης στρατηγικής της.

Έτσι για λόγους επιμερισμού της αναλυτικής μας προσέγγισης στην εθνική πολιτική και στρατηγική της Τουρκίας, θα αναφερθούμε στην Μεταψυχροπολεμική Περίοδο στην συνέχεια στον αντίκτυπο της 11^ης Σεπτεμβρίου και τέλος στην Ευρωπαϊκή Πρόκληση.

Πρέπει να επισημανθεί ότι η ανάλυση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής την περίοδο μετά τις αρχές του 2002 (ουσιαστικά μετά την 11-9-2001) υπό το πρίσμα των γεωστρατηγικών αλλαγών, πρέπει να λάβει υπόψη, κατά την γνώμη μας, τέσσερις στρατηγικούς παράγοντες που έχουν άμεση σχέση με τις επιδιώξεις της Τουρκίας επί των ελληνικών συμφερόντων στο Αιγαίο και την Κύπρο. Οι παράγοντες αυτοί είναι :

(α) Τη διακοσμητική περικοπή (Απρίλιος 2002) του ρυθμού αναβάθμισης των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων λόγω της οικονομικής κατάρρευσης των αρχών του 2001 που μείωσε τα κατά κεφαλήν εισοδήματα των πολιτών της χώρας κατά 27,2% μέσα σε περίπου 1 ½ χρόνο και αποτέλεσε – μαζί με την αδυναμία αντίδρασης της κρατικής μηχανής στους σεισμούς του 1999- τη βασική αιτία της συντριβής των παραδοσιακών αντι- ισλαμικών κομμάτων στις εκλογές του Νοεμβρίου 2002.[61]

(β) Την πολιτική επανάσταση[62] του Νοεμβρίου 2002 που δημιούργησε την πρώτη αυτοδύναμη κυβέρνηση της χώρας μεταψυχροπολεμικά η οποία αφενός κυριαρχεί απόλυτα στον Κοινοβουλευτικό χώρο και αφετέρου αντιμετωπίζεται από το στρατοκρατικό κατεστημένο ως σχεδόν υπαρξιακή απειλή για τον κεμαλικό – κοσμικό χαρακτήρα του κράτους.

(γ) Τη γεωστρατηγική υποβάθμιση της χώρας στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, η οποία τεκμαίρεται 1/ από τον άμεσο αμερικανικό έλεγχο επί του συνόλου του Ιράκ, 2/ την άρνηση της Τουρκίας να υποβοηθήσει την εκστρατεία απομάκρυνσης του Σαντάμ τον Μάρτιο του 2003 και 3/ τη σύσσωμη συσπείρωση των ιρακινών κομμάτων κατά της οποιασδήποτε στρατιωτικής παρουσίας της Τουρκίας τον Οκτώβριο του 2003.

(δ) Την εντατικοποίηση της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας που αιτιολογείται κυρίως από τη βούληση της «νέο» -ισλαμικής κυβέρνησης Ερντογάν τα ενισχύει ολοένα και περισσότερο τη θέση της κυρίως έναντι των θεματοφυλάκων της κεμαλικής ορθοδοξίας περιορίζοντας την καταλυτική τους παρεμβατικότητα στην πολιτική ζωή της χώρας.[63]

Η Πρώτη Μεταψυχροπολεμική Περίοδος

Η έναρξη της αντιτρομοκρατικής εκστρατείας των Αμερικανών εναντίον του ισλαμικού φονταμενταλισμού τον Οκτώβριο του 2001 και η γεωπολιτική της κωδικοποίηση μέσα από το δόγμα του «Άξονα του Κακκού» τον Ιανουάριο του 2002, φάνηκαν να δίνουν στην Τουρκία μια δεύτερη ευκαιρία για να επιβεβαιώσει τον αυτοπροβαλλόμενο «ηγετικό» της ρόλο στην ευρύτερη περιοχή της Μείζονος Μέσης Ανατολής, όπως αυτή οριοθετείται από το «νοητό» τρίγωνο που έχει την κορυφή του στον Περσικό Κόλπο και τις δύο βάσεις του στην Κασπία θάλασσα και το Αιγαίο Πέλαγος.

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας και με δεδομένη την επιτυχή της συμμετοχή στον πρώτο Αμερικανικό Πόλεμο κατά του Ιράκ το 1991 η Τουρκία ήλπιζε ότι θα αναδεικνυόταν σε ηγεμονικό σταθεροποιητικό παράγοντα της ευρύτερης περιοχής. Η αποστολή αυτή όπως οριοθετείτο και από σημαντικούς στρατηγιστές,[64] θα επικεντρωνόταν κυρίως στη ζώνη της Υπερκαυκασίας – Κεντρικής Ασίας με επίκεντρο τις τουρκόφωνες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας προεξαρχούντος του Αζερμπαϊτζάν και στη ζώνη της Μέσης Ανατολής με επίκεντρο, μετά το 1993-1994, την ενίσχυση του αμερικανικού δόγματος της διπλής ανάσχεσης (double containment) εναντίον του Ιράκ και του Ιράν.

Η περίπτωση της Βαλκανικής ήταν περισσότερο πολύπλοκη και λιγότερο διαβλητή ως προς τη διεισδυτικότητα της τουρκικής διπλωματίας. Σε αντίθεση με τη Μέση Ανατολή και την Υπερκαυκασία η Άγκυρα δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι διατηρεί κάποια κοινά πολιτιστικά στοιχεία με την πλειοψηφία των Ορθοδόξων λαών της Χερσονήσου. Τα μόνα ισλαμικά κράτη που ενδεχομένως ν’ αποτελούσαν μοντέλα του επιτυχούς – κατά τους αμερικανούς- τουρκικού μοντέλου της «ισλαμικής δημοκρατίας» είτε αντιμετώπιζαν έως το 1995 πρόβλημα επιβίωσης (Βοσνία) είτε μετετράπηκαν πολύ γρήγορα σε στρατιωτικά και διπλωματικά προτεκτοράτα των ΗΠΑ και των Μεγάλων Δυτικο- Ευρωπαϊκών δυνάμεων (Βοσνία 1995, Αλβανία- 1997, Κόσοβο-1999, Σκόπια- 2001).

H Άγκυρα δεν είχε παρά ελάχιστα περιθώρια αυτόνομων πρωτοβουλιών στη Βαλκανική. Δεν μπορούσε παρά να ακολουθήσει συναινετικά και σε απουσία στρατηγικού ανταγωνισμού με την Ελλάδα- ιδίως μετά και την εξομάλυνση των Ελληνο-Αλβανικών και Ελληνο- Σκοπιανικών σχέσεων το 1997- τις επιλογές των Νατοϊκών της συμμάχων. Μπορεί να ανέλαβε συμβολικής σημασίας ρόλους όπως η εκπαίδευση του Βοσνιακού «στρατού» μετά το 1995 αλλά οι υπερβολικά φοβικές αντιδράσεις που κυριάρχησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 περί «ισλαμικού τόξου» και περικύκλωσης της Ελλάδος μέσω τουρκικών βάσεων στην Αλβανία και τα Σκόπια βρισκόντουσαν εκτός πραγματικότητας.[65]

Η αυτοκατανάλωση της χώρας μας με το Σκοπιανικό ζήτημα έως και το 1996-97 ίσως να συνέβαλε στην εντύπωση γιγάντωσης της τουρκικής διπλωματικής επιρροής στη Βαλκανική, αλλά μετά την οριστικοποίηση της ενταξιακής προοπτικής των Δυτικών Βαλκανίων (Σύνοδος Θεσσαλονίκης 2003) και την ένταξη της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας στην Ένωση το 2007, το οποιοιδήποτε πεδίο ενδεχόμενου Ελληνοτουρκικού ανταγωνισμού στη Βαλκανική θα έχει αμιγώς γεωοικονομική μορφή- κυρίως γύρω από ζητήματα κατασκευής αγωγών φυσικού αερίου και πετρελαίου- και θα εξελιχθεί μέσα σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο όπου η χώρα μας διαθέτει και- θα πρέπει να χρησιμοποιήσει- το σύνολο των θεσμικών αλλά και οικονομικών της πλεονεκτημάτων. Ακόμη και αν εκδηλωθούν περαιτέρω τάσεις Αλβανικού αναθεωρητισμού έναντι των Σκοπίων ή σχετικά με το καθεστώς του Κοσόβου, η Άγκυρα έχοντας πάντοτε ανοιχτό το κουρδικό της πρόβλημα είναι πιθανότερο- όπως έκανε το 1999 και το 2001- να ταυτιστεί με την Ελληνική αλλά και Ευρω- Αμερικανική θέση περί μη (περαιτέρω) αλλαγής των συνόρων.[66]

Δυστυχώς για την Τουρκία εκτός πραγματικότητας βρίσκονταν και οι Οζαλικοί οραματισμοί Νέο- Οθωμανικού (ως προς τη Μέση Ανατολή) και Παν- τουρκικού (ως προς την Υπερκαυκασία) περιεχομένου που χαρακτήρισαν την σχεδόν «τυχοδιωκτική» πολιτική του Τουργκούτ Οζάλ έως και τον θάνατό του τον Απρίλιο του 1993. Η απόλυτη ταύτιση της Άγκυρας με το παντουρκιστικό κόμμα του αζέρου προέδρου Ελτσίμπεϊ που ήγειρε εδαφικές διεκδικήσεις έναντι των βορειοανατολικών επαρχιών του Ιράν και η απόπειρα στρατιωτικού εκβιασμού της Αρμενίας κατά τα πρότυπα της «Κύπρου» προκάλεσαν την κοινή αντισυσπείρωση Μόσχας και Τεχεράνης.[67]

Η αντισυσπείρωση αυτή ενισχυόταν ακόμη περισσότερο από τη βεβαιότητα ότι η Τουρκία αποτελούσε τον ουσιαστικό προμαχώνα και ενισχυτή των αμερικανικών συμφερόντων στην περιοχή. Πολύ γρήγορα λόγω και της δομικής οικονομικής αδυναμίας της Τουρκίας, η Άγκυρα απέτυχε να αντεπεξέλθει στις υψηλές προσδοκίες που είχε η ίδια δημιουργήσει για τις χώρες της περιοχής σε πολιτικό, διπλωματικό, οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο, ιδιαίτερα όσον αφορά τις Κεντρο- Ασιατικές Δημοκρατίες.[68]

Όσον αφορά την Υπερκαυκασία η αποτελεσματικότητα της τουρκικής διπλωματίας ήταν σαφώς ρεαλιστικότερη αλλά και συνεχώς λιγότερο φιλόδοξη. Από τον αρχικό στόχο της αντικατάστασης της γεωπολιτικής επικυριαρχίας της Ρωσίας που κορυφώθηκε με την επικίνδυνη απόπειρα πραξικοπηματικής ανατροπής της κυβέρνησης Αλίγιεφ (1995) και την υποστήριξη της πρώτης Τσσετσενικής εξέγερσης (1996), ο θεμελιώδης στόχος περιορίστηκε στην κατασκευή του πετρελαιαγωγού Μπακού- Τζεϋχάν, ο οποίος αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί μέσα στο πρώτο μισό του 2005.

Ο αγωγός αυτός ωστόσο από μόνος του δεν αρκεί – εφόσον ολοκληρωθεί και κυρίως εφόσον λειτουργήσει ομαλά- ούτε για να εντάξει στρατιωτικο- διπλωματικά το Αζερμπαϊτζάν στην αμερικανο- τουρκική σφαίρα επιρροής ούτε, πολύ περισσότερο, για να αντικαταστήσει τη ρωσική γεωπολιτική επικυριαρχία στην Υπερκαυκασία.[69] Η δυναμική αυτή θα μεταβληθεί εφόσον η αμερικανο-τουρκική συμμαχία αποφασίσει να υπερασπίσει στρατιωτικά τον πετρελαιωγωγό Μπακού- Τζεϋχάν υποχρεώνοντας τη Μόσχα σε στρατηγική εκκένωση της Υπερκαυκασίας από τους 12000 με 15000 άνδρες που διατηρεί στην Αρμενία, την Απχαζία, τη Νόρια Οσσετία και την ίδια τη Γεωργία, εν προκειμένω στο Βατούμι, το Βαζιάνι και την Γιαχακβέτια (Ακχαλκαλάκι).[70]

Στην περίπτωση της Μέσης Ανατολής ωστόσο, ο ρόλος της Τουρκίας συγκριτικά με την ψυχροπολεμική περίοδο αναβαθμίστηκε καταφανώς, κυρίως λόγω της ριψοκίνδυνης αλλά και εξαιρετικά επιτυχημένης επιλογής του Οζάλ να συμπαρατάξει την Τουρκία στο πλευρό των Αμερικανών το 1991 παρά την κάθετη αντίθεση της ηγεσίας του στρατεύματος.[71] Το πρόβλημα ωστόσο για την τουρκική πολιτική στη Μέση Ανατολή έγκειται στο ότι σε μακροπρόθεσμο επίπεδο τα στρατηγικά της συμφέροντα απέκλιναν από αυτά των ΗΠΑ αναφορικά με τόσο με το Ιράκ- κυρίως λόγω ου κουρδικού- όσο και με το Ιράν.

Η βασική χρησιμότητα της Τουρκίας για τις ΗΠΑ και ο πρώτος βασικός παράγων της γεωστρατηγικής της «αναβάθμισης», αφορούσε τη παροχή διευκολύνσεων μέσω της αεροπορικής βάσης του Ιντσιρλίκ έτσι ώστε η Ουάσιγκτον να διατηρεί την de facto ανεξαρτησία του χειρότερου, δυνητικά αντιπάλου της Άγκυρας στην περιοχή.[72] Η μόνη ευκαιρία που είχε η Τουρκία για να αντιστρέψει τη δυναμική αυτονόμησης των Κούρδων του Βορείου Ιράκ, που η ίδια μάλιστα ενίσχυε μέσω της παραχώρησης του Ιντσιρλίκ έως και το 2003, ήταν η επανάληψη του επιτυχούς πολιτικού ελιγμού του Οζάλ το 1991. Η άρνηση της Τουρκίας (Μάρτιος 2003) να ανοίξει το βόρειο μέτωπο της αμερικανικής εκστρατείας για την ανατροπή του Σαντάμ αποτέλεσε στρατηγικό λάθος πρώτου βαθμού, καθώς η Άγκυρα απώλεσε μεγάλο μέρος της δυνατότητας της να ελέγξει τις πολιτικές εξελίξεις μέσα στο Βόρειο Ιράκ, αλλά και περιόρισε τη χρησιμότητά της ως βάση εξόρμησης των αμερικανικών δυνάμεων στην περιοχή.

Αναφορικά με το Ιράν η αντίφαση ανάμεσα στα τουρκικά και τα αμερικανικά συμφέροντα αναδείχθηκε πολύ πιο άμεσα. Παρά τη δεδηλωμένη αμερικανική αντίθεση και την επιβολή μονομερών κυρώσεων κατά της Τεχεράνης (Iran- Libya Sanctions Act 1996) από τις ΗΠΑ, η Τουρκία προχώρησε με ευρωπαϊκή ενθάρρυνση στη σύναψη στρατηγικής συμφωνίας εισαγωγών Φυσικού Αερίου με το Ιράν τον Αύγουστο του 1996, ενώ ιδιαίτερα μετά την εκλογή του μεταρρυθμιστή Χατάμι στην Προεδρία της Ισλαμικής Δημοκρατίας (Μάιος 1997)- και παρά ορισμένες έντονες τριβές την περίοδο 1995-1997 αναφορικά με την ιρανική υποστήριξη προς το ΡΚΚ- η Άγκυρα συμπαρατάχθηκε με την ευρωπαϊκή πολιτική προσέγγισης και διαλόγου απορρίπτοντας την αμερικανική στρατηγική της ανάσχεσης, ενώ η Τεχεράνη έπαψε ιδίως μετά την Τουρκο-Συριακή κρίση του Οκτωβρίου 1998 να ενισχύει ουσιαστικά τους Κούρδους αντάρτες.

Παράλληλα η Τουρκία αντέστρεψε τη ριζοσπαστική πολιτική του Οζάλ και δεν τόλμησε μετά το 1996 να ανεγείρει θέματα αζερικών/ παντουρκικών μειονοτήτων στις δύο επαρχίες (Ταυρίδα και Ορουμιγιέχ) του Ιρανικού Αζερμπαϊτζάν, μολονότι ο ανταγωνισμός της με την Τεχεράνη για τη διεκδίκηση σφαιρών επιρροής στην Υπερκαυκασία και σε μικρότερο βαθμό την Κεντρική Ασία συνεχίστηκε με το Ιράν να λειτουργεί πάντοτε υποβοηθητικά της ρωσικής προσπάθειας να ανασχέσει την αμερικανο-τουρκική διείσδυση. Εξαιρουμένων ορισμένων συνοριακών επεισοδίων σχετικά με την καταδίωξη κούρδων ανταρτών το 1996 και το 1999, η μόνη ουσιαστική τριβή στις σχέσεις των δύο χωρών αφορούσε την τακτική υποστήριξη του ισλαμικού κόμματος του Νετζμετίν Ερμπακάν από τους συντηρητικούς κύκλους του Ιράν, η οποία και έληξε με την απέλαση του ιρανού πρέσβη στην Τουρκία τον Φεβρουάριο του 1997.[73]

Αναμφίβολα η σημαντικότερη στρατηγική επιτυχία της Τουρκικής εξωτερικής πολιτικής μεταψυχροπολεμικά εντοπίζεται στη σύσταση της Τουρκο- Ισραηλινής συμμαχίας (1996)[74] και τη συνεπαγόμενη εξουδετέρωση της Συρίας ως βασικού υποστηρικτή της στρατιωτικής δυναμικής του ΡΚΚ. Πέραν της αναβάθμισης σημαντικών οπλικών συστημάτων όπως τα F-4 Ε, της προοπτικής ανάπτυξης ενός περιφερειακού συστήματος αντιπυραυλικής προστασίας και της δυνατότητας αγοράς εξοπλισμών που αλλιώς δεν θα μπορούσαν – λόγω ενδεχόμενου κωλύματος στη Γερουσία- να αγοραστούν από τις ΗΠΑ (όπως ο πύραυλος BVR αέρος- αέρος Popye Ι και ΙΙ), το μεγαλύτερο κέρδος για την Άγκυρα συνίσταται στη γεωπολιτική περικύκλωση της Συρίας. Η περικύκλωση αυτή είναι που υποχρέωσε τη Δαμασκό να εκδιώξει τον Οτζαλάν από την κοιλάδα Μπεκαά τον Οκτώβριο του 1998 αρχίζοντας την «περιπετειώδη» διαφυγή του, που κατέληξε στις τουρκικές φυλακές υψίστης ασφαλείας της Κων/πολης το Φεβρουάριο του 1999.[75]

Η περικύκλωση αυτή – ιδιαίτερα επί πρωθυπουργίας Σαρόν- εξακολουθεί να υποχρεώνει τη Δαμασκό να απόσχει από κάθε προσπάθεια αναζωπύρωσης της στρατιωτικής της βοήθειας προς τους πεσμεργκά του ΡΚΚ. Ωστόσο πρέπει να υπογραμμιστεί ότι μετά την de jure αυτονόμηση του Ιρακινού Κουρδιστάν το 2003 η ίδια η Δαμασκός- όπως εν προκειμένω και η Τεχεράνη- φαίνεται ότι, λόγω των δικών τους κουρδικών μειονοτήτων, θα απόσχουν τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα (3-5 έτη) από κάθε ενέργεια περαιτέρω ενίσχυσης των πολιτικών φιλοδοξιών είτε του ΡΚΚ είτε οποιουδήποτε άλλου κουρδικού πολιτικού σχηματισμού που θα θέλει να μιμηθεί το παράδειγμα των φατριών του Μπαρζανί και του Ταλαμπανί.

Η δεύτερη σημαντική διπλωματική επιτυχία της Τουρκίας αφορά την αναβάθμιση των σχέσεων της με την Ευρωπαϊκή Ένωση κατά τη σύνοδο του Ελσίνκι το Δεκέμβριο του 1999. Αν και η Ελληνική πλευρά διασφάλισε από τους Ευρωπαίους εταίρους της ότι (α) η Κύπρος θα ενταχθεί στην Ένωση το 2004 ανεξαρτήτως της επίλυσης ή όχι του Κυπριακού ζητήματος, και (β) ότι η επίλυση του Κυπριακού θα εξακολουθήσει να αποτελεί κριτήριο για την ένταξη της Τουρκίας στην Ένωση- ασχέτως του ολισθήματος της Λουκέρνης- όλες οι άλλες πτυχές των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων δεν τέθηκαν επί τάπητος και δυστυχώς δεν αναμένεται να τεθούν επί τάπητος ούτε εν όψει της καταλυτικής ημερομηνίας του ερχόμενου Δεκεμβρίου.

Ο σκληρός πυρήνας των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων ιδιαίτερα όσον αφορά την άρση του τουρκικού casus belli (1994) σχετικά με την επέκταση των 12 ναυτικών μας μιλίων και τη συνεπαγόμενη ρύθμιση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας, παραμένουν εντυπωσιακά απόντα από τον κατάλογο των προ-ενταξιακών ή ενταξιακών υποχρεώσεων της Τουρκίας. Αυτό από μόνο του αποτελεί δυστυχώς σημαντική διπλωματική επιτυχία της Άγκυρας που έχει «δοθεί» στη γείτονα, τουλάχιστον προς το παρόν, χωρίς το παραμικρό από μέρους της αντάλλαγμα.

Συμπερασματικά αν και η Τουρκική διπλωματία έβαλε πολύ υψηλά τον πήχη των προσδοκιών της αναφορικά με τη Βαλκανική, την Υπερκαυκασία και την Κεντρική Ασία, κατέγραψε στο ενεργητικό της στρατηγικής σημασίας επιτυχίες στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, ιδιαίτερα όσον αφορά τη μεσοπρόθεσμη τουλάχιστον εξουδετέρωση της στρατιωτικής εξέγερσης του ΡΚΚ στη Νοτιοανατολική Μικρά Ασία και τη γεωπολιτική περικύκλωση της Συρίας, αμφότερα απόρροιες της στρατηγικής της συμμαχίας με το Ισραήλ. Εκτός αυτού η θεσμική αναβάθμιση των σχέσεων της με την Ευρωπαϊκή Ένωση το 1999 μπορεί να θεωρηθεί σημαντική από μέρους της επιτυχία στο βαθμό που η Ελλάδα- και από το Μάιο του 2004 και η Κύπρος- της επιτρέπουν να πορεύεται προς την ένταξη της στην Ευρωπαϊκή Ένωση άνευ ουσιαστικών ανταλλαγμάτων για τον Ελληνισμό.

Ο Αντίκτυπος της 11^ης Σεπτεμβρίου.

Μετά την 11^η Σεπτεμβρίου η Τουρκία είχε μια μοναδική «δεύτερη ευκαιρία» να ξαναπροβάλλει τον εαυτό της ως εκείνον το στρατηγικό παράγοντα σταθερότητας που θα αναζητούσε η Δύση για την αντιμετώπιση των νέων απειλών της ισλαμιστικής μεγα-τρομοκρατίας. Το παράδειγμα της τουρκικής «δημοκρατίας» μπορούσε να αποτελέσει ένα μοντέλο μίμησης για τον σταδιακό εκδημοκρατισμό των αραβικών και γενικότερα ισλαμικών κοινωνιών που σήμερα αποτελούν τις βάσεις (ανα)συγκρότησης της Αλ- Κάϊντα. Αν και η επικράτηση δημοκρατικών καθεστώτων στις αραβο- ισλαμικές χώρες είναι πολύ πιθανότερο να αντιστρέψει την φιλο- αμερικανική ή ουδετερόφιλη πολιτική των που ακολουθούν οι σημερινές άρχουσες τάξεις των κρατών αυτών, η αμερικανική στρατηγική εκλαμβάνει τη σχετικά «επιτυχή» διαδικασία του πειράματος στην Τουρκία ως το μοναδικό λειτουργικό παράδειγμα που θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί στην εξτρεμιστική ιδεολογία της Αλ- ΚάΪντα.

Ο υφυπουργός άμυνας των ΗΠΑ, κ. Paul Wolfowitz, μιλώντας στο διεθνές συνέδριο ασφαλείας του Μονάχου το Φεβρουάριο του 2002 εξέφρασε σαφώς την αμερικανική υποστήριξη στο τουρκικό «παράδειγμα» μιας «ισλαμικής δημοκρατίας» σημειώνοντας ότι «Right here in NATO we have an ally, Turkey, that is a model for the Muslim world’s aspirations for democratic progress and prosperity… A Turkey that overcomes its present problems and continues the progress that country made over the course of the last century can become an example for the Muslim world- an example of the possibility of reconciling religious belief with modern secular democratic institutions».[76]

Πέραν από την πάγια βούληση των ΗΠΑ να αποδυναμώσουν πάσει θυσία τις δυναμικές διπλωματικής και αμυντικής χειραφέτησης της Ευρώπης, το άλλο βασικό επιχείρημα τους – όπως και των Βρετανών- υπέρ της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εντοπίζεται στο ότι μια τέτοια εξέλιξη θα καταστήσει ακόμη πιο ελκυστικό τον τουρκικό δρόμο προς τη «δημοκρατία» για τις υπόλοιπες αραβικές και ισλαμικές κοινωνίες. Η τουρκική επιχειρηματολογία για την υποστήριξη της ’ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση εκτός του ότι ενστερνίζεται πλήρως την άποψη αυτή, προβάλει το επιχείρημα ότι η ένταξη της Τουρκίας θα αποδείξει σε όλους ότι ο αντι-τρομοκρατικός αγώνας των ΗΠΑ και τις ΕΕ δεν αποτελεί «σύγκρουση πολιτισμών», δηλαδή μια νέα σταυροφορία της πλούσιας και χριστιανικής «Δύσης» έναντι της αδικημένης, υποανάπτυκτης αλλά αυτή τη φορά ισλαμικής «Ανατολής».[77]

Πέραν του ότι η ιδεολογική νομιμοποίηση του απονενοημένου αμερικανικού εγχειρήματος, αναφορικά με τον εκδημοκρατισμό των ισλαμικών εθνών δεν προϋποθέτει την πολιτική και πολιτειακή αυτοκτονία της Ευρώπης, η ειρωνεία της υπόθεσης έγκειται στο ότι η ίδιες οι ΗΠΑ έλαβαν μία πολύ ‘έντονη γεύση των δυνητικών διπλωματικών επιπτώσεων αυτού του «εκδημοκρατισμού» και μάλιστα από την ίδια την Τουρκία. Παρά την υποστήριξη της κυβέρνησης Ερντογάν και παρά την αρχικά επαμφοτερίζουσα στάση του τουρκικού ΓΕΕΘΑ αναφορικά με την ανάπτυξη 62.000 αμερικανών στρατιωτών ήταν το τουρκικό Κοινοβούλιο που τελικά απαγόρευσε (1^η Μαρτίου 2003) τη διπλωματική συμπαράταξη της Άγκυρας με τις ΗΠΑ, σε ένα τόσο ζωτικής σημασίας θέμα για τις δεύτερες. Το τουρκικό Κοινοβούλιο μάλιστα αποφάσισε να αγνοήσει ακόμη και τη σαφή προτροπή του στρατεύματος για μια δεύτερη ψηφοφορία (5 Μαρτίου 2003), που θα ικανοποιούσε το αμερικανικό αίτημα ανοίγματος ενός βόρειου μετώπου.[78]

Το κόστος για την Τουρκία από την άρνηση της να υποστηρίξει την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ απέβη πολύ μεγαλύτερο από τα 6 δισεκατομμύρια δολάρια άμεσης αμερικανικής βοήθειας που είχε υποσχεθεί η Ουάσιγκτον και που θα μπορούσαν να δώσουν μια μεγάλη ανάσα στην προβληματική τουρκική οικονομία αντιστρέφοντας την απόφαση των Τουρκικών ΕΔ να περικόψουν ορισμένα – πρωτίστως διακοσμητικής υφής- εξοπλιστικά τους προγράμματα τον Απρίλιο του 2002[79]. Το Γεωπολιτικό κόστος για την Τουρκία υπήρξε καταφανώς μεγαλύτερο και αφορά την απώλεια του ειδικού στρατηγικού της βάρους ως θεματοφύλακα των γεωπολιτικών τετελεσμένων του πρώτου Πολέμου του Κόλπου.

Θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι η Αμερικανο-Τουρκική διένεξη του Μαρτίου 2003 απέδειξαν στην Ουάσιγκτον τη σημαντική υποβάθμιση της Τουρκίας στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Η προσπάθεια της Άγκυρας να αποσταθεροποιήσει το Κουρδικό «κρατίδιο» στο Βορρά, που συχνά κατέληγε στην σύλληψη τούρκων πρακτόρων και δολιοφθορέων από τις αμερικανικές δυνάμεις (Μάιος και Ιούλιος 2003), σε συνδυασμό με τη βίαιη και παρ’ ολίγον ένοπλη αντίδραση του συνόλου του Ιρακινού Κυβερνητικού Συμβουλίου στο ενδεχόμενο ανάπτυξης 10000 τουρκικών στρατευμάτων στο μη- Κουρδικό Ιράκ τον Οκτώβριο του 2003, κατέστησε σαφές στις ΗΠΑ ότι η Άγκυρα αποτελεί περισσότερο μειονέκτημα παρά πλεονέκτημα στη σκακιέρα του μεταπολεμικού Ιράκ. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι αυτή η υποβάθμιση συντελέστηκε ασχέτως της τελικής ευθυγράμμισης του Κοινοβουλίου με τη βούληση των στρατιωτικών και της κυβέρνησης Ερντογάν να εγκριθεί η αποστολή τούρκων «ειρηνευτών» στο Ιράκ.[80]

Παρ’ όλα αυτά η σημασία της αμερικανοτουρκικής διένεξης γύρω από το Ιράκ δεν θα πρέπει να υπερεκτιμηθεί. Η ζημία για την τουρκική διπλωματία ήταν σημαντική αλλά ήταν ταυτόχρονα θεματικά και γεωγραφικά περιορισμένη στο χώρο της Μέσης Ανατολής και δεν οδήγησε σε μια γενικότερη αναθεώρηση της στρατηγικής συμμαχίας ΗΠΑ- Τουρκίας καθ’ οποιονδήποτε τρόπο που τυχόν να ωφελούσε άμεσα τον Ελληνισμό. Παρά την άρνηση των ΗΠΑ είτε να ανεχτούν την οποιαδήποτε στρατιωτική παρουσία της Τουρκίας εντός του κουρδικού θύλακα, είτε να εκδιώξουν οι ίδιες τους περίπου 5000 μαχητές του ΡΚΚ που έχουν καταφύγει στο Βόρειο Ιράκ, η Ουάσιγκτον δεν δίστασε ούτε στιγμή να πλειοδοτήσει τις τουρκικές θέσεις κατά τη διαπραγμάτευση του σχεδίου Ανάν και δεν πρέπει κανείς να αμφιβάλλει ότι θα κάνει το παν για να δοθεί ημερομηνία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων στην Τουρκία τον ερχόμενο Δεκέμβριο.[81]

Άλλωστε η Τουρκο-Ισραηλινή συμμαχία καλά κρατεί και αυτό αποτελεί σημαντικό πολλαπλασιαστή της τουρκικής διπλωματικής επιρροής έναντι τόσο της Συρίας όσο κυρίως έναντι της ίδιας της Ουάσιγκτον. Μακροπρόθεσμα ακόμη και η δημιουργία ενός πλήρως ανεξάρτητου κουρδικού κράτους στο Βόρειο Ιράκ δεν είναι υποχρεωτικό ότι θα ενισχύσει τον απελευθερωτικό αγώνα των Κούρδων στην Τουρκία καθώς μια τέτοια εξέλιξη είναι πολύ πιθανό ότι θα προκαλέσει ανακλαστικές αντισυσπειρώσεις μεταξύ των υπολοίπων κρατών της περιοχής που φιλοξενούν σημαντικές κουρδικές μειονότητες, εν προκειμένω τη Συρία και κυρίως το Ιράν. Από την άλλη πλευρά αυτό δεν αποκλείει ότι η επανέναρξη ενός ένοπλου αγώνα από την πλευρά των Κούρδων της Τουρκίας δεν θα υποστηριχθεί από τους Κούρδους του Βορείου Ιράκ σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με την υποστήριξη που προσέφεραν στο ΡΚΚ η Συρία και το Ιράν από το 1983 έως και τα μέσα της δεκαετίας του 90.

Η τελευταία διπλωματική στροφή του Ερντογκάν υπέρ των Παλαιστινίων και εναντίον της πολιτικής Σαρόν με πολύ οξείς εκφράσεις, τείνουν να δημιουργήσουν ένα νέο κλίμα στις σχέσεις των δύο χωρών. Για ορισμένους αποτελούν κινήσεις σκοπιμότητας της τουρκικής διπλωματίας, για βελτίωση της εικόνας της στα μάτια και τις πολιτικές σκέψεις των μουσουλμάνων και των Κυβερνήσεών τους. Για άλλους είναι μία συνειδητή κίνηση πλήρως συμβατή με τις νέες προτεραιότητες που θέτουν στα διεθνή δεδομένα, αλλά και στο εσωτερικό της χώρας τους. Είναι γεγονός ότι οι πρώτοι που χάρηκαν για τα λόγια και τις κινήσεις του Τούρκου Πρωθυπουργού, κατά του Ισραήλ, ήταν τα εκατομμύρια των Τούρκων μουσουλμάνων της εκλογικής του βάσης. Επίσης η θέση αυτή του Ερντογκάν εμμέσως είναι μία πίεση προς το στρατιωτικό κατεστημένο της χώρας του, της οποίας τα όρια πρέπει να προσέξει ιδιαίτερα, εκτός και αν οι θέσεις του είναι εγκεκριμένες από το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας της Τουρκίας. Το νέο αυτό στοιχείο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής επειδή είναι στην αρχή δεν μπορεί να οδηγήσει σε τελικά συμπεράσματα, αφού δεν ματαίωσε τις στρατιωτικές συμφωνίες Αγκυρας και Τελ Αβίβ που ισχύουν από το 1996. Η εκλογή αυτές τις ημέρες, στη θέση του Γενικού Γραμματέα του Οργανισμού Ισλαμικής Διάσκεψης, του τούρκου ιστορικού Εκμελεντίν Ιχσάνογλου, στην Κωνσταντινούπολη, ίσως να αιτιολογεί τις λεκτικές και κάποιες διπλωματικές κινήσεις του τούρκου Πρωθυπουργού. Ο Οργανισμός Ισλαμικής Διάσκεψης αριθμεί 57 μέλη και είναι ένα φόρουμ το οποίο μπορεί να βοηθήσει την τουρκική διπλωματία να πετύχει τους στόχους που θέτει σε ορισμένους τομείς αυτή την περίοδο. Για παράδειγμα οι τούρκοι κατάφεραν η διάσκεψη να υιοθετήσει τον όρο του σχεδίου Ανάν για τα κατεχόμενα : «Τουρκικό Κυπριακό κράτος», χωρίς αυτό να σημαίνει και αναγνώριση.

Η τουρκική διπλωματία, αυτή την περίοδο, αναγνωρίζοντας την γεωπολιτική ρευστότητα της περιοχής της ΜΑ, πιστεύει ότι είναι η κατάλληλη στιγμή να μειώσει ή και να εξαφανίσει, το στρατηγικό λάθος μη συνεργασίας με τους αμερικανούς στον πόλεμο του Ιράκ, παρουσιάζοντας τον εαυτό της ως χώρα – μοντέλο για ολόκληρο το Ισλάμ θεωρώντας δεδομένη την επιλογήν της από τις ΗΠΑ για τον ρόλο αυτό. Ο Ερντογάν φαίνεται ότι πιστεύει ότι η Τουρκία αργά ή γρήγορα θα εδραιωθεί ως η κύρια, αν όχι η μοναδική, «γέφυρα» της Δύσης (ΕΕ και ΗΠΑ) προς τον αραβικό κόσμο.[82] Δεν είναι τυχαίο και άσχετο με τα παραπάνω, η συμμετοχή της ως «δημοκρατικός εταίρος» μαζί με την Ιταλία και την Υεμένη στο μηχανισμό Δημοκρατικής Βοήθειας και Διαλόγου που συνεστήθει για τον εκδημοκρατισμό της ΜΑ και της Βορ. Αφρικής (απόφαση του G-8 πρόσφατα), παρά τις επιφυλάξεις που κράτησε έναντι του αμερικανικού σχεδίου για την «Μείζονα Μέση Ανατολή». (Χάρτης 8)

Η Ευρωπαϊκή Πρόκληση

Ωστόσο, η σημαντικότερη πρόκληση που αντιμετωπίζει η Τουρκία μετά την 11^η Σεπτεμβρίου αφορά την εκπλήρωση της ευρωπαϊκής της προοπτικής. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε συναινούσης της Ελλάδας στην Σύνοδο του Ελσίνκι (Δεκέμβριος 1999), να αποδώσει στην Τουρκία το καθεστώς της υποψηφίας προς ένταξη χώρας και το Δεκέμβριο του 2004 θα κληθεί να λάβει την απόφαση σχετικά με το αν οι εσωτερικές μεταρρυθμίσεις της γείτονος που επιταχύνθηκαν επί της κυβέρνησης Ερντογάν αρκούν για να δώσουν στην Άγκυρα και την ουσιαστική ημερομηνία έναρξης των ενταξιακών διαπραγματεύσεων.

Το Ελσίνκι αποτέλεσε αναμφίβολα μια σημαντική διπλωματική επιτυχία της Τουρκίας, η οποία απέκτησε κατά τον τρόπο αυτό την πολυπόθητη ταυτότητα της εν δυνάμει ευρωπαϊκής χώρας. Αυτή η διπλωματική επιτυχία υποστηρίχθηκε από πολλούς ότι συνεπάγετο την αυτόματη γεωπολιτική αναβάθμιση της Τουρκίας ως μέλους του δυτικού βραχίονα σταθερότητας έναντι μιας ολοένα και πιο επικίνδυνης Μέσης Ανατολής, ιδίως μετά τα γεγονότα της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001. Αυτή η ανάλυση είναι ωστόσο παραπλανητική. Στην πραγματικότητα εκτός του ότι το όποιο τακτικό όφελος για την Τουρκία σχεδόν εξανεμίστηκε από την σφοδρή της σύγκρουση με την Ένωση γύρω από το θέμα των ρυθμίσεων ΝΑΤΟ- «Ερωστρατού» κατά τη διετία 2000-2002, η ουσία της υπόθεσης εντοπίζεται στο ότι η εφαρμογή των κριτηρίων της Κοπενχάγης (1993) κατά την εκτίμηση του κορυφαίου Γάλλου διπλωμάτη και ιστορικού Eric Rouleau, «συνεπάγονται την ουσιαστική αποσύνθεση του τουρκικού κρατικού συστήματος»[83]

Η αντιπαράθεση Τουρκίας – Ευρωπαϊκής Ένωσης- προεξαρχούσης της Γαλλίας- αναφορικά με τη «διαθεσιμότητα» Νατοϊκών μέσων για την ΚΕΠΠΑ, κατέδειξε στον γαλλο-γερμανικό πυρήνα ότι η Τουρκία σε περίπτωση ένταξής της θα συμπεριφερόταν ως μια δεύτερη και εξίσου πιστή Αλβιόνα στο πλευρό των ΗΠΑ εμποδίζοντας εκ των έσω τα όποια βήματα διπλωματικής και αμυντικής χειραφέτησης της Ένωσης. Η Άγκυρα δεν δίστασε να τορπιλίσει δύο φορές, τον Δεκέμβριο του 2000 και τον Νοέμβριο του 2001, την ολοκλήρωση των ευρω-ατλαντικών διαπραγματεύσεων καθώς αξίωνε να λαμβάνει μέρος- μάλιστα με δικαίωμα αρνησικυρίας- στη διαδικασία λήψης αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αναφορικά με την αποστολή της Ευρωπαϊκής Δύναμης Ταχείας Αντίδρασης (Rapid Reaction Rorce-RRF). Απαιτούσε δηλαδή να έχει δικαιώματα ενός κράτους- μέλους της Ένωσης σε οτιδήποτε αφορούσε τη λειτουργία της ΚΕΠΠΑ, μια απαίτηση που η Ένωση δεν είχε καμία διάθεση να ικανοποιήσει.[84]

Η συμβιβαστική φόρμουλα που έγινε γνωστή ως συμφωνία της Άγκυρας (Δεκέμβριος 20010 και συμπεριέλαβε κατόπιν ελληνικής απαίτησης τη διπλή ρήτρα ασφαλείας ότι ούτε η ΚΕΠΠΑ, αλλά ούτε και το ΝΑΤΟ δεν μπορεί να χρησιμοποιηθούν κατά ενός κράτους –μέλους της Ένωσης, εν προκειμένω κυρίως την Κύπρο, τελικά έγινε αποδεκτή από την Τουρκία και τους δύο οργανισμούς στις 16 Δεκεμβρίου 2002, μερικές ημέρες μετά την ιστορική απόφαση του Συμβουλίου της Κοπενχάγης να συμπεριλάβει την Κύπρο ως πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν και η Κύπρος εξαιρείτο από την επιχειρησιακή ζώνη ευθύνης της ΚΕΠΠΑ, η συμπερίληψη της ελληνικής ρήτρας- που ουσιαστικά αποτελούσε επιβεβαίωση των συμφωνηθέντων στην Νίκαια (Δεκέμβριος 2000)- εξουδετέρωνε τα οποιαδήποτε γεωπολιτικά πλεονεκτήματα της Άγκυρας που απορρέουν από την αναγνώριση ότι η ΚΕΠΠΑ δεν μπορεί να εμπλακεί σε ενδονατοϊκές διαφορές (Αιγαίο) και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί έναντι κάποιου κράτους – μέλους του ΝΑΤΟ (Τουρκία έναντι της Κύπρου) εφόσον και καθόσον τα μέλη του ΝΑΤΟ δεν απειλούν τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Πρέπει πάντως να υπογραμμιστεί ότι η εξαίρεση αυτή της Κύπρου αφορά επιχειρήσεις, η εκτέλεση των οποίων καθίσταται αδύνατη χωρίς τη συνδρομή του ΝΑΤΟ. Η εξαίρεση παύει να ισχύει για επιχειρήσεις τις οποίες η Ένωση θα μπορούσε να εκτελέσει χωρίς τη συνδρομή της Ατλαντικής Συμμαχίας.[85] Από την άποψη αυτή η διετής Ευρω- Ατλαντική διελκυστίνδα που αφορούσε ουσιαστικά την μελλοντική εξέλιξη του Κυπριακού και των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων έληξε μάλλον με λευκή ισοπαλία. Η Τουρκία δεν μπόρεσε – όπως ήταν φυσικό- να αποκτήσει δικαίωμα βέτο αναφορικά με τις αποφάσεις της Ένωσης στον τομέα της ΚΕΠΠΑ αλλά και από την άλλη πλευρά η Ελλάδα δεν μπόρεσε- όπως ήταν εξίσου φυσικό- να διασφαλίσει ότι η ΚΕΠΠΑ θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί υπέρ της ίδιας ή της Κύπρου σε περίπτωση Ελληνοτουρκικού επεισοδίου στο Αιγαίο ή τυχόν επανάληψης των εχθροπραξιών στην Κύπρο.

Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν θα πρέπει να θεωρείται ως αποτυχία της ελληνικής διπλωματίας δεδομένου ότι η ίδια η Ένωση δεν είναι σε θέση – τουλάχιστον για το άμεσο μέλλον- να προσφέρει στα μέλη της μια ρήτρα συλλογικής άμυνας αντίστοιχης με το Άρθρο 5 της Ατλαντικής Συμμαχίας. Αν και μια τέτοια πρόταση υπήρχε στο αρχικό σχέδιο του Συντάγματος που κατατέθηκε στη Σύνοδο της Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 2003, η μετέπειτα διαπραγμάτευση υπό την Ιταλική προεδρία όχι μόνο αφαίρεσε πλήρως τη ρήτρα αυτή αλλά και αποδυνάμωσε ακόμη περισσότερο τη ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής μεταξύ των μελών της Ένωσης σε περίπτωση που κάποιο μέλος της ΕΕ υποστεί θύμα τρομοκρατικών επιθέσεων.[86]

Σημειωτέον δε ότι η ακόμη και η αποδοχή της ρήτρας αμοιβαίας αντιτρομοκρατικής συνδρομής (άρθρο 1-42 του προτεινόμενου Ευρωπαϊκού Συντάγματος) μεταξύ των μελών της Ένωσης την επαύριο των επιθέσεων της Μαδρίτης (11 Μαρτίου 2004), δεν σημαίνει απαραίτητα τη στρατιωτική συνδρομή του πληγέντος κράτους μέλους. Αποτελεί περισσότερο μια συμβολική απόφαση ψυχολογικής στήριξης που σύμφωνα με τον Δρ Schneckener, ειδικού συμβούλου του καγκελάριου Schroder, «δεν επιφέρει καμία νομική δέσμευση για παροχή στρατιωτικής βοήθειας δεδομένου ότι το Σύνταγμα δεν έχει ακόμη ενεργοποιηθεί στο σύνολό του…..άλλωστε η κίνηση αυτή ήταν περισσότερο συμβολική/ διπλωματική παρά το οτιδήποτε περισσότερο».[87]

Πέραν από τις αρνητικές επιπτώσεις που ενδέχεται να έχει για την ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας η στάση που τήρησε στο ζήτημα των σχέσεων ΝΑΤΟ- ΚΕΠΠΑ και πέραν από το σύνολο των τεράστιων οικονομικών και κοινωνικών αδυναμιών της χώρας,[88] το κρισιμότερο εμπόδιο στο δρόμο της Άγκυρας έγκειται στο γεγονός ότι τόσο το επίσημο «βαθύ» κράτος όσο και η πλειοψηφία των κοινωνικών δυνάμεων που το ανέχονται και κατά περιόδους το ανταγωνίζονται, ουδέποτε επεδίωξαν την ουσιαστική τους προσέγγιση με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και αυτό συνέβη, συμβαίνει και θα εξακολουθεί να συμβαίνει για τον απλούστατο λόγο ότι για την πλειοψηφία της τουρκικής κοινωνίας το πολυπολιστισμικό και μετα-εθνικό ευρωπαϊκό ιδεώδες αποτελεί κάτι το ριζικά αντίθετο με την ισλαμική αλλά και εθνικιστική βιωματική της εμπειρία.

Επιπροσθέτως, το ίδιο το «βαθύ» κράτος στο πρόσωπο της άρχουσας στρατοκρατικής ελίτ αν και διακηρύσσει την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρώπη ως προϋπόθεση για την ολοκλήρωση της Ατατουρκικής Επανάστασης,[89] την ουσία φοβάται και αντιστρατεύεται την ευρωπαϊκή προοπτική που το ίδιο ευαγγελίζεται. Αισθάνεται δηλαδή ανασφαλές μπροστά στο ενδεχόμενο ενός θεμελιώδους εξευρωπαϊσμού / εκδημοκρατισμού του τουρκικού πολιτικού συστήματος που θα καταργούσε το στρατοκρατικό μονοπώλιο αποδυναμώνοντας με αυτόν τον τρόπο τον εθνικιστικό, και κοσμικό κορμό του κεμαλικού κράτος.[90]

Αποδέχεται και επιθυμεί να ακολουθήσει δηλαδή μια ευρωπαϊκή προοπτική μόνο a la carte και μόνο a la turque, που δεν θα αγγίζει τον «σκληρό» εθνικιστικό και κοσμικό πυρήνα του κεμαλικού δογματισμού. Όπως το έθεσε διπλωματικά ο ίδιος ο Υπαρχηγός του τουρκικού ΓΕΕΘΑ Στρατηγός Yasar Buyukanit, «Η είσοδος μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί προϋπόθεση για την πραγμάτωση του στόχου εκσυγχρονισμού της χώρας που τέθηκε από τον Ατατούρκ. Αλλά αποτελεί το απολύτως φυσικό δικαίωμα της Τουρκίας να πάρει εκείνα τα μέτρα που είναι απαραίτητα για να διατηρήσει την συγκεντρωτική και κοσμική της δομή κατά την επιδίωξη αυτού του στόχου».[91]

Η αυτοδύναμη κυβέρνηση του αναγεννηθέντος ισλαμικού κόμματος (ΑΚΡ) αποτελεί τη σοβαρότερη εσωτερική αμφισβήτηση ότι η ανωτέρω δήλωση του στρατηγού Buyukanit πρόκειται να πραγματοποιηθεί. Το ΑΚΡ υπό την καθοδήγηση του κ. Ερντογκάν πέτυχε να ενσωματώσει τη θρησκευτική ψήφο όλων των κομμάτων της δεξιάς και της άκρας δεξιάς, διευρύνοντας τη βάση της πολιτικής του κυριαρχίας, έπειτα και από την επικράτηση του με 42% στις πρόσφατες νομαρχιακές εκλογές (Μάρτιος 2004).[92] Ο κ. Ερντογάν είναι όντως ο δυσκολότερος αντίπαλος που έχει αντιμετωπίσει έως σήμερα το στρατοκρατικό κατεστημένο της Τουρκίας και αυτό δεν οφείλεται μόνο στην αυτοδυναμία της κυβέρνησής του έναντι των χρεοκοπημένων κοσμικών κομμάτων που κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή της χώρας από το πραξικόπημα του 1980 έως τις βουλευτικές εκλογές του 2002.

Η ισχύς της κυβέρνησης Ερντογάν έναντι του Στρατεύματος οφείλεται και σε δύο σημαντικούς εξωγενείς παράγοντες: (α) την αξιοποίηση του μετριοπαθούς «ισλαμικού» μηνύματος του ΑΚΡ ως επιβεβαίωση του αμερικανικού επιχειρήματος προς τις άλλες μουσουλμανικές κοινωνίες ότι η ιδέα της «ισλαμικής δημοκρατίας» είναι κάτι το εφικτό και (β) η χρησιμοποίηση των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων που απαιτούν τα προενταξιακά κριτήρια της Κοπενχάγης ως μέσο αποδυνάμωσης της κυρίαρχης θέσης του στρατεύματος στην πολιτική σκηνή της Τουρκίας.

Αν και δεν είναι βέβαιο ότι ο κ. Ερντογάν συμμερίζεται τις απόψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με την αναγκαιότητα σεβασμού των θρησκευτικών και μειονοτικών δικαιωμάτων των Κούρδων και κυρίως των Αλεβητών της Τουρκίας, είναι σαφές ότι έχει ενστερνιστεί πλήρως εκείνο το προενταξιακό κριτήριο που ενισχύει τη θέση του στην εσωτερική πολιτική του διαμάχη με το Στράτευμα, δηλαδή την επιδίωξη υπαγωγής των Ατατουρκικών θεματοφυλάκων στην πολιτικά εκλεγμένη κυβέρνηση της χώρας και όχι το αντίστροφο.

Η σημαντικότερη πρωτοβουλία της κυβέρνησης Ερντογάν προς αυτήν την κατεύθυνση εντοπίστηκε στη ψήφιση του λεγόμενου έβδομου «πακέτου» των προσαρμοστικών νόμων της Τουρκίας ως προς της πρωτογενούς ευρωπαϊκής νομοθεσίας, δηλαδή των περίφημων Acquis Communautaires. Το συγκεκριμένο πακέτο μέτρων αποσκοπούσε στην αναθεώρηση του 118ού άρθρου του Συντάγματος που προέβλεπε την κυριαρχία των στρατιωτικών επί του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (εφεξής ΣΕΑ) της Τουρκίας. Οι βασικότερες αλλαγές του σχεδίου νόμου που τελικά υπογράφηκε από τον Πρόεδρο Σεζέρ προέβλεπαν, πέραν από την αύξηση της συμμετοχής του αριθμού των μη- στρατιωτικών στα όργανα του ΣΕΑ και τη διμηνιαία αντί για μηνιαία σύγκλισή του, τη μείωση της δυνατότητας των στρατιωτικών να συντάσσουν τον αμυντικό προϋπολογισμό χωρίς να υπόκεινται στον έλεγχο Ορκωτών Λογιστών που θα διορίζονταν από το Κοινοβούλιο.

Η άλλη σημαντική αλλαγή αφορούσε αποδυνάμωση του θεσμικού ρόλου που είχε έως τότε η γενικός γραμματέας του ΣΕΑ. Σύμφωνα με το νέο νόμο, ο γενικός γραμματέας του ΣΕΑ δεν θα είχε πλέον το δικαίωμα να απαιτήσει την εφαρμογή των αποφάσεων του Συμβουλίου από τον οποιοδήποτε κρατικό οργανισμό εξ ονόματος του Πρωθυπουργού και του Προέδρου της Δημοκρατίας, ούτε θα είχε πλέον την ανοικτή πρόσβαση στα έγγραφα της οποιαδήποτε κυβερνητικής υπηρεσίας. Ο νέος νόμος επίσης έθετε τέρμα στον αυτόματο διορισμό ενός υψηλόβαθμου στρατιωτικού ως γενικού γραμματέα του ΣΕΑ και προέβλεπε ότι η ευθύνη για τον συντονισμό και την επίβλεψη εφαρμογής των αποφάσεων του Συμβουλίου θα ανήκε πλέον σε έναν από τους αναπληρωτές πρωθυπουργούς. Το σπουδαιότερο, ο νόμος καταργούσε την υποχρέωση της εκάστοτε κυβέρνησης να λαμβάνει υπόψη στις αποφάσεις της τις προτάσεις του ΣΕΑ.[93]

Αν και σημαντικές οι ανωτέρω αλλαγές θα πρέπει να δοκιμαστούν στην πράξη για να αποδειχθούν βιώσιμες και κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί ως τώρα και ούτε φαίνεται να συμβαίνει μέχρι το Δεκέμβριο του 2004. το γεγονός ότι το Υπουργικό Συμβούλιο δεν θα υποχρεώνεται να λαμβάνει υπόψιν τις προτάσεις του ΣΕΑ δεν σημαίνει ότι το ΣΕΑ θα απολέσει τον εποπτικό και παρεμβατικό του ρόλο. Ο νόμος του 1980 δεν υποχρέωνε ούτως ή άλλως την εκάστοτε κυβέρνηση να αποδέχεται τις απόψεις του ΣΕΑ, αλλά απλώς να τις λαμβάνει υπόψιν της, ασχέτως εάν η πολιτική επιρροή των στρατιωτικών επέβαλε την ευθυγράμμιση των πολιτικών ηγεσιών με τις «προτάσεις» του ΣΕΑ. Εκτός αυτού παρά την ενδεχόμενη απώλεια του ελέγχου των στρατιωτικών επί της θέσης του γενικού γραμματέα του ΣΕΑ, η γενικότερη ισχύς του στρατεύματος κοινωνείται και κοινωνείτο προς την εκάστοτε γραφειοκρατική ηγεσία μέσω δημοσίων και ιδιωτικών παρεμβάσεων της στρατιωτικής ηγεσίας ακόμη και πριν το νόμο του 1980.

Επίσης όπως σημειώνει η έκθεση προόδου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2003, οι στρατιωτικοί εξακολουθούν να κατέχουν θέσεις κλειδιά στο ραδιοτηλεοπτικό και εκπαιδευτικό συμβούλιο της χώρας, ενώ ο ρόλος των ορκωτών λογιστών που θα διορίζονται από το Κοινοβούλιο για να ελέγχουν τη σύνταξη του εκάστοτε αμυντικού προϋπολογισμού περιορίζεται σημαντικά από το άρθρο 160 του συντάγματος του 1980 με το οποίο τα αποτελέσματα των ελέγχων τους δεν μπορούν να ανακοινωθούν καθώς χαρακτηρίζονται ως απόρρητα για λόγους εθνικής ασφαλείας. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι ο ελεγκτικός ρόλος των ορκωτών λογιστών δεν επεκτείνεται στο ταμείο διαχείρισης αποθεματικών του τουρκικού στρατού.[94]

Σε γενικές γραμμές τα ανωτέρω μέτρα όπως και το σύνολο των τουρκικών μεταρρυθμίσεων έως τώρα παραμένουν στο χαρτί και ακόμη δεν έχει καταστεί σαφές ότι αξίζουν κάτι περισσότερο από το χαρτί στο οποίο έχουν γραφτεί. Όντως έχουν γίνει σημαντικά βήματα σε νομοθετικό επίπεδο αλλά το κρίσιμο ζητούμενο παραμένει η εφαρμογή των νόμων και εδώ εντοπίζεται η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην έναρξη (Ελσίνκι 1999) της προενταξιακής και την έναρξη (;) της ενταξιακής φάσης των διαπραγματεύσεων της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως εκτιμά και ο πρέσβης επί τιμή κ. Ζαχαράκης : «Υπάρχει προφανώς μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο νομοθετείν και το εφαρμόζειν τον νόμο. Ενδεχομένως λοιπόν να γίνει (τον επόμενο Δεκέμβριο) η παραχώρηση (στην Τουρκία) ότι το νομοθετείν ήταν αρκετό για την παροχή της ημερομηνίας (έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων) αλλά το εφαρμόζειν τον νόμο θα πρέπει να είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να αρχίσει η ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας»[95]

Η αποδυνάμωση του ρόλου του Στρατεύματος αποτελεί και το κρισιμότερο σημείο από ελληνικής πλευράς για την ειρηνική επίλυση και των διμερών διαφορών μας με την Τουρκία, του Κυπριακού προβλήματος συμπεριλαμβανομένου. Η πεποίθηση των πολιτικών ηγεσιών Ελλάδος και Κύπρου αναφορικά με την υποστήριξη της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας εδράζεται στα ακόλουθα επιχειρήματα :

(1) ¨Ότι μια ευρωπαϊκότερη και δημοκρατικότερη Τουρκία, δηλαδή μια Τουρκία όπου ο παρεμβατικός ρόλος του στρατεύματος θα μειώνεται ολοένα και περισσότερο έως ότου εξαλειφθεί, θα είναι αυτομάτως και φιλειρηνικότερη. Αυτό πρακτικά θα πρέπει να μεταφράζεται στο ότι η Άγκυρα :

(α) Θα συμφωνήσει στην άρση των διεκδικήσεων της στο Αιγαίο- συμπεριλαμβανομένου του casus belli για την επέκταση των 12 ναυτικών μας μιλίων,

(β) Θα αντιστρέψει την παραβίαση της συνθήκης της Λοζάννης αναφορικά με το καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των νήσων της Ίμβρου και Τενέδου.

(γ) Θα συμβάλλει σε μία βιώσιμη και δίκαιη λύση του Κυπριακού που θα είναι εν προκειμένω πολύ καλύτερη από το τελικό σχέδιο Ανάν, όπως το διαπραγματεύθηκε η κυβέρνηση Ερντογάν στη Λουκέρνη τον περασμένο Απρίλιο, και

(2) ¨Ότι αντιστρόφως, μια μη – ευρωπαϊκή Τουρκία ή μια Τουρκία που έχει παγώσει τις σχέσεις της με την Ευρώπη θα είναι πολύ πιο επιθετική έναντι της Ελλάδος και της Κύπρου κάτι το οποίο πρακτικά θα πρέπει να μεταφράζεται στην (α) επιδίωξη νέων διεκδικήσεων έναντι της Ελλάδος, (β) την επιμονή στη λογική των «γκρίζων ζωνών», (γ) την αποφυγή προσφυγής στη Χάγη για τη διευθέτηση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας, (δ) τον πολλαπλασιασμό των παραβάσεων και παραβιάσεων του εθνικού εναέριου χώρου στο Αιγαίο, και (ε) την επιμονή στην αντίληψη ότι το Κυπριακό λύθηκε με την εισβολή του 1974 με την ταυτόχρονη προσπάθεια ενίσχυσης της «διεθνούς προσωπικότητας» των Κατεχομένων.

Δυστυχώς η έως τώρα εξέλιξη των Ελληνοτουρκικών σχέσεων δεν φαίνεται να τεκμηριώνει το ένα ή το άλλο επιχείρημα από τα προαναφερθέντα επιχειρήματα. Κατά την περίοδο 1997-1999 όταν η κυβέρνηση Γιλμάζ είχε κόψει τις γέφυρες επικοινωνίας της με την Ευρώπη λόγω της τότε απόρριψης (1997) του Τουρκικού αιτήματος να αναγνωριστεί ως υποψήφια προς ένταξη χώρα, η Τουρκία όχι μόνο πολλαπλασίασε τις διεκδικήσεις της επί των υποτιθέμενων «γκρίζων ζωνών» του Αιγαίου, συμπεριλαμβάνοντας μάλιστα προς στιγμήν και τη Γαύδο (Μάρτιος 1997), αλλά έφτασε στο σημείο να απειλήσει την Ελλάδα με casus belli σε περίπτωση που τοποθετούντο οι ρωσικοί πύραυλοι S-300 στην Κύπρο το 1998.

Από την άλλη πλευρά η κατά τεκμήριο δημοκρατικότερη και φιλοευρωπαϊκότερη των κυβερνήσεων της Τουρκίας, δηλαδή η παρούσα κυβέρνηση Ερντογάν, όχι μόνο φαίνεται ότι σχεδιάζει μια διπλωματική εκστρατεία για τη διεθνή αναγνώριση των «κατεχομένων» αλλά εξακολουθεί να προωθεί τις μονομερείς διεκδικήσεις της Άγκυρας στο Αιγαίο απαιτώντας την αναγνώριση από πλευράς της Ελλάδος των λεγόμενων «γκρίζων ζωνών» ως αντάλλαγμα για την κοινή προσφυγή των δύο χωρών στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης αναφορικά με τη διευθέτηση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας, όπως ακριβώς προέβλεπε η συμφωνία του Ελσίνκι τον Δεκέμβριο του 1999.[96] Παράλληλα η κυβέρνηση Ερντογάν δεν έκανε κανένα λόγο για την άρση του απαράδεκτου casus belli του 1994 με το οποίο η Τουρκία εκβιάζει την Ελλάδα να μην προβεί στην επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης της μέχρι και τα 12 ναυτικά μίλια, κάτι που θα έλυνε σχεδόν αυτόματα και το θέμα της υφαλοκρηπίδας.

Έως και την τυπική ένταξη της Κύπρου στην Ένωση το επιχείρημα ότι η Ελληνική πλευρά δεν έπρεπε να θέσει επιτακτικά τα παραπάνω ζητήματα (12 ναυτικά μίλια, υφαλοκρηπίδα, καταπάτηση συνθήκης της Λοζάννης) έτσι ώστε να μην διακινδυνεύσει η ενταξιακή πορεία της Μεγαλονήσου, είχε κάποια βάση. Ωστόσο μετά την 1ή Μαΐου του 2004, ιδίως εάν τελικά αρχίσουν από την 1ή Ιανουαρίου 2005 οι ενταξιακές πλέον διαπραγματεύσεις της Τουρκίας, η στρατηγική αυτή πρέπει να εγκαταλειφθεί ολοκληρωτικά. Μόλις εισέλθουμε στη φάση των ενταξιακών συνομιλιών τότε θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι πλέον θα διαχειριζόμαστε την τελευταία ευκαιρία του Ελληνισμού να επιλύσει το Κυπριακό και τις Ελληνοτουρκικές Σχέσεις εντός ενός πλαισίου όπου το συγκριτικό πλεονέκτημα βρίσκεται στα χέρια των Αθηνών και της Λευκωσίας και όχι στα χέρια των Τούρκων Στρατοκρατών.

Εν κατακλείδι πρέπει να υπογραμμιστεί ότι παρά τη διπλωματική ζημία που υποστήκαμε στη Λουκέρνη, η επίλυση του Κυπριακού με όρους πολύ καλύτερους από αυτούς του σχεδίου Ανάν παραμένει και θα πρέπει να παραμένει απαράβατος όρος για την τελική ένταξη της Τουρκίας στην Ένωση. Εξίσου απαράβατο όρο πρέπει να αποτελέσει η άρση του τουρκικού casus belli αναφορικά με την επέκταση των 12 ναυτικών μιλίων της χώρας μας, η οποία θα πρέπει να ακολουθηθεί αμέσως από μια πολιτική επέκτασης της αιγιαλίτιδας ζώνης μας σε μήκος μεταξύ 6 και 12 ν.μ. Μετά από αυτό η Ελλάδα θα πρέπει να προβεί σε μια ειλικρινή πρόταση προς την Τουρκία σχετικά με την κατανομή της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου στη βάση του Διεθνούς Δικαίου και τη συνακόλουθη συνεκμετάλλευση των σημαντικών πετρελαϊκών κοιτασμάτων του Αρχιπελάγους σε κοινοπραξία με αμερικανικές, ευρωπαϊκές και ρωσικές εταιρείες.

(3) Διαπιστώσεις – Μερικά Συμπεράσματα

- Η Τουρκία παραμένει μία πολύ ισχυρή στρατιωτική δύναμη στην περιοχή παρά τις κατά καιρούς εξαγγελθείσες περικοπές των εξοπλιστικών της προγραμμάτων. Φροντίζει έως σήμερα να εκσυγχρονίζει τις Ένοπλες Δυνάμεις της στις οποίες παραδοσιακά βασίζει την εσωτερική της σταθερότητα και την επιτυχία στους στόχους της εξωτερικής της πολιτικής. Η πεποίθηση αυτή του τουρκικού κατεστημένου δεν φαίνεται ότι θα αλλάξει εύκολα, έστω και με την προοπτική της ένταξης στην ΕΕ. Συγκεκριμένα παρά την ρευστότητα των τουρκικών πραγμάτων μετά το 2002, εκείνο που φαίνεται να παραμένει σταθερό στο εγγύς μέλλον, είναι ο ρόλος του στρατού. Οι στρατιωτικοί δείχνουν αποφασισμένοι να διατηρήσουν την επιδιαιτητική τους θέση στο επίκεντρο του τουρκικού πολιτικού συστήματος, προκειμένου στο εσωτερικό να προασπίζουν τον κοσμικό χαρακτήρα του πολιτεύματος και στον διεθνή χώρο να διασφαλίζουν τα τουρκικά γεωπολιτικά και στρατηγικά συμφέροντα όπως αυτοί παραδοσιακά τα αντιλαμβάνονται.[97]

- Μετά την οριστικοποίηση της ενταξιακής προοπτικής των Δυτικών Βαλκανίων (Σύνοδος Θεσσαλονίκης 2003) και την ένταξη της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας στην Ένωση το 2007, το οποιοδήποτε πεδίο ενδεχόμενου Ελληνοτουρκικού ανταγωνισμού στη Βαλκανική θα έχει αμιγώς γεωοικονομική μορφή -κυρίως γύρω από ζητήματα κατασκευής αγωγών φυσικού αερίου και πετρελαίου- και θα εξελιχθεί μέσα σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο όπου η χώρα μας διαθέτει και -θα πρέπει να χρησιμοποιήσει- το σύνολο των θεσμικών αλλά και οικονομικών της πλεονεκτημάτων.

- Ακόμη και αν εκδηλωθούν περαιτέρω τάσεις Αλβανικού αναθεωρητισμού έναντι των Σκοπίων ή σχετικά με το καθεστώς του Κοσόβου, η Άγκυρα έχοντας πάντοτε ανοιχτό το κουρδικό της πρόβλημα είναι πιθανότερο-όπως έκανε το 1999 και το 2001- να ταυτιστεί με την Ελληνική αλλά και Ευρω-Αμερικανική θέση περί μη (περαιτέρω) αλλαγής των συνόρων.

- Όσον αφορά την Υπερκαυκασία η αποτελεσματικότητα της τουρκικής διπλωματίας απεδείχθη συνεχώς φθίνουσα, ενώ απέτυχε πλήρως αναφορικά με τον παντουρκικό μεγαλο-ιδεατικό της προσανατολισμό σχετικά με τις τουρκόφωνες δημοκρατίας της πρώην Σοβιετικής Κεντρικής Ασίας. Από τον αρχικό στόχο της αντικατάστασης της γεωπολιτικής επικυριαρχίας της Ρωσίας στην περιοχή που κορυφώθηκε με την επικίνδυνη απόπειρα πραξικοπηματικής ανατροπής της κυβέρνησης Αλίγιεφ (1995) και την υποστήριξη της πρώτης Τσετσενικής εξέγερσης (1996), ο θεμελιώδης στόχος περιορίστηκε στην κατασκευή του πετρελαιαγωγού Μπακού-Τζεϋχάν, ο οποίος αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί μέσα στο πρώτο μισό του 2005 .

- Ο αγωγός αυτός ωστόσο από μόνος του δεν αρκεί -εφόσον ολοκληρωθεί και κυρίως εφόσον λειτουργήσει ομαλά- ούτε για να εντάξει στρατιωτικο-διπλωματικά το Αζερμπαϊτζάν στην αμερικανο-τουρκική σφαίρα επιρροής ούτε, πολύ περισσότερο, για να αντικαταστήσει τη ρωσική γεωπολιτική επικυριαρχία στην Υπερκαυκασία. Η δυναμική αυτή θα μεταβληθεί εφόσον η αμερικανο-τουρκική συμμαχία αποφασίσει να υπερασπίσει στρατιωτικά τον πετρελαιαγωγό Μπακού-Τζεϋχάν υποχρεώνοντας τη Μόσχα σε στρατηγική εκκένωση της Υπερκαυκασίας από τις σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις που διατηρεί στην Αρμενία και τη Γεωργία.

- Η σημασία της αμερικανοτουρκικής ρήξης αναφορικά με το άνοιγμα ενός βορείου μετώπου κατά την εκστρατεία αντικατάστασης του Σαντάμ δεν θα πρέπει να υπερεκτιμηθεί. Η ζημία για την τουρκική διπλωματία ήταν σημαντική αλλά ήταν ταυτόχρονα θεματικά και γεωγραφικά περιορισμένη στο χώρο της Μέσης Ανατολής και δεν οδήγησε σε μια γενικότερη αναθεώρηση της στρατηγικής συμμαχίας ΗΠΑ-Τουρκίας καθ'οποιονδήποτε τρόπο που τυχόν να ωφελούσε άμεσα τον Ελληνισμό.

- Παρά την άρνηση των ΗΠΑ είτε να ανεχτούν την οποιαδήποτε στρατιωτική παρουσία της Τουρκίας εντός του κουρδικού θύλακα, είτε να εκδιώξουν οι ίδιες τους περίπου 5.000 μαχητές του ΡΚΚ που έχουν καταφύγει στο Βόρειο Ιράκ, η Ουάσινγκτον δεν δίστασε ούτε στιγμή να πλειοδοτήσει τις τουρκικές θέσεις κατά τη διαπραγμάτευση του σχεδίου Ανάν και δεν πρέπει κανείς να αμφιβάλλει ότι θα κάνει το πάν για να δοθεί ημερομηνία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων στην Τουρκία τον ερχόμενο Δεκέμβριο.

- Η αντιπαράθεση Τουρκίας-Ευρωπαϊκής Ένωσης -προεξαρχούσης της Γαλλίας-αναφορικά με τη «διαθεσιμότητα» Νατοϊκών μέσων για την ΚΕΠΓΙΑ κατά τη διετία 2000-2002, κατέδειξε στον γαλλο-γερμανικό πυρήνα ότι η Τουρκία σε περίπτωση ένταξης της θα συμπεριφερόταν ως μια δεύτερη και εξίσου πιστή Αλβιόνα στο πλευρό των ΗΠΑ εμποδίζοντας εκ των έσω τα όποια βήματα διπλωματικής και αμυντικής χειραφέτησης της 'Ένωσης.

- Η εξαίρεση της συμμετοχής της Κύπρου από τις επιχειρήσεις της ΚΕΠΠΑ αφορά μόνο εκείνες τις επιχειρήσεις που θα συντελούνται κατόπιν προσφυγής της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα μέσα της Ατλαντικής Συμμαχίας. Από την άποψη αυτή η διετής Ευρω-Ατλαντική διελκυστίνδα που αφορούσε ουσιαστικά την μελλοντική εξέλιξη του Κυπριακού και των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων έληξε μάλλον με λευκή ισοπαλία. Η Τουρκία δεν μπόρεσε -όπως ήταν φυσικό- να αποκτήσει δικαίωμα βέτο αναφορικά με τις αποφάσεις της Ένωσης στον τομέα της ΚΕΠΠΑ αλλά και από την άλλη πλευρά η Ελλάδα δεν μπόρεσε -όπως ήταν εξίσου φυσικό- να διασφαλίσει ότι η ΚΕΠΠΑ θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί υπέρ της ίδιας ή της Κύπρου.

- Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν θα πρέπει να θεωρείται ως αποτυχία της ελληνικής διπλωματίας δεδομένου ότι η ίδια η Ένωση δεν είναι σε θέση -τουλάχιστον για το άμεσο μέλλον- να προσφέρει στα μέλη της μια ρήτρα συλλογικής άμυνας αντίστοιχης με το Άρθρο 5 της Ατλαντικής Συμμαχίας, όπως έδειξε ο σταδιακός εκφυλισμός αρχικά φιλόδοξων προτάσεων του Ευρωπαϊκού Συντάγματος που προέβλεπαν, στο κείμενο της Θεσσαλονίκης (Ιούνιος 2003), την παροχή μιας ρήτρας αμοιβαίας συνδρομής μεταξύ των μελών της Ένωσης, που περιελάμβανε και τη δυνητική χρήση στρατιωτικών μέσων.

- Η πρωτοφανής ισχύς που διέπει την πρόκληση της κυβέρνησης Ερντογάν έναντι του παρεμβατικού ρόλου του Στρατεύματος στην πολιτική ζωή της χώρας οφείλεται και σε δύο σημαντικούς εξωγενείς παράγοντες: (α) την αξιοποίηση του μετριοπαθούς «ισλαμικού» μηνύματος του ΑΚΡ ως επιβεβαίωση του αμερικανικού επιχειρήματος προς τις άλλες μουσουλμανικές κοινωνίες ότι η ιδέα της «ισλαμικής δημοκρατίας» είναι κάτι το εφικτό και (β) τη χρησιμοποίηση των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων που απαιτούν τα προ-ενταξιακά κριτήρια της Κοπενχάγης ως μέσο αποδυνάμωσης της κυρίαρχης θέσης του στρατεύματος στην πολιτική σκηνή της Τουρκίας. Ήδη η τουρκική διπλωματία στοχεύοντας προς τη Δύση και τους Άραβες, προσπαθεί να πείσει και τις δύο πλευρές ότι μόνο αυτή μπορεί να μειώσει την μεταξύ τους ένταση και να προσφέρει τον εαυτό της ως παράδειγμα μουσουλμανικού κράτους με δημοκρατικούς θεσμούς δυτικού τύπου. Η προσπάθεια αυτή ήδη έχει δώσει δείγματα επιτυχίας.

- Σε γενικές γραμμές τα μέτρα νομοθετικού εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας -με σημαντικότερο το 7^ο πακέτο μεταρρυθμίσεων (Ιούλιος 2003) που περιορίζει την κυριαρχικά των στρατιωτικών επί του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλεια- έως τώρα παραμένουν στο χαρτί και ακόμη δεν έχει καταστεί σαφές ότι αξίζουν κάτι περισσότερο από το χαρτί στο οποίο έχουν γραφτεί. Το κρίσιμο ζητούμενο παραμένει η εφαρμογή των νόμων και εδώ εντοπίζεται η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην έναρξη (Ελσίνκι 1999) της προενταξιακής φάσης και την έναρξη (;) της ενταξιακής φάσης των διαπραγματεύσεων της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πάντως έως τον ερχόμενο Δεκέμβριο το πιθανότερο είναι ότι δεν θα έχουν ακόμη συγκεντρωθεί ικανοποιητικά τεκμήρια για να αρχίσουν οι ενταξιακές πλέον συνομιλίες της Τουρκίας με την Ένωση.

- Οποτεδήποτε και αν εισέλθουμε στη φάση των ενταξιακών συνομιλιών με την Τουρκία τότε θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι πλέον διαχειριζόμαστε την τελευταία ευκαιρία του Ελληνισμού να επιλύσει το Κυπριακό και τις Ελληνοτουρκικές Σχέσεις εντός ενός πλαισίου, όπου το συγκριτικό πλεονέκτημα βρίσκεται στα χέρια των Αθηνών και της Λευκωσίας και όχι στα χέρια των Τούρκων Στρατοκρατών. Σε αυτήν την τελική διαπραγμάτευση οι ελάχιστες «κόκκινες γραμμές» του Ελληνισμού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνουν (α) την επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης μας στο Αιγαίο σε μια απόσταση έως και 12 ναυτικών μιλίων με ταυτόχρονη ταύτιση του εναέριου χώρου και την κατοπινή διευθέτηση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας και της συνεκμετάλλευσης των πετρελαίων του Αιγαίου και (β) την επίλυση του Κυπριακού με καλύτερους όρους βιωσιμότητας και δικαιοσύνης σε σχέση με το ότι προέβλεπε το Σχέδιο Ανάν.

δ. Η Επίδραση της Πολιτικής και των Στρατηγικών Συμφερόντων ΗΠΑ και ΕΕ στην Περιοχή.

(1) Γενικά

Είναι γεγονός ότι ελάχιστα γεωπολιτικά συστήματα της ψυχροπολεμικής περιόδου έχουν μεταβληθεί σε τέτοιο ριζικό βαθμό και μέσα σε τόσο λίγο χρονικό διάστημα όσο η Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική Ασφάλειας. Αυτό και μόνο, ως είναι φυσικό, έχει επιδράσει και στην ελληνική σκέψη στα θέματα εθνικής άμυνας και ασφάλειας.

Την ίδια στιγμή που συμβαίνουν αυτές οι μεγάλες μεταβολές και αλλαγές, έχουμε ένα άλλο, μάλλον παράδοξο, γεγονός. Αυτό της επιβίωσης διεθνών θεσμών και οργανισμών μέσα σε μία τέτοια διαδικασία ριζικών ανακατατάξεων στο γεωπολιτικό τους περίγυρο. Τόσο η Ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία (ΕΕ), όσο και ο Ευρωατλαντικός πυλώνας, που κάλυπτε τις αμυντικές ανάγκες, μπόρεσαν να αναπροσαρμοσθούν, σε γενικές γραμμές με επιτυχία στο νέο και εξαιρετικά ρευστό περιβάλλον ασφαλείας, επεκτείνοντας μία ζώνη πολιτικής και αμυντικής σταθερότητας, σε περιοχές που μέχρι πριν 10 χρόνια θα ήταν αδιανόητο να μπορέσουμε να προβλέψουμε ότι θα μπορούσαν να καταστούν κοινωνοί του ευρωπαϊκού κεκτημένου ασφάλειας και δυνητικής ευημερίας.

Αυτό το επιτυχές αποτέλεσμα δεν συνεπαγόταν πάντοτε μία ευτυχή ή αρμονική συμβίωση. Κυρίως στις αρχές της μεταψυχροπολεμικής περιόδου η ίδια η ύπαρξη του ΝΑΤΟ τέθηκε υπό ισχυρή αμφισβήτηση[98] καθώς αναδυόταν το όραμα ενός ισχυρού Ευρωπαϊκού βραχίονα που θα καθιστούσε την Κοινότητα και κατόπιν Ένωση των Ευρωπαϊκών Κρατών το βασικό διαμορφωτή του περιβάλλοντος ασφαλείας στην Ευρώπη.[99]

Είναι επίσης δεδομένο ότι το εκάστοτε γεωπολιτικό περιβάλλον της χώρας μας επηρεάζεται άμεσα από τα στρατηγικά συμφέροντα και την συνεπαγόμενη πολιτική ασφάλειας που ακολουθούν οι ΗΠΑ και οι Μεγάλες Δυνάμεις της ΕΕ στον ευρύτερο γεωστρατηγικό χώρο της Ελλάδος. Επομένως η κατανόηση του σημερινού γεωπολιτικού περιβάλλοντος της χώρας μας, σε σχέση με τα στρατηγικά συμφέροντα ΗΠΑ και ΕΕ προϋποθέτει να κατανοήσουμε :

(α) Τις απειλές για την αντιμετώπιση των οποίων κινητοποιήθηκαν οι προαναφερθείσες Μεγάλες Δυνάμεις της ΕΕ και η μόνη πλέον πλανητική δύναμη της μεταψυχροπολεμικής περιόδου και,

(β) Του τρόπου με τον οποίον επηρεάστηκε η διμερής ισορροπία δυνάμεων εντός του Ευρωατλαντικού χώρου, καθώς η γεωπολιτική ενότητα της «Δύσεως» αποκτούσε ολοένα και ιστορικότερη σημασία, τουλάχιστον όσον αφορά την σχεδόν αυτόματη ταύτιση συμφερόντων και στρατηγικών σε αμφότερες τις πλευρές του Ατλαντικού.

(2) Παρούσα Κατάσταση

Η Αναδόμηση της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής Ασφάλειας : Οι Στρατηγικές της ΕΕ και των ΗΠΑ έναντι «Παλαιών» και «Νέων» Απειλών.

Οι σκέψεις και οι προσπάθειες για την δημιουργία ενός ισχυρού Ευρωπαϊκού βραχίονα ασφάλειας και άμυνας κατάρρευσαν ουσιαστικά μέσα στις στάχτες του Γιουγκοσλαβικού εμφυλίου (1991-1995). Έτσι τα γεγονότα στην Γιουγκοσλαβία και η συνεχιζόμενη αβεβαιότητα για το στρατηγικό προσανατολισμό της Ρωσίας[100], επανέφερε τις ΗΠΑ στο γεωπολιτικό προσκήνιο της Ευρώπης και στο ψυχροπολεμικού τύπου ηγεμονικό και επιδιαιτητικό τους ρόλο ως ρυθμιστή της Ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφάλειας για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1990.

Πέρα από τον εμφανή φόβο ενός άμεσου ρωσικού ρεβιζιονισμού ως απόρροια κατάρρευσης των εσωτερικών πολιτικών μεταρρυθμίσεων, κάτι που παραλίγο έγινε με το πραξικόπημα του Οκτωβρίου 1993, ο βασικότερος, αν και αντανακλαστικός, φόβος του ευρωπαϊκού συστήματος ασφάλειας ήταν το ενδεχόμενο ενός γερμανικού ρεβιζιονισμού. Η κατάληξη των διαπραγματεύσεων του Maastricht, έκαναν για πρώτη φορά λόγο στην αναγκαιότητα της «πολιτικής ενοποίησης», αναγνωρίζοντας την εξελικτική θέσπιση μιας Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Άμυνας, όπως αποκρυσταλλώθηκε με την μορφή της ΚΕΠΠΑ από τη σύνοδο της Κολωνίας και μετά (Ιούνιος 1999). Οι αλλαγές αυτές ουσιαστικά εξάλειψαν τον κίνδυνο της επανεθνικοποίησης των πολιτικών ασφαλείας των ευρωπαϊκών κρατών. Πέτυχαν έτσι να εξορκίσουν τα ιστορικά φαντάσματα του 20ού αιώνα και να περιορίσουν σημαντικά τον δυνητικό ενδο-ευρωπαϊκό επιδιαιτητικό ρόλο που θα μπορούσαν να διαδραματίσουν οι ΗΠΑ, χωρίς ωστόσο να επιτύχουν, και εδώ έγκειται το παράδοξο, τη στρατηγική αυτονόμηση της Ε.Ε[101].

Ωστόσο, παραμένει ενδιαφέρον ότι για πολλούς ιδίως Ρεπουμπλικανούς ηγέτες και αναλυτές η μη-επανεθνικοποίηση της Ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφαλείας μετά το 1989 αποτέλεσε σχεδόν αποκλειστικό επίτευγμα του ΝΑΤΟ και για τους ίδιους εξακολουθεί να αποτελεί μια εγγύηση που μόνο η Αμερικανική ηγεμονική επιδιαιτησία στην Ευρώπη μπορεί να διασφαλίσει[102]. Έως τα μέσα της δεκαετίας παρά τις περιφερειακές φωνές γύρω από την αναγκαιότητα αντιμετώπισης της τρομοκρατίας και της διασποράς των όπλων μαζικής καταστροφής και παρά τη σχετική αναδόμηση ορισμένων υπηρεσιών του ΝΑΤΟ (σύσταση μονάδας βιοχημικού πολέμου το 1995), η συνειδητοποίηση των «μετα-μοντέρνων» απειλών κατείχαν –με μόνη διαφορά το ζήτημα της αποπυρηνικοποίησης της Λευκορωσίας, Ουκρανίας και Καζακστάν- ουσιαστικά δευτερεύουσα θέση στις στρατηγικές προτεραιότητες των Μεγάλων Δυνάμεων.

Έως τα τέλη σχεδόν της δεκαετίας, οι βασικές απειλές του συστήματος της Ευρωπαϊκής Ασφαλείας, υποσυνείδητες η μη, αφορούσαν την αποτροπή ενδεχόμενης αναζωπύρωσης των βασικών γεωστρατηγικών δυναμικών επικυριαρχίας γερμανικής ή ρωσικής πατρότητας που οδήγησαν σε τρεις «Παγκόσμιους Πολέμους» μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα. Πέραν από τις απειλές του Γερμανικού και Ρωσικού Ρεβιζιονισμού υπήρχε και μια τρίτη μορφή απειλής που βρίσκει την καταγωγή της στην Realpolitik και αφορά πρώτιστα τις ΗΠΑ και τον δικό της φόβο, μύχιο επί των Δημοκρατικών (με την εξαίρεση της τελευταίας διετίας της προεδρίας Clinton) και πολύ πιο έκδηλο επί των Ρεπουμπλικάνων, ότι η ουσιαστική αμυντική και συνάμα διπλωματική χειραφέτηση της Ευρώπης θα οδηγούσε και στην άμβλυνση της ηγεμονικής επικυριαρχίας των ΗΠΑ σε παγκόσμιο επίπεδο.

Αυτή η εξέλιξη, θα άφηνε ανοιχτό το ενδεχόμενο ανάδυσης, μέσα από την Ευρώπη, ενός ανταγωνιστικού προς τις ΗΠΑ πόλου σε πολυ-περιφερειακό επίπεδο, που θα έληγε το σχεδόν απόλυτο στρατηγικό και διπλωματικό μονοπώλιο που απολαμβάνουν οι ΗΠΑ, σε μια σειρά από γεωγραφικές περιφέρειες ζωτικής σημασίας για την γεωοικονομική / ενεργειακή ασφάλεια και επιβίωση της Ένωσης, με πρώτη τη Μέση Ανατολή, τον Περσικό Κόλπο και την Ανατολική Λεκάνη της Μεσογείου. Αυτή η στρατηγική οπτική έβλεπε τη Βαλκανική ως την ενδιάμεση γεωπολιτική ζώνη ανάμεσα στην Ευρώπη και τη Μείζων Μέση Ανατολή.

Οι σημαντικότερες αλλαγές στο στρατηγικό τοπίο της Ευρωπαϊκής Ασφαλείας για την περασμένη δεκαετία από την επιβίωση, αναπροσαρμογή, επέκταση (1999) και υπερεπέκταση (2002) του ΝΑΤΟ, έως την μερική εξισορροπιστική ανάδυση της ΚΕΠΠΑ, μετά το Κόσοβο (Σύνοδοι Κολωνίας και Ελσίνκι 1999) και εμφαντικά μετά το Ιράκ (2003), έγιναν διότι οι βασικοί πρωταγωνιστές, κινήθηκαν στη βάση αντιμετώπισης των προαναφερθέντων «ανομολόγητων» Realpolitik απειλών. Η πρώτη αφορούσε την αποτροπή του Ρωσικού Ρεβιζιονισμού[103], και η δεύτερη αφορούσε την αποτροπή από την πλευρά των ΗΠΑ και των Βρετανών, της «απειλής» της ευρωπαϊκής διπλωματικής και αμυντικής χειραφέτησης και τη συνακόλουθη «ηπειρωτική» αντίδραση σε αυτό το ενδεχόμενο με πάγωμα της ομολογουμένως τακτικής σύμπλευσης των Βρετανών από τη σύνοδο του Saint-Malo (1998) έως και την σχεδόν βέβαιη απόρριψη του Ευρωπαϊκού Συντάγματος στο δημοψήφισμα του 2006.

Το μόνο καινούργιο από την άποψη αντιμετώπισης των «μεταμοντέρνων», μετα-συμβατικών απειλών για την Ευρωπαϊκή Ασφάλεια πριν την 11^η Σεπτεμβρίου υπήρξε η όψιμη ανακάλυψη των Εθνοτικών Συρράξεων ως παράγοντας ασφαλείας για τη σταθερότητα μιας ευρύτερης περιοχής με τη λογική ότι η κατάρρευση ενός κράτους θα μπορούσε να οδηγήσει στη διάχυση (spill-over) των κυμάτων αποσταθεροποίησης είτε μέσω της βίαιης μετατόπισης των προσφύγων είτε μέσω της νομιμοποίησης αποτελεσμάτων εθνοκαθάρσεων που θα έδιναν το λάθος παράδειγμα, σε κάθε επίδοξη μειονότητα με αποτέλεσμα τον ακατάσχετο κατακερματισμό της περιφερειακής τάξης πραγμάτων και την κλιμακούμενη αποσταθεροποίηση του παγκόσμιου συστήματος.

Το βιβλίο του πρώην γερουσιαστή και πρέσβη των ΗΠΑ στον ΟΗΕ Daniel Patrick Moynihan, Pandemonium (1992) είναι το αντιπροσωπευτικότερο δείγμα περιγραφής αυτού του φοβικού σεναρίου που στην αρχική μεταψυχροπολεμική περίοδο δεν στερείτο ψεγμάτων τεκμηρίωσης, καθώς μέσα σε λιγότερο από μια 4ετία από το 1989 έως το 1993 προέκυψε μια πανσπερμία κρατών μέσα από βίαιες εθνοτικές συρράξεις με επίκεντρο τη δυτική Βαλκανική και την νότια ζώνη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο η αναπροσαρμογή του ψυχροπολεμικού σεναρίου της θεωρίας domino μετά το 1991 στερείτο ουσιαστικών αποδείξεων καθώς αφενός στις περιπτώσεις των συρράξεων εκτός της Ευρώπης, η Διεθνής Κοινότητα ήταν τραγικά απούσα έως απάνθρωπα αδιάφορη για να σταματήσει κάποια αρνητική διάχυση που τελικά δεν επήλθε ούτε στις περιπτώσεις των συρράξεων που αφορούσαν την Αφρική (Ρουάντα, Σιέρα Λεόνε) και την πρώην Σοβιετική Ένωση (Γεωργία-Αμπχαζία, Γεωργία-Νότια Οσσετία, Αρμενία-Αζερμπαϊτζάν, Εμφύλιος Τατζικιστάν), ούτε οδήγησε σε ενδεχόμενο κατακερματισμό της Ρωσικής Ομοσπονδίας (αποσχιστικά κινήματα Τσετσενίας και Ταταρστάν), κάτι που θα είχε πραγματικά εφιαλτικές επιπτώσεις για την παγκόσμια και την ευρωπαϊκή ασφάλεια[104].

Η θεωρία του εθνοτικού domino συρράξεων που επιστρατεύθηκε ανεπιτυχώς από τους Αμερικανούς για να δικαιολογήσει την επέμβαση του ΝΑΤΟ στο Κόσοβο το 1999, σε βαθμό που η μη επέμβαση των ΗΠΑ θα οδηγούσε μέχρι και σε Ελληνο-Τουρκικό Πόλεμο, αποτέλεσε ουσιαστικά ευρωπαϊκή «πρωτοτυπία» για να «μπαλώσει» εκ των υστέρων την ανικανότητα και κυρίως ανωριμότητα της θνησιγενούς προγόνου της ΚΕΠΠΑ, να αντιμετωπίσει επιτυχώς την πρόκληση της Γιουγκοσλαβικής αποσύνθεσης τη στιγμή που αμφισβητείτο με σοβαρά επιχειρήματα η μετα-ψυχροπολεμική χρησιμότητα του ΝΑΤΟ. Ιστορικά επίσης αυτή η απειλή δεν αποτέλεσε τίποτε το ιδιαίτερα καινοτόμο ή προ-Βεστφαλιανό δεδομένου ότι, αν και η έκρηξη διάλυσης αυτών των Βαλκανικών κρατών προήλθε πρώτιστα εκ των έσω, θα πρέπει να αναγνωρισθεί ότι οι πρωταγωνιστές αυτής της διάλυσης παρέμειναν οι κρατικοί δρώντες[105].

Στην πραγματικότητα για την Ευρώπη το ζήτημα αυτό και η όλη φιλοσοφία της νέας απειλής, ως κινδύνου των εκ των έσω κατάρρευσης ενός κράτους, συνδέθηκε με την καταφανή υπενθύμιση, στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, του πόσο ζοφερό μπορεί να είναι ένα επανα-εθνικοποιημένο σύστημα ασφαλείας που νομιμοποιεί τη στρατιωτική βία ως μέσο πολιτικής πρακτικής και βρίσκεται στον αντίποδα του ευρωπαϊκού μετα-πολεμικού κεκτημένου. Η αμφισβήτηση αυτού του κεκτημένου στην καρδιά της Ευρώπης, ιδίως τη στιγμή που η Γερμανική «ατμομηχανή» της επεδίωκε την περαιτέρω επέκταση αυτού του κεκτημένου πολιτικής σταθερότητας προς Ανατολάς, αποτέλεσε και τη βασική αιτία εμπλοκής των άγγλο-γαλλικών δυνάμεων στη Βαλκανική, σηματοδοτώντας και την υπό ΝΑΤΟϊκό μανδύα- στρατιωτική δραστηριοποίηση της Γερμανίας αρχικά εντός ευρωπαϊκού εδάφους (Βοσνία-1995) και αργότερα σε παγκόσμιο επίπεδο (Αφγανιστά-2001).

Έως και το τέλος της δεκαετίας η οπτική αντιμετώπισης των απειλών έναντι της Ευρωπαϊκής ασφαλείας, παραμένει κρατο-κεντρική και στενά συνδεδεμένη με τη διατήρηση ενός ισχυρού ΝΑΤΟϊκού παρεμβατισμού στο πρώην Ανατολικό ήμισυ της Ηπείρου. Πολύ αργότερα, μόνο στην τελική έκδοση του «Δόγματος» Σολάνα επί ιταλικής προεδρίας το Δεκέμβριο του 2003, η εσωτερική κατάρρευση ενός κράτους, ιδίως εάν αυτό έχει κάποιο πυρηνικό ή βιοχημικό οπλοστάσιο, θα συνδεθεί με το ενδεχόμενο χρησιμοποίησης αυτής της κατάρρευσης από μη-κρατικούς φορείς (τρομοκρατικά δίκτυα, δίκτυα οργανωμένου εγκλήματος και διακίνησης ναρκωτικών) για να απειλήσουν το διεθνές και συνεπαγόμενα το ευρωπαϊκό σύστημα ασφαλείας[106].

Η ουσιαστική συζήτηση γύρω από τις «νέες» απειλές αποτελεί απόρροια δύο γεγονότων που σχετίζονται αφενός με την «κοσμογονία» της 11ής Σεπτεμβρίου, αλλά και με την αποτελεσματική αντιμετώπιση των δύο εκ των τριών «υποσυνείδητων» Realpolitik απειλών που απασχόλησαν και κινητοποίησαν τους βασικούς διαμορφωτές της ευρωπαϊκής ασφαλείας : την μακροπρόθεσμη αποτροπή του γερμανικού και του ρωσικού ρεβιζιονισμού. Παράλληλα, η έκρηξη σχεδόν του συνόλου των πιθανών εθνοτικών εστιών σύρραξης στη Βαλκανική (Αλβανία-1997, Κόσοβο-1999, Σκόπια-2000 και 2001), έκλεισε τον κίνδυνο του εθνοτικού spill-over εντάσσοντας, σε συνδυασμό με την πτώση του Μιλόσεβιτς (2001), την πλέον «εκρηκτική» περιοχή της Ευρώπης σε σαφή τροχιά πολιτικής και οικονομικής σταθεροποίησης που επιστεγάστηκε από την απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Θεσσαλονίκης, να αναγνωρίσει την ενταξιακή προοπτική των Δυτικών Βαλκανίων τον Ιούνιο του 2003.

Επιπρόσθετα σε σημειολογικό επίπεδο πολιτικής αξιοπιστίας, η περιοχή αποτέλεσε και το πρώτο πεδίο δοκιμασίας, επιτυχούς έως τώρα, της επιστροφής της Ευρώπης στη «Νοτιοανατολική Ευρώπη» και της αναδιεκδίκησης του ρόλου της ως του βασικού διαμορφωτή της Ευρωπαϊκής Ασφαλείας μετά το «φιάσκο» της περιόδου 1992-1995, κάτι που θα αποτελέσει και τη θεμελιώδη φιλοδοξία της ΚΕΠΠΑ σε μεσοπρόθεσμο τουλάχιστον επίπεδο για τα επόμενα έτη. Η στρατιωτική περιφρούρηση και η γεωπολιτική διαχείριση των αποτελεσμάτων του Dayton (1995) και του Κοσόβου (1999) στην Νοτιοανατολική Ευρώπη από τις δυνάμεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου θα αποτελέσει και την υψηλότερη πρωτοβουλία της Ε.Ε. σε στρατηγικό επίπεδο για το άμεσο μέλλον.

Η πρωτοβουλία αυτή κινούμενη παράλληλα με τη διαδικασία που θεσπίστηκε στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο του 2003, αποσκοπεί στο να αποτρέψει τον περαιτέρω πολιτικό κατακερματισμό της Βαλκανικής και την ενδεχόμενη de jure αλλαγή του χάρτη, έτσι ώστε να διατηρηθεί ζωντανή η μακροπρόθεσμη προοπτική ενσωμάτωσης των Βαλκανικών κρατών στην Ένωση. Παράλληλα θα εντατικοποιηθούν από πλευράς Βρυξελλών και οι διαδικασίες οικονομικής ενοποίησης της περιοχής στη βάση της στενότερης διασύνδεσης της με την Κεντρική Ευρωπαϊκή ενδοχώρα προωθώντας την απελευθέρωση των δικτύων ενέργειας, ηλεκτρισμού και μεταφορών, μεταξύ των Κρατών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και μεταξύ της Ν.Α. Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής ενδοχώρας τόσο προς Δυσμάς (Ιταλία) όσο και προς Βορά (Αυστρία, Γερμανία).

Η Ελλάδα μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορεί, εφόσον αναπτύξει τη δέουσα στρατηγική, να αναδειχθεί στην «ατμομηχανή» της Ευρωπαϊκής προοπτικής των Βαλκανικών κρατών, και τον θεμελιώδη επιταχυντή του Εξευρωπαϊσμού της εξωτερικής τους πολιτικής. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσει να αποτρέψει την γεωπολιτική πρόσδεση των Βαλκανίων είτε στην Τουρκία είτε στις ΗΠΑ, κατά τρόπο που να υποβαθμίζει τα γεωπολιτικά συμφέροντα του Έθνους και να ενισχύει, μέσω της επικυριαρχίας των ΗΠΑ περιφερειακά, τον δυνητικό ρόλο της Τουρκίας ως ανταγωνιστικότερης προς την Ελλάδα δύναμης σε Βαλκανικό επίπεδο, ιδίως αναφορικά με την μελλοντική εξέλιξη του Αλβανικού ζητήματος.

Σε τελική πάντως ανάλυση, πρέπει να γίνει σαφές ότι η αντιμετώπιση της πλειοψηφίας των Realpolitik απειλών και σε δεύτερο βαθμό της απειλής των εθνοτικών dominos λειτούργησε συντελεστικά της στρατηγικής μεταμόρφωσης που επιτελέστηκε μετά την 11^η Σεπτεμβρίου στη Ευρώπη. Θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να συζητούσαμε σήμερα στην Ευρώπη, με την ίδια επίταση και ενδιαφέρον, την αντιμετώπιση των μετα-μοντέρνων απειλών της ισλαμικής/φονταμενταλιστικής μεγα-τρομοκρατίας, και του ενδεχομένου διενέργειας τρομοκρατικών επιθέσεων από μη-κρατικούς δρώντες με Όπλα Μαζικής Καταστροφής, εάν υπήρχε ακόμη ουσιαστική στρατιωτική απειλή στην Ευρώπη από την πλευρά της Ρωσίας, με ότι αυτό συνεπαγόταν για τη σημασία της ηγεμονικής επιδιαιτησίας των ΗΠΑ ενδο-ευρωπαϊκά και τις δυναμικές διπλωματικής /αμυντικής χειραφέτησης της Ευρώπης ή έστω του σημαντικότερου τμήματός της γύρω από την ηγεσία του Γάλλο-Γερμανικού άξονα.

ΝΑΤΟ – ΕΕ- Αμερικανικές Βάσεις, ένα πλέγμα Ευρώ-Αμερικανικής Πολιτικής έναντι της Ρωσίας.

Παρά το γεγονός ότι στη Δυτική Ευρώπη είναι παγωμένη η αντίληψη ότι ο Ψυχρός Πόλεμος έχει τελειώσει αυτό δεν κοινωνείται στο υπόλοιπο και νεοεισελθέν μέρος της Ένωσης που διατελεί υπό τον γεωπολιτικό αστερισμό των ΗΠΑ και αλλοιθωρίζει περισσότερο προς την πλευρά της Ουάσινγκτον παρά προς την πλευρά των Βρυξελλών και εν προκειμένω του Γαλλο-Γερμανικό άξονα. Η πλειοψηφία των κρατών της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης έως την ένταξη τους στο ΝΑΤΟ (2002), με τη μόνη ίσως εξαίρεση της Σλοβακίας, εξακολουθούν να σκέφτονται και να ενεργούν στρατηγικά με βάση το ενδεχόμενο μιας αταβιστικής πλέον Ρωσικής απειλής και της σχεδόν αυτόματης γεωπολιτικής συνταύτισης των κρατών αυτών με τις επιλογές των ΗΠΑ, ασχέτως του πόσο λάθος μπορεί να είναι, όπως έδειξε και η αποστολή των στρατευμάτων τους στο Ιράκ.

Αν και πλήθος ιστορικών και ψυχολογικών παραγόντων μπορούν να δικαιολογήσουν αυτήν την τάση, τόσο η Ένωση, όσο και η Ατλαντική Συμμαχία δεν μπορούν να καταστούν όμηροι μιας τέτοιας άκρως επικίνδυνης αντίληψης. Το ενδεχόμενο της αταβιστικής ρωσικής απειλής, πολύ πιο ρεαλιστικής και έως και τα τέλη της δεκαετίας του 1990, συγκριτικά με το έταιρο ιστορικό φάντασμα του Γερμανικού Ρεβιζιονισμού, αποτέλεσε το βασικό γνώμονα για την πρώτη φάση επέκτασης της Συμμαχίας, που υποστηρίχθηκε από την πλειοψηφία των ηπειρωτικών δυνάμεων και πρωτίστως την ίδια τη Γερμανία. Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε με τη σύνοδο της Μαδρίτης το 1997 και τη 50χρόνη σύνοδο της Συμμαχίας στην Ουάσινγκτον τον Απρίλιο του 1999. Με την επέκταση αυτή τα βασικά στρατηγικά συμφέροντα των ηπειρωτικών δυνάμεων είχαν εξυπηρετηθεί. Ο ασφαλιστικός υμένας του ΝΑΤΟ είχε απλωθεί σε ολόκληρη την γεωπολιτικά ευαίσθητη ζώνη κρατών που πλέον μπορούσαν να συνεχίσουν απρόσκοπτα την ευρωπαϊκή τους πορεία χωρίς περαιτέρω κραδασμούς από την πλευρά της Ρωσίας.

Ο δεύτερος γύρος της επέκτασης του ΝΑΤΟ το 2002 υποστηρίχθηκε σιωπηρά από το σύνολο των ηπειρωτικών δυνάμεων κυρίως λόγω της επερχόμενης ένταξης των Βαλτικών Δημοκρατιών στην ΕΕ το 2004. Η φαινομενική έστω σύμπλευση της Ρωσίας με το ΝΑΤΟ και η τακτικής φύσεως συνεργασίας του Κρεμλίνου με το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ στα πλαίσια του «κοινού» αντιτρομοκρατικού αγώνα, άμβλυνε τις ενδεχόμενες αρνητικές αντιδράσεις της Μόσχας και έθετε μια ενδεχόμενη αντιπαράθεση Βρυξελλών-Μόσχας στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Ωστόσο το μεγάλο πρόβλημα στο σύνολο των Ρωσο-«Δυτικών» σχέσεων έγκειται στον χαρακτήρα της επέκτασης των δύο συστατικών στοιχείων αυτού που αποκαλείται ετεροχρονισμένα «Δύση».

Από την οπτική της Μόσχας ο χαρακτήρας της Ευρωπαϊκής Διεύρυνσης είναι αυστηρά επιλεκτικός, μακροπρόθεσμος και κυρίως περιορίζεται εντός συγκεκριμένων ορίων στα γεωγραφικά σύνορα της Ευρώπης, χωρίς να αγγίζει εκείνες τις περιοχές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που θεωρούνται μέρος του «Εγγύς Εξωτερικού». Χωρίς να αμφισβητεί στην πράξη δηλαδή, την πολιτική και οικονομική επικυριαρχία της Ρωσίας επί του συνόλου της πρώην ΕΣΣΔ, εκτός των Βαλτικών Δημοκρατιών που ουδέποτε άλλωστε αποτελούσαν μέρος του «εγγύς εξωτερικού» κατά τη γεωστρατηγική ανάλυση της Μόσχας[107].

Η Αμερικανική, Ατλαντική οπτική γύρω από αυτό το θέμα ήταν και παραμένει διαμετρικά αντίθετη σε σχέση με την Ευρωπαϊκή - Ηπειρωτική οπτική. Με επίκεντρο την Τουρκική γεωπολιτική διείσδυση στην περιοχή της Υπερκαυκασίας/Κασπίας και το ζήτημα κατασκευής και προστασίας πετρελαιαγωγών που παρακάμπτουν και ταυτόχρονα υποσκάπτουν τη ρωσική σφαίρα επιρροής (Αγωγός Μπακού-Τζεϋχάν) η Αμερικανική πολιτική συνεπικουρούμενη από την Τουρκία και την Πολωνία, ουδέποτε ανεγνώρισε στην πράξη την πολιτική πρωτοκαθεδρία των Ρώσων στο «Εγγύς Εξωτερικό». Επεχείρησε και επιχειρεί μέσω διπλωματικών αντισυσπειρώσεων (GUUAM/1997) και κυρίως της πολιτικής και χρηματοδοτικής υποστήριξης του αγωγού Μπακού-Τζεϋχάν, να υποσκάψει την Ρωσική πολιτική επιρροή στην ευρύτερη περιοχή, δημιουργώντας τη διελκυστίνδα του «Νέου Μεγάλου Παιχνιδιού»[108].

Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των κυβερνήσεων Clinton και Bush αναφορικά με την αντιμετώπιση του «Νέου Μεγάλου Παιχνιδιού» είναι ότι η ρεπουμπλικανική διακυβέρνηση φαίνεται ότι «παίζει» σοβαρά με το ενδεχόμενο χρησιμοποίησης στρατιωτικών μέσων για την υποστήριξη της πολιτικής προστασίας των πετρελαιαγωγών και της αμφισβήτησης της ρωσικής πρωτοκαθεδρίας στην εν λόγω περιοχή. Αυτό καταδεικνύεται όχι μόνο από τη συμβολική παρουσία 200 αμερικανικών στρατιωτικών στη Γεωργία στα πλαίσια του Georgia Train and Equip Program (GTEP), αλλά και από πρόσφατες επισκέψεις και δηλώσεις του κ.Rumsfeld (Δεκέμβριος 2003) τόσο στη Γεωργία όσο και το Αζερμπαϊτζάν που λίγο πολύ πρότειναν την αποστολή Αμερικανικών στρατευμάτων για τη διαφύλαξη του πετρελαιαγωγού Μπακού-Τζεϋχάν αφήνοντας ανοικτό ακόμη και το ενδεχόμενο εγκαθίδρυσης Αμερικανικών βάσεων και στις δυο χώρες της Υπερκαυκασίας[109].

Ταυτόχρονα η προαναγγελθείσα μετατόπιση αμερικανικών βάσεων στην Βουλγαρία (Σαράφοβο) και τη Ρουμανία (Κωνστάντζα)[110] , ήδη το λιμάνι της Κωνστάντζας χρησιμοποιείται για τη λογιστική υποστήριξη των συμμαχικών δυνάμεων στο Ιράκ, αυξάνοντας την επιχειρησιακή ακτίνα δράσης του ΝΑΤΟ προς την περιοχή της Κασπίας, κάτι που φέρει την γεωπολιτική προσυπογραφή της Τουρκίας, της Πολωνίας, της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας και όλων σχεδόν των νεο-εισελθουσών χωρών στο ΝΑΤΟ, που αποτελούν πλέον και τυπικά πια μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η επικίνδυνη προοπτική μιας Ευρω-Ρωσικής σύγκρουσης λόγω μιάς αλόγιστης αμερικανικής και ως εκ τούτου νατοϊκής ανασχετικής πολιτικής κατά της Ρωσίας στην Υπερκαυκασία διαγράφεται με σαφήνεια στον ορίζοντα. Η πλειοψηφία των υπό ένταξη χωρών έχουν ήδη δώσει τα φιλο-αμερικανικά τους διαπιστευτήρια κατά την κρίση του Ιράκ που μάλιστα άγγιζε σε ελάχιστο βαθμό τα αντιρωσικά τους αντανακλαστικά.

Το ζήτημα μετεγκατάστασης των αμερικανικών (χάρτης 9) (ίσως και Νατοϊκών) βάσεων είναι ένα ιδιαίτερο και σοβαρό θέμα, το οποίο επηρεάζει αμέσως ή εμμέσως και τα αμυντικά δεδομένα της χώρας μας. Σύμφωνα με την δήλωση του προέδρου Μπους στο τέλος του 2003, η διάταξη των αμερικανικών δυνάμεων αναθεωρείται. Το αποτέλεσμα, είπε, ότι θα καθορίσει όχι μόνο το πώς η Αμερική αντιλαμβάνεται τις απειλές που αντιμετωπίζει, αλλά και τη συμπεριφορά της απέναντι σε συμμάχους και συμμαχίες.

Οι λόγοι που επιβάλλουν αυτή την αναδιάταξη μπορεί να είναι πολλοί, αλλά οι ουσιαστικότεροι είναι τρεις :

Ο Πρώτος αφορά τις πιθανές νέες και απρόβλεπτες απειλές. Το αμερικανικό Πεντάγωνο ανησυχεί για την Κίνα, την Βόρειο Κορέα, αλλά και την διαμάχη μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν, καθώς και την εξασφάλιση των συμφερόντων τους στην περιοχή Μείζων Μέση Ανατολή (Περσικός Κόλπος και Κασπία Θάλασσα). Πέρα όμως από αυτές τις απειλές ανησυχούν ιδιαίτερα για τη διεθνή τρομοκρατία και για την επικρατούσα αστάθεια από τα Βαλκάνια, στον Καύκασο έως και τα παράλια της Ασίας. Βάση αυτών των απειλών είναι μεγαλύτερη η πιθανότητα τα αμερικανικά στρατεύματα να εμπλακούν σε κάποια απομακρυσμένη περιοχή παρά στην Κεντρική Ευρώπη ή την Μεσόγειο. Έτσι φαίνεται αναγκαίο να έχουν βάσεις σε χώρες που δεν θα έχουν αντίρρηση για εφαρμογή της στρατηγικής των περί προληπτικών κτυπημάτων και όχι σε χώρες που θα τους δημιουργήσουν προβλήματα. Ο σύμβουλος του αμερικανικού πενταγώνου Douglas Feith έχει δηλώσει ότι δεν υπάρχει νόημα να διατηρεί κανείς στρατεύματα σε περιοχές από όπου δεν μπορούν να μεταφερθούν άμεσα στα σημεία της ανάφλεξης, τα οποία εντοπίζονται στην ευρύτερη ζώνη της Μείζονος Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας. Στα πλαίσια αυτής της λογικής υπάρχει σχεδιασμός για μεταφορά των αμερικανικών βάσεων στην Ν.Κορέα στα νότια της χερσονήσου, αφού οι δυνάμεις της Ν.Κορέας είναι σε θέση πλέον από μόνες τους να αντιμετωπίσουν τις βορειοκορεατικές κοντά στην αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη μετά την σοβαρή αποδυνάμωση που έχουν υποστεί οι τελευταίες.

Ο Δεύτερος σοβαρός παράγοντας είναι η τεχνολογία. Οι απαραίτητες πληροφορίες επιφανείας μπορούν πλέον να συλλέγονται με μέσα που φεύγουν από το αμερικανικό έδαφος ή βρίσκονται ήδη στο διάστημα. Η αεροπορία τους μπορεί να επιφέρει αποτελεσματικότερα κτυπήματα με πολύ λιγότερα αεροσκάφη. Δεν υπάρχει ανάγκη πλέον για μεγάλους αριθμούς τεθωρακισμένων, αλλά δυνάμεις ελαφρότερα οπλισμένες που το χαρακτηριστικό τους θα είναι η μεγάλη ευελιξία και η ταχύτης μετακίνησης και επέμβασης. Επίσης ο παράγων τεχνολογία θα πρέπει να υπολογίζεται και ως στοιχείο του εχθρού, οι οποίοι στο μέλλον μπορεί να είναι ικανοί να πλήξουν μεγάλες αμερικανικές βάσεις με όπλα μαζικής καταστροφής σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Ο παράγων τεχνολογία έχει οδηγήσει το Πεντάγωνο στην άποψη ότι η επέμβασή του σε μία περιοχή δεν θα πρέπει να βασίζεται σε αριθμούς, στρατιωτών, τανκ και αεροσκαφών, αλλά στη «στρατιωτική ισχύ». Αυτό συμφέρει τις ΗΠΑ, που ενώ οι στρατιωτικές της ανάγκες έχουν αυξηθεί, είναι αναγκασμένες να μειώνουν τις Ένοπλες Δυνάμεις τους[111].

Θεωρητικά οι δύο αυτοί λόγοι, παράγοντες, σε συνδυασμό και με τον τρίτο ο οποίος είναι μόνιμος στην λειτουργία των ΕΔ, που είναι το λειτουργικό κόστος αυτών, οδηγούν σε μία συνολική αναδιάταξη των αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων εκτός Αμερικής. Φαίνεται ότι οι ΗΠΑ θα διατηρήσουν κάποιες μεγάλες και κεντρικές βάσεις, αλλά παράλληλα θα δημιουργήσουν μικρές σε απομακρυσμένες περιοχές όπως έκαναν στην Κεντρική Ασία κατά τον πόλεμο στο Αφγανιστάν. Ορισμένες από αυτές μπορεί να έχουν λίγο προσωπικό, υπό τον όρο ότι θα μπορούν να ενισχυθούν άμεσα από αέρος ή από θάλασσα σε περίοδο κρίσεων. Ο Αμερικανός ειδικός Αντριου Κρεπίνεβιτς παρομοιάζει αυτήν την ανάπτυξη με τα συνοριακά φυλάκια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (χάρτης 10) τα οποία μπορούσαν γρήγορα να ενισχυθούν σε περιπτώσεις ανάγκης. Πρόσφατα ο υφυπουργός Άμυνας Πολ Γούλφοβιτς αναφέρθηκε στην σημασία που έχει στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας η συνεργασία με τοπικές δυνάμεις, όπως στο Αφγανιστάν, και όπως έκανε συχνά η Βρετανία την εποχή της Αυτοκρατορίας της (χάρτης 11). Ο κ. Ράμσφελντ έχει δηλώσει ότι θα υπάρξουν αλλαγές στην αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην Ιαπωνία, στην Γερμανία και την Ν. Κορέα, δημιουργώντας όχι πολλές νέες βάσεις αλλά ίσως κάποιες στις χώρες της «Νέας Ευρώπης».

Υπάρχει σοβαρή πιθανότης για κάποιες νέες βάσεις στην Αφρική ενώ αριθμός μονάδων πεζοναυτών από την Οκινάουα μπορεί να σταλούν στην Αυστραλία. Επίσης εξετάζονται ανακατατάξεις των ναυτικών τους δυνάμεων στην Ασία. Η Βοσνία φαίνεται ότι σύντομα θα περάσει στα χέρια των Ευρωπαίων, ενώ είναι ισχυρή η σκέψη και το ενδεχόμενο για ανάπτυξη της ιδέας των «offshore» βάσεων σε περιπτώσεις που οι ΗΠΑ θέλουν να ξεπεράσουν κάποια διπλωματικά προβλήματα ως ένα βαθμό.[112]

Μια ενδεχόμενη ρήξη Ρωσίας-Ουκρανίας, όπως κινδύνεψε να συμβεί τον περασμένο Οκτώβριο λόγω μιας φαινομενικά ασήμαντης συνοριακής διαμάχης στο στόμιο (Κέρτς) της λιμνοθάλασσας του Αζόφ, ή μια ενδεχόμενη ρήξη Ρωσίας-Γεωργίας λόγω της ρωσικής στρατιωτικής υποστήριξης στις αυτόνομες δημοκρατίες της Γεωργίας θα έθετε τον Γαλλο-Γερμανικό και ηπειρωτικό πυρήνα της Ένωσης ενώπιον ενός στρατηγικού διλήμματος πρώτου βαθμού: Να έλθουν σε ρήξη με το βασικό ενεργειακό τους εταίρο από τον οποίο εξαρτώνται για το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών τους σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο ή να ακολουθήσουν την ανακλαστικά αντιρωσική και φιλο-αμερικανική συμπαράταξη της πλειοψηφίας των ανατολικο-ευρωπαίων εταίρων, υπό τη «διακριτική» ενορχήστρωση της Βρετανίας, ενώ δεν διακυβεύεται κανένα στρατηγικό τους συμφέρον?[113].

Το ζήτημα είναι να μην επιτραπεί στους νεο-εισερχόμενους εταίρους να μεταφέρουν τις αντιρωσικές τους «ατζέντες», που δεν έχουν άλλωστε και νόημα, καθώς τα κράτη αυτά δεν έχουν κανένα ζωτικό συμφέρον ασφαλείας το οποίο πλέον να μην καλύπτεται από τη διπλή ασπίδα προστασίας της Ατλαντικής Συμμαχίας και της Ένωσης, η οποία και δεν έχει κανένα λόγο να συναινέσει σε αδικαιολόγητες πολιτικές νεο-ανάσχεσης της Ρωσίας μέσα στην Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών. Εκτός αυτού και τα ίδια τα κράτη της πρώην Ανατολικής Ευρώπης θα είχαν να χάσουν πάρα πολλά σε οικονομικό και ενεργειακό επίπεδο δεδομένου ότι η μόνη πηγή των ενεργειακών τους εισαγωγών τόσο σε πετρέλαιο όσο και σε φυσικό αέριο είναι η Ρωσία. Ενδεχόμενο embargo των εξαγωγών σε αντίδραση της φιλοαμερικανικής τους στάσης θα παρέλυε τις οικονομίες τους και θα είχε άμεση αρνητική επίπτωση στο σύνολο των ευρωπαϊκών οικονομιών που θα απολαμβάνουν έναν πολύ μεγαλύτερο βαθμό αλληλεξάρτησης από αυτόν που απολαμβάνουν σήμερα.

Επιπρόσθετα ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα αποτελούσε και μια παταγώδη αποτυχία για την ΚΕΠΠΑ καθώς η Ένωση θα φαινόταν ότι σύρεται σε μια νεκραναστημένη Ψυχροπολεμική αντιπαράθεση με τη Ρωσία λόγω ΗΠΑ και ΝΑΤΟ και όχι λόγω πρόκλησης της από τη Ρωσία. Σε ένα τέτοιο σενάριο η Ένωση δεν έχει να κερδίσει τίποτε και ενδέχεται να χάσει πολλά, συμπεριλαμβανομένου του κινδύνου ενός δεύτερου «1973» αυτήν τη φορά στο επίπεδο του φυσικού αερίου. Ειδικότερα για την Ελλάδα και για την Κύπρο, το ενδεχόμενο μιας ψυχροπολεμικής ρήξης με τη Ρωσία θα είχε εξαιρετικά αρνητικές αντιδράσεις καθώς θα αύξανε κατακόρυφα τη γεωστρατηγική «υπεραξία» της Τουρκίας, θα έστρεφε τις ΗΠΑ ακόμη πιο κοντά προς τις τουρκικές θέσεις και συνακόλουθα θα αύξανε κατά πολύ τις πιθανότητες της Τουρκίας να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Οικογένεια χωρίς να έχει εκπληρώσει τα κριτήρια της Κοπενχάγης και χωρίς να έχει συμβάλλει ουσιαστικά στην επίλυση του Κυπριακού.

Οι «Νέες» Απειλές και ο Μετασχηματισμός της Ευρω- Αμερικανικής Στρατηγικής μετά την 11ή Σεπτεμβρίου.

Η ουσία των Ευρω-Ατλαντικών διαφωνιών γύρω από την εννοιολογική οριοθέτηση των «Νέων Απειλών», που αποτελούν ταυτόχρονα τις θεμελιώδεις συνιστώσες της Ευρωπαϊκής προσπάθειας να διαμορφωθεί ένα Ευρωπαϊκό Στρατηγικό Δόγμα, δεν αφορούν την ταυτότητα των απειλών. Κανένας εχέφρων πολιτικός, διπλωμάτης, ή στρατηγικός αναλυτής σε αμφότερες τις πλευρές του Ατλαντικού δεν αμφισβητεί ότι:

(α) η άνοδος ενός Παγκόσμιου Ισλαμικού Τρομοκρατικού Οργανισμού που χρησιμοποιεί εκδικητική βία ως μέσο ιδεολογικής και θρησκευτικής αυτοδικαίωσης χωρίς συγκεκριμένους πολιτικούς σκοπούς,

(β) η διασπορά όπλων μαζικής και των μέσων μεταφοράς τους (βαλλιστικοί πύραυλοι) και

(γ) ο πιθανός εφιαλτικός συνδυασμός τους στο πρόσωπο μιας Ισλαμικής Οργάνωσης οπλισμένης με Όπλα Μαζικής Καταστροφής, αποτελούν τις σημαντικότερες απειλές για την Ευρωπαϊκή και εν γένει Ευρω-Ατλαντική Ασφάλεια.

Αυτό που προκαλεί την υπάρχουσα διαφωνία και ουσιαστική κρίση τόσο Ενδο-Ευρωπαϊκά όσο πρωτίστως Ευρω-Ατλαντικά αφορά την προτεραιότητα, την ιεράρχηση, τα επιλεχθέντα μέσα αντιμετώπισης των απειλών, την τακτική χρησιμοποίηση των μέσων αυτών και το βαθμό αμεσότητας των απειλών. Όλοι συμφωνούν για την τελική στόχευση της στρατηγικής, ότι δηλαδή οι ανωτέρω απειλές πρέπει να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά και ότι κάτι τέτοιο θα απαιτήσει μια επίπονη και μακροπρόθεσμη προσπάθεια. Όλοι σχεδόν επίσης συμφωνούν ότι οι ανωτέρω απειλές είναι πραγματικές και ως ένα βαθμό άμεσες, ιδιαίτερα όσον αφορά την τρωτότητα των δημοκρατικών ευρωπαϊκών κοινωνιών στην διείσδυση των ισλαμικών τρομοκρατικών πυρήνων, αν και η πλειοψηφία των ευρωπαίων πολιτών αισθάνονται, ως ένα βαθμό αδικαιολόγητα, λιγότερο άμεσα απειλούμενοι από τους αμερικανούς, φαινόμενο που ενδέχεται να συνεχιστεί παρά το αρχικό σοκ των βομβιστικών επιθέσεων στη Μαδρίτη, την 11ή Μαρτίου 2004.

Ωστόσο, η επιλογή των μέσων που θα χρησιμοποιηθούν για την εξουδετέρωση αυτών των απειλών, η ιεράρχηση τους και η προτεραιότητα χρησιμοποίησης τους διευρύνουν το ευρω-ατλαντικό χάσμα καθιστώντας την υπέρβαση του πολύ πιο δύσκολη από ότι θα έπρεπε να είναι, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνουν την απαραίτητη ευρω-ατλαντική συνεργασία κυρίως λόγω της μονομερούς δράσης των ΗΠΑ. Τα σημαντικότερα σημεία των Ευρω-Ατλαντικών διαφωνιών αναφορικά με τη συζήτηση γύρω από τις νέες απειλές που ταυτόχρονα συνθέτουν και υπογραμμίζουν την Ευρωπαϊκή αντίληψη και την πολιτική αντίδραση έναντι τους και έναντι μιας περαιτέρω μονομερούς Αμερικανικής πολιτικής στην Μέση Ανατολή μπορούν να συνοψισθούν στα ακόλουθα:

(α) Η στρατικοποίηση της Αμερικανικής Αντι-τρομοκρατικές στρατηγικής που δίνει σαφή προτεραιότητα στη χρησιμοποίηση στρατιωτικών μέσων έναντι των μη-στρατιωτικών, πολιτικό-διπλωματικών και οικονομικών, πολιτικών. Η ΕΕ λόγω της στρατιωτικής της αδυναμίας και λόγω της πολιτικής/οικονομικής (civilian) αντίληψης της ισχύος που τρέφουν τη πλειοψηφία των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, δεν συμφωνεί με την νέα Αμερικανική Στρατηγική. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στις μη-στρατιωτικές πτυχές του Παγκόσμιου Αντί-τρομοκρατικού αγώνα (συντονισμός συνεργασίας μεταξύ αστυνομιών, πάγωμα χρηματοδοτικών πόρων της Αλ-Κάϊντα, δίωξη οικονομικού εγκλήματος σχετιζόμενος με τρομοκρατικές οργανώσεις, έχουν σημειωθεί οι μεγαλύτερες επιτυχίες του ευρω-ατλαντικού συνασπισμού κατά της διεθνούς τρομοκρατίας και αυτό διότι οι συγκεκριμένοι τομείς είναι συμβατοί με την αυτο-αντίληψη της Ευρώπης ως μιας «πολιτικής δύναμης» (civilian power).

Η Ευρωπαϊκή στρατηγική δεν αποκλείει την χρήση ή την απειλή χρήσης βίας, αν και η τελική δεύτερη έκδοση του «Δόγματος Σολάνα» (Δεκέμβριος 2003) έχει σχετικά υποβαθμίσει αυτήν την παράμετρο συγκρινόμενη με την αρχική έκδοση που δημοσιεύθηκε στη σύσκεψη κορυφής της Θεσσαλονίκης (τον Ιούνιο του 2003). Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική τοποθετεί την απειλή χρήσης βίας και της ενδεχόμενης χρήσης της ως το έσχατο μέσο μιας ευρύτερης «παλέτας» που προϋποθέτει την εξάντληση όλων των υπόλοιπων διπλωματικών και οικονομικών μέσων σε καταφανή αντίθεση με το τι συνέβη στην περίπτωση του Ιράκ. Εν συντομία, η Ευρωπαϊκή προσέγγιση δεν δίνει έμφαση στα στρατιωτικά μέσα και δεν δίνει προτεραιότητα στη χρήση τους ως η «πρώτη γραμμή» αμύνης στον παγκόσμιο αντι-τρομοκρατικό αγώνα όπως αυτός κατευθύνεται από το Αμερικανικό Πεντάγωνο, ιδίως από τη στιγμή που η Ένωση στο σύνολο της –όπως και το ΝΑΤΟ στην προκειμένη περίπτωση- έχει ελάχιστη συμμετοχή στο σχεδιασμό του.

Στην ευρωπαϊκή στρατηγική, προτεραιότητα δίνεται στην γεωπολιτική επίταξη οικονομικών μέσων χρησιμοποιούμενα τόσο ως κίνητρα (αναπτυξιακή βοήθεια) όσο και ως αντι-κίνητρα (οικονομικές κυρώσεις), στον συντονισμό των πολιτικό-στρατιωτικών μέσων, την προώθηση καλύτερων μορφών διακυβέρνησης (good governance) και την πρωτοκαθεδρία της άσκησης προληπτικής διπλωματίας (preventive diplomacy). Αυτό πρόσφατα κατεδείχθη και από την επιτυχημένη παρέμβαση Γαλλίας-Γερμανίας και Βρετανίας στην Τεχεράνη τον Οκτώβριο του 2003, αναφορικά με την αποδοχή από πλευράς του Ιράν να υπογράψει το συμπληρωματικό πρωτόκολλο της Συνθήκης Μη-Διασποράς (Non-Proliferation Treaty) που δίνει στην Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) ελεύθερη πρόσβαση ελέγχου σε όλες τις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν.

(β) Η αυξανόμενη μονομέρεια (unilateralism) της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής που εκτρέφεται από την ψευδαίσθηση σχετικά με την παγκόσμια Αμερικανική «μονοκρατορία», σε συνδυασμό με τα δομικά προβλήματα «ανισοβαρότητας» στη διαδικασία λήψης αποφάσεων εντός της Ατλαντικής Συμμαχίας, αποτελούν το σοβαρότερο αποθαρρυντικό παράγοντα για την Ευρω-Ατλαντική συνεργασία. Αν και η τρίτη «υποσυνείδητη» Realpolitik απειλή που αφορά την Ευρωπαϊκή Ασφάλεια παραμένει ανείπωτη μέσα στο «Δόγμα Σολάνα», η συνολική αντίθεση της Ένωσης προς το μονοπωλιακό και μονοπολικό χαρακτήρα μιας παγκόσμιας αμερικανικής ηγεμονίας είναι σαφής όταν το Ευρωπαϊκό Στρατηγικό Δόγμα Ασφαλείας αναφέρει ότι “our security and prosperity increasingly depend on an effective multilateral system”…υπογραμμίζοντας ότι “The United Nations Security Council has the primary responsibility for the maintenance of international peace and security. Strengthening the United Nations, equipping it to fulfill its responsibilities and to act effectively is a European priority”.[114]

Το Δόγμα του Προέδρου Bush δεν βρίσκεται απλά στον αντίποδα του Ευρωπαϊκού Δόγματος Ασφαλείας αλλά έχει προτιμήσει να αγνοήσει και να παρακάμψει τους πολυμερείς μηχανισμούς λήψης αποφάσεων[115] ακόμη και της ίδιας της Ατλαντικής Συμμαχίας κάθε φορά που τα μέλη της δεν συμπαρατάχθηκαν αυτομάτως με τις αμερικανικές επιλογές όπως κατέστη σαφές, με τον ΝΑΤΟϊκό βομβαρδισμό του Κοσόβου, την ουσιαστική αδιαφορία των ΗΠΑ έναντι της πρωτοφανούς ενεργοποίησης της ρήτρας αλληλοβοηθείας (Άρθρο 5) του ΝΑΤΟ στις 15 Σεπτεμβρίου 2001 και την πρόσφατη ενδο-νατοϊκή σύγκρουση ανάμεσα στις ΗΠΑ, τη Γαλλία, τη Γερμανία, και το Βέλγιο αναφορικά με το σχεδιασμό των αμυντικών μηχανισμών του ΝΑΤΟ για την «προστασία» της Τουρκίας έναντι δυνητικής απειλής της από το «βιοχημικό οπλοστάσιο» του Ιράκ τον Φεβρουάριο του 2003.

Αυτή η επιδιωκόμενη αυτόματη ευθυγράμμιση των συμμάχων του ΝΑΤΟ με τις αμερικανικές επιλογές, θα καταστεί ακόμη πιο δύσκολο να επιτευχθεί με την ανάδυση ενός ανεξάρτητου μηχανισμού Ευρωπαϊκής Ασφαλείας έξω από τα πλαίσια και τον έλεγχο του ΝΑΤΟ. Ιδιαίτερα μετά την κρίση του Ιράκ το επίπεδο της αμοιβαίας καχυποψίας σε αμφότερες τις ακτές του Ατλαντικού έχει αυξηθεί δραματικά καθιστώντας τον απαραίτητο πολιτικό συντονισμό κατά πολύ δυσχερέστερο, ιδίως όταν η αμερικανική κυβέρνηση επιμένει να συνεχίζει την μονομερή της στάση αποκλείοντας όλες τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις από τα συμβόλαια ανοικοδόμησης του Ιράκ, την ίδια στιγμή που διαπραγματευόταν μαζί τους (Δεκέμβριος 2003) την ελαχιστοποίηση του Ιρακινού χρέους από την εποχή του Σαντάμ.

Μια επιπρόσθετη σημαντική δυσκολία εντοπίζεται στην ευρωπαϊκή αντίληψη ότι οι Αμερικανοί εξακολουθούν να προσεγγίζουν πολυσύνθετα και δυσεπίλυτα διεθνή προβλήματα με μια εντυπωσιακά μονοδιάστατη, απλοϊκή, ισχυρογνώμονα, στρατιωτικά-επικεντρωμένη, και πρωτίστως «επιδερμική» (quick-fix) στρατηγική, αναφορικά με τον υπερ-κρατικό αντιτρομοκρατικό τους αγώνα γενικότερα και ειδικότερα με την κρατικό-κεντρική γεωπολιτική του διάρθρωση στο «πρόσωπο» του «Άξονα του Κακού». Αυτές οι αντιλήψεις έχουν δυστυχώς ενισχυθεί περαιτέρω εμπειρικά μέσα από την αποτυχία των αμερικανών να σταθεροποιήσουν και ν’ αναδομήσουν επιτυχώς το μεταπολεμικό Αφγανιστάν, αλλά και με την αδιέξοδη πολιτική τους στο μετα-Σανταμικό Ιράκ.

Μια περαιτέρω αντικειμενική κριτική της αμερικανικής στρατηγικής από ευρωπαϊκή σκοπιά είναι ότι η Ουάσινγκτον έχει αποφύγει να ασχοληθεί, πρωτίστως λόγω εκλογικών λόγων, με την ουσιαστική αντιμετώπιση μιας από τις σημαντικότερες γενεσιουργές αιτίες του παγκόσμιου ισλαμιστικού κινήματος, δηλαδή τη βιώσιμη και το δυνατόν πιο δίκαιη επίλυση του Παλαιστινιακού Ζητήματος. Αυτό έχει επιβεβαιωθεί από την σχεδόν πλήρη παράλυση του διπλωματικού κύρους του σχεδίου του «Οδικού Χάρτη» στα πλαίσια του Κουαρτέτου, όπου η Ένωση μαζί με τη Ρωσία και τον ΟΗΕ συμμετέχει ως «ισότιμος» εταίρος. Η αδυναμία των ΗΠΑ να αντιμετωπίσουν μια από τις πιο βαθιές ρίζες του ισλαμιστικού «κακού» και η εφαρμογή μιας μονομερούς και στρατοκεντρικής πολιτικής στη Μέση Ανατολή που δίνει έμφαση στην πρόληψη και όχι την αποτροπή, όχι μόνο πυκνώνουν τις τάξεις των οπαδών της Αλ-Κάϊντα αλλά ενισχύουν αντί να αποδυναμώνουν τις παγκόσμιες τάσεις διασποράς των Όπλων Μαζικής Καταστροφής (ΟΜΚ), όπως έχουν επιτυχώς σημειώσει ακόμη και κορυφαίοι στρατιωτικοί αναλυτές του Κολεγίου Πολέμου του Αμερικανικού Στρατού[116], αλλά και ο επικεφαλής του αντιτρομοκρατικού αγώνα των ΗΠΑ έως τον Οκτώβριο του 2001 Richard Clark.

Πιο πρόσφατα (Απρίλιος 2004) η άκριτη υποστήριξη που προσέφερε ο Πρόεδρος Μπούς στο σχέδιο απεμπλοκής του Σαρόν από τη λωρίδα της Γάζας, που προέβλεπε τη νομιμοποίηση του διαχωριστικού τείχους, και την εδαφική αποζημίωση του Ισραήλ στη Δυτική Όχθη, έχει δυσχεράνει την κατάσταση σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απονεκρώνοντας την όποια διπλωματική ή άλλη κινητικότητα. Ωστόσο, με δεδομένη την απορρόφηση της επέκτασης, και την ενασχόληση της ΚΕΠΠΑ με την Βαλκανική, δεν θα πρέπει να αναμένεται καμία ουσιαστική Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία στο Παλαιστινιακό, είτε αυτόνομα είτε μαζί με τη Ρωσία, εντός της επόμενης 4ετίας, εκτός και αν η κατάσταση τεθεί εκτός ελέγχου με ορατό το ενδεχόμενο περιφερειακής σύρραξης, κάτι αρκετά απίθανο, μεσοπρόθεσμα εκτός και αν υπάρξει εισβολή του Ισραήλ είτε κατά της Συρίας είτε κατά του Λιβάνου.

(γ) Η Ευρωπαϊκή αντίληψη σχετικά με την αμεσότητα της απειλής των Όπλων Μαζικής Καταστροφής (εφεξής ΟΜΚ) και του ενδεχόμενου απόκτησης και «μεγα-τρομοκρατικής» τους χρησιμοποίησης από Φονταμενταλιστικούς Οργανισμούς διαφέρει από την αμερικανική οπτική. Η Ευρώπη εκτιμά ότι αυτές οι πτυχές των «Νέων Απειλών» δεν αποτελούν άμεση προτεραιότητα για την Ευρωπαϊκή Ασφάλεια και μπορούν εκ τούτου να αντιμετωπισθούν ακολουθώντας μια μακροπρόθεσμη στρατηγική που δίνει έμφαση στην προληπτική εξουδετέρωση των γενεσιουργών αιτιών της διασποράς τους μέσω μη-στρατιωτικά επιλογών. (προληπτική διπλωματία)

Το Δόγμα Μπούς αποδέχεται μόνο μερικώς αυτήν τη λογική και αντιθέτως προτείνει ότι η απειλή της διασποράς των ΟΜΚ σε συνδυασμό με το ενδεχόμενο τα όπλα αυτά να καταλήξουν στα χέρια της Αλ-Κάϊντα αποτελεί άμεση και ζωτικής σημασίας απειλή για τις ΗΠΑ που μπορεί να αντιμετωπισθεί πρωτίστως μέσω μιας στρατηγικής στρατιωτικής παρεμπόδισης έναντι των κρατών που φιλοξενούν αυτούς τους πυρήνες χωρίς αυτό να οδηγήσει απαραίτητα σε γενικευμένη σύρραξη και τη γενικότερη αποσταθεροποίηση της εν λόγω περιοχής (preemptive strikes)[117]. Ωστόσο, πολλοί Ευρωπαίοι αντιτείνουν με βάσιμα επιχειρήματα ότι μια τέτοια άμεση στρατηγική προληπτικής παρεμπόδισης που δίνει έμφαση στην απειλή χρήσης βίας έχει αποτύχει να εμποδίσει τη διασπορά ΟΜΚ και των βαλλιστικών μέσων μεταφοράς τους όχι μόνο στην περίπτωση των κρατών του «Άξονα του Κακού» όπως η Βόρεια Κορέα και το Ιράκ, αλλά ακόμη και σε περιπτώσεις κρατών που διατελούν σύμμαχοι (Πακιστάν, Νότια Κορέα) ή συνεργάτες (Ινδία) των ΗΠΑ.

Η Ευρωπαϊκή οπτική εμπλέκεται ενεργά στην αντιμετώπιση της κάθε περίπτωσης, αλλά διατηρεί το διπλό «καρότο» της αναπτυξιακής και χρηματοδοτικής βοήθειας όπως και της διπλωματικής πρωτοβουλίας των κινήσεων, που αποσκοπεί στο να μεταλλάξει το περιφερειακό σύστημα ασφαλείας του εν λόγω κράτους προκειμένου το τελευταίο να μην χρειαστεί να χρησιμοποιήσει ΟΜΚ[118], όπως συνέβη στις περιπτώσεις της Βραζιλίας, της Αργεντινής και της Νοτίου Αφρικής. Το πλέον ευεργετικό πλαίσιο επίτευξης του στόχου αυτού αφορά τη δέσμευση των υπο-πυρηνικοποίηση κρατών να μην προχωρήσουν στην απόκτηση πυρηνικού οπλοστασίου αλλά να υπογράψουν την NPT (Non-Proliferation Treaty) με αντάλλαγμα πολυμερείς εγγυήσεις ασφαλείας του τύπου που αρνούνται πεισματικά να αποδώσουν στη Βόρεια Κορέα οι ΗΠΑ, παρά τη σχετική πίεση προς αυτήν την κατεύθυνση ακόμη και της ίδιας της κυβέρνησης των Νοτιο-Κορεατών.

(δ) Η πλειοψηφία των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων θεωρεί ότι η ανάπτυξη ενός αντι-πυραυλικού συστήματος προστασίας για την Ένωση είτε ανεξάρτητα είτε στα πλαίσια του ΝΑΤΟ, ιδίως μετά την παύση των προγραμμάτων ανάπτυξης ΟΜΚ της Λιβύης, δεν αποτελεί ουσιαστική προτεραιότητα από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ασφάλειας. Αντίθετα οι ΗΠΑ θεωρούν την ανάπτυξη ενός τέτοιου αμυντικού συστήματος ως θεμελιώδη προτεραιότητα του Δόγματος Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ και η το δυνατόν, ταχύτερη ανάπτυξη του, αποτέλεσε βασική προεκλογική δέσμευση της κυβέρνησης Μπούς κατά την εκστρατεία του 2000[119].

Η πλειοψηφία των Ευρωπαϊκών δυνάμεων αγωνιούν ότι μια ανεπίκαιρη και διπλωματικά άκομψη και υπερβολική πίεση από την πλευρά των ΗΠΑ προς αυτήν την κατεύθυνση θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει τη στρατηγική ισορροπία δυνάμεων μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας, αλλά ουσιαστικότερα μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας. Παρά την αναπόφευκτα υποτονική αντίδραση της Ρωσικής πλευράς η οποία δεν θεωρεί ότι απειλείται τεχνολογικά από ένα αμερικανικό αντι-πυραυλικό μονοπώλιο, αυτό που εισέπραξε η Ευρώπη από τη μονομερή αποχώρηση των ΗΠΑ από την Αντι-Βαλλιστική Συνθήκη (ABM) ήταν άλλη μια καταφανής εκδήλωση της αποφασιστικότητας της κυβέρνησης Μπούς να παραμερίσει τις ευρωπαϊκές ανησυχίες και διαφωνίες οποτεδήποτε εκτιμούσε ότι της το υπαγόρευε η υποκειμενική της αντίληψη απειλών.

Το ουσιαστικό δίλημμα που καλείται να αντιμετωπίσει η Ευρωπαϊκή διπλωματία ανάγεται στην ανάγκη κινητοποίησης της Αμερικής προς την κατεύθυνση της πολυμερούς αντιμετώπισης του κινδύνου της διασποράς των ΟΜΚ με τρόπο που αφενός να παρεμποδίζει ουσιαστικά τις δυναμικές της διασποράς, ιδίως στην κρίσιμη γεωοικονομικά περιοχή της Μέσης Ανατολής, και αφετέρου να αποτρέψει την γένεση μιας δυνητικής γεωπολιτικής διελκυστίνδας ανάμεσα στις σχέσεις της Ευρώπης κυρίως με τις χώρες του Περσικού Κόλπου, που αποτελούν τους βασικούς ενεργειακούς εταίρους της Ένωσης και διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο για την οικονομική ασφάλεια και πρόοδο της τελευταίας.

Είναι παράλληλα αξιοσημείωτο να υπογραμμιστεί ότι σε στρατηγικό επίπεδο τα συμφέροντα ΗΠΑ-ΕΕ πρέπει να συγκλίνουν. Κανείς στην Ευρώπη δεν αντιμάχεται τη λογική αναγκαιότητα κατασκευής ενός δικτύου αντιπυραυλικών ασπίδων που θα προστατεύσουν τις ΗΠΑ έναντι μιας δυνητικής βαλλιστικής επίθεσης με χημικά, πυρηνικά ή βιολογικά όπλα προερχόμενης από κάποιο μέλος του ενεστωτικού ή μελλοντικού «άξονα του κακού», όπως επί παραδείγματι, η Βόρειος Κορέα, το Ιράν, η Συρία, η Αλγερία, η Αίγυπτος, η Λιβύη και το Πακιστάν. Οι πρώτες μεταψυχροπολεμικές εκδόσεις του γαλλικού αμυντικού δόγματος το 1992 και το 1993 επικεντρώνονταν ακριβώς στην αποτροπή αυτού του κινδύνου με σημεία αναφοράς τα δυνητικά προγράμματα των ΟΜΚ της Λιβύης, της Αλγερίας και άλλων τριτοκοσμικών ισλαμικών κρατών, συμπεριλαμβανομένου και του Μαρόκου.

Ωστόσο, μια τέτοια πολιτική πρωτοβουλία που ενδέχεται να επηρεάσει δυνητικά τις πλέον θεμελιώδεις συνιστώσες της πυρηνικής ισορροπίας δυνάμεων, και απαιτεί μια εξαιρετικά επιτηδευμένη διπλωματική προετοιμασία προς τη Ρωσική πλευρά, δεν μπορεί να επιτύχει σε παγκόσμιο επίπεδο και δεν θα μπορέσει να προστατέψει αποτελεσματικά και τις ίδιες τις ΗΠΑ, χωρίς να υπάρξει μια παράλληλη εστίαση του ενδιαφέροντος σε ένα περιφερειακό σύστημα πυραυλικής προστασίας όπου οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις θα έχουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Ένα σύστημα πυραυλικής προστασίας εγκατεστημένο, εάν δεν επιλεγεί η ναυτική του έκδοση (THAAD / Theater High Altitude Area Defense), στην Ανατολική Λεκάνη της Μεσογείου με επίκεντρο την Κρήτη, θα μπορούσε να αποτελέσει βάση ενός δυνητικού ευρωπαϊκού προγράμματος αντι- πυραυλικής προστασίας.

Αποκλίνουσες πολιτικές προτεραιότητες ανάμεσα στις ΗΠΑ και τις κορυφαίες Ευρωπαϊκές δυνάμεις αναφορικά με το Παλαιστινιακό και την ευρύτερη Μέση Ανατολή, όπως κατεφάνει από τον Β΄ Πόλεμο του Κόλπου, επιτείνουν την ανωτέρω ευρω-ατλαντική κρίση εμπιστοσύνης. Πολλοί Ευρωπαίοι παράλληλα φοβούνται ότι μια περιφερειακή «ομπρέλα» προστασίας που θα αποκλείει τα αραβικά κράτη θα λειτουργούσε αντιπαραγωγικά για την ασφάλεια της Ευρώπης. Ωστόσο, αυτό είναι ένα επιχείρημα που πρώτοι θα αντέκρουαν οι ίδιοι οι Γάλλοι.

Η Γαλλία άλλωστε, η οποία και πρωτοστάτησε στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής αντίθεσης έναντι της αμερικανικής πρωτοβουλίας για το National Missile Defense, είχε πρώτη χαράξει με περισσή μονομέρεια το δικό της δόγμα αντι-πυραυλικής προστασίας το οποίο μάλιστα προβλέπει δύο από τις πλέον «αμφιλεγόμενες» πρωτοβουλίες του Δόγματος Μπούς ιδιαιτέρως αναφορικά με την πυρηνική του παράμετρο.

Την ανάπτυξη μικρού μεγέθους πυρηνικών όπλων (bunker-busting) για τη διάτρηση υπόγειων εργαστηρίων ανάπτυξης ΟΜΚ και silos υψηλής θωράκισης, και επίσης το ενδεχόμενο προληπτικής χρησιμοποίησης του χτυπήματος στα πλαίσια του δόγματος που οι αμερικανοί αποκαλούν “counterforce” και οι Γάλλοι στρατηγική “du fort aux fous”[120]. Σε τελική ανάλυση όμως, με δεδομένο τον στρατηγικό αποπροσανατολισμό της Ουάσινγκτον λόγω του Ιράκ, αλλά και των τεχνολογικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει η λειτουργία έστω και του σχεδιαζόμενου πρωτόλιου συστήματος που θα βασίζεται στην Αλάσκα και θα καλύπτει τις μητροπολιτικές ΗΠΑ, δεν θα πρέπει να αναμένεται κάποια ουσιαστική πρωτοβουλία προς την κατεύθυνση επέκτασης του αντιπυραυλικού προγράμματος για την επόμενη 2-3ετία.

Κατά την ίδια λογική όλοι οι ευρω-ατλαντικοί εταίροι συμφωνούν με την αναγκαιότητα να αποφευχθεί η πυρηνικοποίηση του Ιράν, αλλά διαφωνούν ριζικά σχετικά με τα κίνητρα που οδηγούν την Τεχεράνη προς αυτήν την κατεύθυνση. Για τις ΗΠΑ το κίνητρο του Ιράν αφορά τις περιφερειακές ηγεμονικές του επιδιώξεις και του ιδεολογικού του μίσους έναντι των Ισραηλινών. Για την πλειοψηφία των Ευρωπαϊκών δυνάμεων το κίνητρο του Ιράν αναφέρεται στην αναγκαιότητα αυτοπροστασίας της Τεχεράνης από ενδεχόμενη αμερικανική επίθεση κατά τα Ιρακινά πρότυπα και στην αναγκαιότητα εξισορρόπησης του πυρηνικού οπλοστασίου του Ισραήλ.

Η πλειοψηφία των στελεχών, τουλάχιστον αυτής της αμερικανικής κυβέρνησης, θα προτιμούσαν μια επιθετική πολιτική κατά της Τεχεράνης με έμφαση στην ενδεχόμενη απειλή χρήσης της βίας που προσφέρει μηδέν θετικά κίνητρα προς την πλευρά των Ιρανών προκειμένου να συμμορφωθούν προς τις απαιτήσεις της Ουάσινγκτον. Αντίθετα οι περισσότεροι Ευρωπαίοι, όπως κατεφάνη από την πρόσφατη Γαλλο-Γερμανό-Βρετανική επέμβαση στο Ιράν τον περασμένο Οκτώβριο, δίνει σαφή προτεραιότητα σε μια πολιτική που συνδυάζει θετικά και αρνητικά κίνητρα επικεντρωνόμενη σε πολιτικά, οικονομικά και διπλωματικά μέσα εντός ενός πολυμερούς πλαισίου διαχείρισης της κρίσης, όπως το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών και η υπαγόμενη σε αυτό Διεθνής Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ).

Η πραγματική πρόκληση για την Ευρωπαϊκή διπλωματία έγκειται στο πως αυτές οι δύο αποκλίνουσες στρατηγικές θα μπορούσαν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά και όχι ακυρωτικά η μία της άλλης, χωρίς αυτό να παραλύει την αυτονομία της ΚΕΠΠΑ και χωρίς να νομιμοποιεί εκ των υστέρων μονομερείς στρατιωτικές επεμβάσεις των ΗΠΑ τις οποίες η Ευρώπη δεν μπορεί να εμποδίσει πρακτικά, όπως ακριβώς συνέβη στην περίπτωση του Ιράκ. Εν κατακλείδι, θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι με δεδομένη τη Βρετανική σύμπλευση με την Ευρώπη στο θέμα αποτροπής ενός νέου αμερικανικού χτυπήματος κατά της Συρίας ή του Ιράν, και με δεδομένο το κλιμακούμενο αδιέξοδο των ΗΠΑ στο Ιράκ, δεν θα πρέπει να αναμένεται μέσα στην επόμενη τουλάχιστον 4-5ετία να εκδηλωθεί μια περαιτέρω επιθετική στάση των ΗΠΑ, στην κρίσιμη περιοχή της Μέσης Ανατολής και του Περσικού Κόλπου.

(3) Διαπιστώσεις – Μερικά Συμπεράσματα

Παρά το γεγονός ότι οι απειλές ενός συμβατικού διλήμματος ασφαλείας στην Ευρώπη, που θα προερχόταν από μια γερμανική ή ρωσική αναθεωρητική πολιτική του μετά-ψυχροπολεμικού status quo φαίνεται ότι έχουν αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά από τη διπλή επέκταση του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς Ανατολάς, οι απειλές τύπου Realpolitik δεν έχουν εξαλειφθεί ακόμη από το ευρωπαϊκό σύστημα ασφάλειας.

Η πρώτη Realpolitik απειλή εντοπίζεται στην υποβόσκουσα αμερικανική φοβία –που εκφράζει το σύνολο του πολιτικού κόσμου της χώρας- ότι η αυτονόμηση της ΚΕΠΠΑ ενδέχεται να απειλήσει τον ηγεμονικό ρόλο των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ και ως εκ τούτου να αναδείξει ένα αυτόνομο πολυ-περιφερειακό παράγοντα ισχύος με επίκεντρο τον γαλλο-γερμανικό άξονα που ενδέχεται να απειλήσει το –όχι απαραίτητα στρατιωτικό- μονοπώλιο ισχύος που διαθέτει η Ουάσινγκτον σε ζωτικής σημασίας περιοχές του πλανήτη πέραν της Ευρωπαϊκής Ηπείρου και εν προκειμένω στην περιοχή της Μέσης Ανατολής/Περσικού Κόλπου. Μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια συνεπικουρούμενες κυρίως από τη Βρετανία και την Πολωνία, οι ΗΠΑ θα εξακολουθήσουν να αντιδρούν σε οποιαδήποτε «αυτονομιστική» δυναμική της ΚΕΠΠΑ.

Η δεύτερη Realpolitik απειλή που είναι κάθε άλλο παρά υποβόσκουσα, εντοπίζεται στην αταβιστική φοβία μιας αναγενόμενης ρωσικής απειλής που χαρακτηρίζει το σύνολο των πολιτικών ελίτ της πλειοψηφίας των νεο-εισερχομένων στην Ένωση χωρών, προεξαρχουσών των τριών Βαλτικών Δημοκρατιών, της Ουγγαρίας και της Πολωνίας. Η νεο-αποκτηθείσα ανεξαρτησία των χωρών αυτών σε συνδυασμό με την εμπέδωση της αίσθησης της απειλής που αισθάνονται έναντι της Ρωσίας ενδέχεται να δημιουργήσει ένα ευρύτερο χάσμα στο εσωτερικό της Ένωσης που θα ισχυροποιήσει την φιλο-ατλαντική πτέρυγα σε θέματα ΚΕΠΠΑ και θα επιχειρήσει να διαρρήξει τη στρατηγική συνεργασία που επιχειρούν να δομήσουν -στη βάση της αμοιβαίας ενεργειακής τους αλληλεξάρτησης- οι Μεγάλες Ηπειρωτικές Δυνάμεις της Ευρώπης (Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία) με τη Ρωσία.

Η παραπάνω δυναμική δυστυχώς ενισχύεται από το ενδεχόμενο και τρίτης υπερεπέκτασης της ΝΑΤΟϊκής συμμαχίας έτσι ώστε πλέον να καλύψει μέρος της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών (ΚΑΚ) που για τη Ρωσία θεωρείται ως «ζωτικός χώρος» ασφαλείας αντίστοιχης –αν και σπουδαιότερης- σημασίας με τον χώρο της Λατινικής Αμερικής για τις ΗΠΑ. Το ενδεχόμενο αυτό ενδυναμώνεται περαιτέρω από τα σχέδια του Αμερικανικού Πενταγώνου για τη μονομερή ανάπτυξη στρατιωτικών δυνάμεων ή και βάσεων προκεχωρημένου υλικού όχι μόνο σε κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ (Πολωνία, Ρουμανία, Βουλγαρία) αλλά και σε κράτη της Υπερκαυκασίας (Γεωργία και Αζερμπαϊτζάν) με αντικειμενικό στόχο την προστασία του πετρελαιαγωγού Μπακού-Τζεϋχάν.

Εάν ο άκριτος φιλο-ατλαντισμός κυρίως των προαναφερθέντων πέντε νεο-εισερχομένων κρατών εμπεδωθεί και εν συνεχεία επεκταθεί και στα νεο-εισερχόμενα μέλη του 2007, δηλαδή τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, και εάν κάποια μελλοντική αμερικανική κυβέρνηση αποφασίσει να αμφισβητήσει/ανταγωνιστεί και στρατιωτικά τη ρωσική επικυριαρχία στην ευρωπαϊκή ΚΑΚ, τότε μια τέτοια κρίση –ανάλογη ενός Ευρασιατικού Κοσόβου- θα έθετε τον Γαλλο-Γερμανικό και ηπειρωτικό πυρήνα της Ένωσης ενώπιον ενός στρατηγικού διλήμματος πρώτου βαθμού: Να έλθει σε ρήξη με το βασικό ενεργειακό τους εταίρο από τον οποίο εξαρτώνται για το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών τους σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο ή να ακολουθήσουν την ανακλαστικά αντιρωσική και φιλο-αμερικανική συμπαράταξη της πλειοψηφίας των ανατολικο-ευρωπαίων εταίρων, υπό τη «διακριτική» ενορχήστρωση της Βρετανίας και της Πολωνίας, ενώ δεν διακυβεύεται κανένα στρατηγικό τους συμφέρον?

Αν και το ανωτέρω ενδεχόμενο μιας ψυχροπολεμικής ρήξης με τη Ρωσία δεν είναι ορατό μέσα στην επόμενη πενταετία, μια τέτοια κρίση δεν μπορεί να αποκλειστεί σε χρονικό βάθος ορίζοντα επτά έως δέκα ετών, ιδίως εάν συνεχιστεί η πολιτική κυριαρχία της δεξιάς πτέρυγας του ρεπουμπλικανικού κόμματος στο Λευκό Οίκο. Εν πάσει περιπτώσει ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα είχε εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις για την Ελλάδα καθώς θα αύξανε κατακόρυφα τη γεωστρατηγική «υπεραξία» της Τουρκίας, θα έστρεφε τις ΗΠΑ ακόμη πιο κοντά προς τις τουρκικές διεκδικητικές θέσεις και συνακόλουθα θα αύξανε κατά πολύ τις πιθανότητες της Τουρκίας να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Οικογένεια παρά την πασιφανή της αδυναμία να εκπληρώσει τα κριτήρια της Κοπενχάγης είτε τώρα είτε σε πέντε χρόνια είτε σε δέκα χρόνια, στην περίπτωση πάντοτε που η Ευρώπη συρθεί σε μια ψυχροπολεμική αντιπαράθεση με τη Ρωσία λόγω της υπερεπεκτατικής πολιτικής των ΗΠΑ.

Με δεδομένη την προτεραιότητα απορρόφησης των κραδασμών μιας αρκετά πρώιμης διεύρυνσης και την εσωτερική πολιτική ισορροπία εντός της Ένωσης, το κέντρο βάρους της λειτουργίας της ΚΕΠΠΑ για το άμεσο μέλλον (3-5 έτη) θα εντοπιστεί στη στρατιωτική περιφρούρηση και την γεωπολιτική διαχείριση των αποτελεσμάτων του Dayton (1995) και του Κοσόβου (1999) στη Νοτιοανατολική Ευρώπη με την παράλληλη εντατικοποίηση των διαδικασιών οικονομικής ενοποίησης της περιοχής στη βάση της στενότερης διασύνδεσης της με την Κεντρική Ευρωπαϊκή ενδοχώρα. Η πολιτική αυτή θα προωθηθεί με την απελευθέρωση των δικτύων ενέργειας, ηλεκτρισμού και μεταφορών μεταξύ των Κρατών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και μεταξύ της Ν.Α. Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής ενδοχώρας τόσο προς Δυσμάς (Ιταλία) όσο και προς Βορά (Αυστρία, Γερμανία).

Η Ελλάδα μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορεί εφόσον αναπτύξει τη δέουσα στρατηγική να αναδειχθεί στην «ατμομηχανή» της Ευρωπαϊκής προοπτικής των Βαλκανικών κρατών, και τον θεμελιώδη επιταχυντή του Εξευρωπαϊσμού της εξωτερικής τους πολιτικής αποτρέποντας τη γεωπολιτική πρόσδεση των Βαλκανίων είτε στην Τουρκία είτε στις ΗΠΑ κατά τρόπο που να υποβαθμίζει τα γεωπολιτικά συμφέροντά μας και να ενισχύει –μέσω της επικυριαρχίας των ΗΠΑ περιφερειακά- τον δυνητικό ρόλο της Τουρκίας ως ανταγωνιστικότερης προς την Ελλάδα δύναμης σε Βαλκανικό επίπεδο, ιδίως όσον αφορά την μελλοντική εξέλιξη του Αλβανικού ζητήματος. Επίκεντρο αυτής μας της προσπάθειας στο άμεσο μέλλον θα πρέπει να είναι η Ρουμανία και κυρίως η Βουλγαρία με πρώτη μας επιδίωξη η σύνδεση των κρατών αυτών –ιδίως σε ενεργειακό επίπεδο- με την ευρωπαϊκή ενδοχώρα να γίνει μέσω Ελλάδος προς την Ιταλία και την επιτέλους υλοποίηση του σχεδίου κατασκευής του πετρελαιαγωγού Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολη.

Με δεδομένη την κλιμακούμενη αμερικανική μονομέρεια (unilateralism) αναφορικά με το αντιτρομοκρατικό, στρατοκεντρικό και προληπτικό δόγμα αντιμετώπισης του «Άξονα του Κακού», το ουσιαστικό δίλημμα που καλείται να αντιμετωπίσει η Ευρωπαϊκή διπλωματία αναλύεται στην ανάγκη κινητοποίησης της Αμερικής προς την κατεύθυνση της πολυμερούς αντιμετώπισης του κινδύνου της ισλαμικής τρομοκρατίας και της διασποράς των Όπλων Μαζικής Καταστροφής.

Αυτή η πολυμερής Ευρω-Ατλαντική Στρατηγική πρέπει αφενός να παρεμποδίζει ουσιαστικά τις δυναμικές της διασποράς -ιδίως στην κρίσιμη περιοχή της Μέσης Ανατολής- και αφετέρου να αποτρέπει την γένεση μιας δυνητικής γεωπολιτικής διελκυστίνδας ανάμεσα στις σχέσεις της Ευρώπης κυρίως με τις χώρες του Περσικού Κόλπου που αποτελούν τους βασικούς ενεργειακούς εταίρους της Ένωσης. Η αποφυγή αυτής της διελκυστίνδας προϋποθέτει την το δυνατόν συντομότερη και δικαιότερη επίλυση του Παλαιστινιακού Ζητήματος και την κατά το δυνατόν ταχύτερη μεταφορά της διοίκησης των συμμαχικών δυνάμεων στο Ιράκ υπό ΝΑΤΟϊκό ή διεθνή έλεγχο εφόσον αυτό εγκριθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και εφόσον η παραμονή τους στο Ιράκ έχει σαφή ημερομηνία λήξης στο άμεσο προβλεπτό μέλλον των επόμενων τριών έως πέντε ετών.

Με δεδομένη τη Βρετανική σύμπλευση με την Ευρώπη στο θέμα αποτροπής ενός νέου αμερικανικού χτυπήματος κατά της Συρίας ή του Ιράν, και με δεδομένο το κλιμακούμενο αδιέξοδο των ΗΠΑ στο Ιράκ, δεν θα πρέπει να αναμένεται μέσα στην επόμενη τουλάχιστον πενταετία να εκδηλωθεί μια περαιτέρω επιθετική στάση των ΗΠΑ στην κρίσιμη περιοχή της Μέσης Ανατολής και του Περσικού Κόλπου.

6. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Ορισμένα από τα γενικά συμπεράσματα δεν είναι κατευθείαν απόρροια της ανάλυσης ενός εκ των συγκεκριμένων παραγόντων, αλλά αποτελούν, κατά την άποψή μας, συμπερασματικό απόσταγμα από το σύνολο της παρούσας μελέτης. Συγκεκριμένα :

- Οι έννοιες Ασφάλεια και Άμυνα δεν είναι πλέον διαχωρισμένες και ανεξάρτητες ούτε στο τι εκάστη συνιστά, αλλά ούτε και στους τρόπους και τους φορείς εμπλοκής στα θέματα αυτών. Η Εθνική Άμυνα εμπεριέχεται στην έννοια Εθνική Ασφάλεια. Αυτό μας οδηγεί στην ανάγκη επανεξέτασης τρόπων, μεθόδων, αλλά και δογμάτων αντιμετώπισης των προβλημάτων Άμυνας και Ασφάλειας. Ο συντονισμός των φορέων και των δυνάμεων που εμπλέκονται πρέπει να τεθεί σε άλλη βάση και υπό νέο δόγμα από ότι έως σήμερα στη χώρα μας. Τα καθήκοντα, οι ευθύνες και οι αρμοδιότητες δεν μπορεί πλέον να είναι διαχωρισμένες και ανεξάρτητες, αλλά ούτε και συμφέρει από οικονομικής άποψης και από πλευράς αποτελεσματικότητας. Η αλληλοεμπλοκή των φορέων Ασφάλειας και Άμυνας και η αναγκαστική συνεργασία τους για το κάλλιστο αποτέλεσμα, οδηγούν σε επανεξέταση των δογμάτων Διοίκησης και Ελέγχου όλων των εμπλεκομένων δυνάμεων και μέσων, αλλά και των ευθυνών επιτήρησης του εθνικού περιβάλλοντος και χώρων.

- Η στρατιωτική ισχύς ενός κράτους ή συνασπισμού Κρατών, παραμένει και σήμερα η σημαντικότερη συνιστώσα της διεθνούς του αξίας και ικανότητος επιβολής των απόψεων του έτσι είναι αυτή που ουσιαστικά καθορίζει τις γεωπολιτικές εξελίξεις. Η στρατιωτική ισχύς δεν μπορεί ακόμα να υποκατασταθεί απόλυτα από τις άλλες μεγάλες συνιστώσες της συνολικής εθνικής ισχύος του όπως η οικονομική, η δημογραφική και άλλες όταν αυτές υπάρχουν.

- Κράτη, όπως η χώρα μας, όπου σοβαρές συνιστώσες της εθνικής ισχύος τους, είναι σχεδόν δεδομένες και σταθερές, όπως για παράδειγμα η Γεωγραφική θέση και μέγεθος, το μέγεθος του πληθυσμού και οι Φυσικοί Πόροι, είναι αναγκασμένα, κατά την άποψή μας, να αξιοποιούν κατά το μέγιστο δυνατό τις μεταβλητές συνιστώσες της Εθνικής Ισχύος, αν θέλουν να είναι σεβαστά στο περιοχικό, αλλά και παγκόσμιο, απειλητικό περιβάλλον. Με έμφαση στην Παιδεία στο σύνολό της και στην Διοίκηση που είναι οι προϋποθέσεις για την βελτίωση της Οικονομίας, της Διπλωματίας και της Στρατιωτικής ισχύος, μπορεί η συνολική Εθνική Ισχύς, αρκετά σύντομα να βελτιωθεί στο σύνολό της.

- Με βάση το αμέσως προηγούμενο συμπέρασμα, προκύπτει ότι η χώρα μας έχει την ανάγκη αδιαμφισβήτητης Στρατιωτικής ισχύος για να αντιμετωπίσει αφενός τις σύγχρονες απειλές και αφετέρου την ιστορική τουρκική αμφισβήτηση και απειλή. Τα δεδομένα των τελευταίων δέκα ετών μας οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι η χώρα μας είναι αναγκασμένη για να είναι σεβαστή, να παρέχει προστασία στους κατοίκους της και να εξυπηρετεί τα εθνικά της συμφέροντα, να διατηρεί ισχυρές Ένοπλες Δυνάμεις και σύγχρονα συστήματα ασφαλείας. Η τουρκική απειλή δεν έχει ούτε τυπικά μειωθεί (ύπαρξη casus belli), παρά την επιμονή τους να προσεγγίσουν την ΕΕ και να γίνουν πλήρες μέλος της. Κάποιες φραστικές εξαγγελίες περί μείωσης των εξοπλιστικών τους προγραμμάτων, έχουν να κάνουν, μάλλον με τις οικονομικές τους δυνατότητες και τα «παζάρια» τους, παρά με την αλλαγή της εθνικής τους Στρατιωτικής Στρατηγικής. Στο πεδίο δε της γενικότερης ασφάλειας από τους σύγχρονους κινδύνους (Τρομοκρατία, Λαθρομετανάστευση, Αναταραχές σε κράτη της Βαλκανικής) η κατάσταση δεν φαίνεται να έχει σταθεροποιηθεί εξομαλούμενη. Οι σύγχρονες Δυνάμεις Ασφαλείας της χώρας μας θα πρέπει να βρίσκονται στο επίπεδο ισχύος εκείνο που θα μας εξασφαλίζουν αποτροπή αλλά και εκτελεστική αποτελεσματικότητα έναντι όλων των εν δυνάμει απειλών. (Τα χαρακτηριστικά των δυνάμεων αυτών πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης).

- Η αστάθεια του εγγύτερου, αλλά και του παγκόσμιου γεωπολιτικού περιβάλλοντος επιτάσσει την εκπόνηση Γενικής Εθνικής Στρατηγικής από όργανο κοινής αποδοχής και εμπιστοσύνης, η οποία θα περιλαμβάνει όλους τους τομείς. Αυτή πρέπει να αναγνωρίζει και να καθορίζει τις αδιαπραγμάτευτες σταθερές αξίες του έθνους, ενώ παράλληλα θα οριοθετεί τις μεταβλητές και για τις οποίες θα θέτει τελικούς στόχους, με μεσοπρόθεσμα στάδια υλοποίησης και επανεξέτασης, όταν ειδικοί λόγοι συντρέχουν. Η Εθνική Στρατηγική θα πρέπει να έχει την αποδοχή, αλλά και την ευθύνη υλοποίησης, όλων των Πολιτειακών και Κοινωνικών παραγόντων και φορέων (Κόμματα, Εκκλησία, ΜΜΕ, Πολιτισμικοί Φορείς, Επιστημονικοί Φορείς κλπ).

- Λόγω γεωγραφικών, κυρίως, δεδομένων η εμπλοκή της χώρας μας στις περιοχικές, αλλά και παγκόσμιες γεωπολιτικές εξελίξεις είναι αναπόφευκτη και αναγκαστική. Ο χώρος μας αποτελεί πολύ ουσιαστικό κρίκο στην σύνδεση της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης με τη Μεσόγειο και από εκεί με την Μ.Α. Οι θαλάσσιες συγκοινωνίες μεταξύ Μ.Α. και Αν. Μεσογείου και από εκεί στην Δυτική Μεσόγειο και τον Ατλαντικό, διέρχονται αναγκαστικά από την θαλάσσια περιοχή μας.

- Από την ανάλυση όλων των γεωπολιτικών δεδομένων της ευρύτερης περιοχής μας, όπως αυτά έλαβαν χώρα μετά το 1990, θα διαπιστώσουμε ότι παρά την στροφή του συνόλου των κρατών της Βαλκανικής προς το ΝΑΤΟ και την ΕΕ η οικονομική δύναμη της χώρας μας σε σχέση με τις χώρες αυτές και η γεωγραφική αξία των μεγάλων λιμανιών της Β. Ελλάδος, μας επιτρέπουν να διατηρούμε στρατηγική αξία για την περιοχή αυτή. Ο πόλεμος του Ιράκ και η βοήθεια των αμερικανικών δυνάμεων από την βάση της Σούδας, επίσης σε σχέση με την τουρκική στάση, μας βοήθησε ανάλογα στις εκτιμήσεις της Υπερδύναμης αν και από μόνοι μας φροντίσαμε να μειώσουμε την αξία της προσφοράς μας λόγω κάποιων (για πολλούς ακατανόητες) εσωτερικών πολιτικοκομματικών ισορροπιών.

- Τα γεγονότα των τελευταίων 15 ετών έχουν αποδείξει ότι η ηγεμονία των ΗΠΑ πρέπει να θεωρείται δεδομένη για τις επόμενες δεκαετίες. Η Οικονομική, Στρατιωτική και Πολιτισμική ισχύς τους υπερέχει έναντι όλων των άλλων κρατών. Έτσι είναι φυσικό να επικρατεί η πολιτική αντίληψη στις ΗΠΑ για την ύπαρξη και εδραίωση της «Αμερικανικής Αυτοκρατορίας» η οποία δεν καταλαμβάνει εδάφη για να τα προσαρτήσει, αλλά της είναι αρκετός ο έλεγχος περιοχών, κρατών, πρώτων υλών κλπ. Φαίνεται λοιπόν λογικό να είναι αποφασισμένες να παραμείνουν πολιτικά και στρατιωτικά, παρούσες στον ευρωπαϊκό χώρο διαμέσου της Ατλαντικής Συμμαχίας (ΝΑΤΟ).

Αυτό τελικά σημαίνει ότι η σημασία του αμερικανικού παράγοντα για τα εθνικά μας συμφέροντα θα είναι καθοριστική και στο μέλλον.

Από την ανάλυση του συνόλου των παραγόντων οδηγούμεθα στα παρακάτω γενικά συμπεράσματα :

- Τα γεωπολιτικά δεδομένα της ΜΑ δεν παρουσιάζουν ακόμα μία παγιωμένη κατάσταση, αλλά είναι υπό διαμόρφωση και η εκτίμηση είναι ότι η αστάθεια αυτή θα κρατήσει αρκετό ακόμα χρόνο, αφού οι παράγοντες που εμπλέκονται είναι ενδογενείς και εξωγενείς με ιδιαίτερο βάρος έκαστος. Αυτό απαιτεί στενή παρακολούθηση εκ μέρους μας προκειμένου να καθοριστεί η αναγκαία εμπλοκή μας στο βαθμό που υπηρετούνται τα εθνικά μας συμφέροντα.

- Η κατοχή του Ιράκ και η μη επίλυση του Παλαιστινιακού προβλήματος τροφοδοτεί με ηθικά ερείσματα την Μουσουλμανική τρομοκρατία, η οποία ήδη έχει εξελιχθεί σε σοβαρή παγκόσμια απειλή. Την πίεσή της την δέχεται κυρίως ο δυτικός χριστιανικός κόσμος, αλλά παράλληλα και ορισμένα από τα καθεστώτα των κρατών της ΜΑ. Στην περιοχή της ΜΑ τα τρομοκρατικά κτυπήματα πολύ δύσκολα διαχωρίζονται από την αντίσταση κατά των κατακτητών αμερικανών και άγγλων. Οι στόχοι, που ήδη επιλέγονται, έχουν σχέση με τις βασικές πετρελαϊκές υποδομές του Ιράκ και της Σαουδικής Αραβίας, γεγονός που αν δεν καταστεί δυνατόν να αντιμετωπισθούν, μπορεί να έχουν άμεσες επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία.

- Η αμερικανοβρετανική επέμβαση στο Ιράκ χωρίς την έγκριση του ΟΗΕ και παρά τις διαφωνίες αριθμού Ευρωατλαντικών συμμάχων, κατέδειξε την αμερικανική απόφαση να διαχειρίζονται τις σοβαρές διεθνείς υποθέσεις όπως εξυπηρετεί τα δικά τους συμφέροντα κατά την άποψη τους. Η αδυναμία τους όμως να επιβάλλουν την ειρήνη και την δημοκρατία σε συνδυασμό με την αδυναμία τεκμηρίωσης της επέμβασης, απέδειξε ότι η αξία της έγκρισης από τον διεθνή οργανισμό και η συλλογική επέμβαση, είναι πολιτικά χρήσιμη και αναγκαία.

- Η αποφασιστικότητα των αμερικανών στο θέμα του Ιράκ και η σταδιακή προσέγγισή τους με τους Γαλλογερμανούς έχει οδηγήσει τους Ρώσους να έχουν έντονες επιφυλάξεις για την αμερικανική πολιτική. Επειδή από την αμερικανική παρουσία στο Ιράκ υπάρχουν ορισμένες χώρες που αποδέχονται άμεσα την απειλή και συγκεκριμένα το Ιράν, η Συρία και η Σαουδική Αραβία, η Ρωσία έχει βρει έδαφος να προσεγγίσει στενότερα το Ιράν και να βελτιώσει το τόξο επιρροής της προς Κίνα και Ινδία.

- Η επίλυση της σημερινής κατάστασης στο Ιράκ, έστω και μετά τις τελευταίες αποφάσεις του ΟΗΕ και την πιθανή εμπλοκή του ΝΑΤΟ, δεν θα είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, αφού εμπλέκονται πολλά και αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα. Ένα από τα κρισιμότερα ζητήματα είναι αυτό της μικρής ή μεγάλης αυτονομίας των Κούρδων του Βορ. Ιράκ. Στο θέμα εμπλέκονται συμφέροντα, πέρα των αμερικανικών, της Τουρκίας, του Ιράν και της Συρίας τα οποία δεν είναι εύκολο να μην υπολογιστούν στις ρυθμίσεις που πρόκειται σύντομα να λάβουν χώρα. Το θέμα μας αφορά ιδιαίτερα αφού σχετίζεται άμεσα με την Τουρκία και το Κουρδικό ζήτημα σε σχέση με την πορεία της χώρας αυτής προς την ΕΕ.

- Οι σχέσεις μας με τις αραβικές και μουσουλμανικές χώρες της ΜΑ (Συρία, Σαουδική Αραβία, Αίγυπτος, Ιορδανία, Ιράν) απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και λεπτές κινήσεις λόγω δύο πολύ βασικών στοιχείων. Στην περιοχή κυριαρχεί η αμερικανική παρουσία η οποία έχει επενδύσει χρήμα, αίμα και πολιτικό κύρος και δεν θα επιτρέψει εύκολα να αμφισβητηθεί. Κατά δεύτερο λόγο η ισλαμική κυβέρνηση της Τουρκίας, προσπαθεί να εκμεταλλευτεί το μουσουλμανικό στοιχείο της περιοχής στα πλαίσια των περιθωρίων που έχει από τις σχέσεις της με ΗΠΑ και Ισραήλ.

- Το Ισραήλ είναι ίσως ο μεγαλύτερος κερδισμένος από τα δεδομένα της ΜΑ και αυτό προσπαθεί να το εκμεταλλευθεί εμφανιζόμενο ότι πολεμά την τρομοκρατία για να υπερασπιστεί τα συμφέροντά του και τον πληθυσμό του. Η κυβέρνηση Σαρόν θέλει να αποφύγει τον γνωστό «οδικό χάρτη» όσο όλοι ασχολούνται με το Ιράκ και να αλλάξει τα δεδομένα εφαρμογής του. Θα επιθυμούσαν ίσως έναν άλλον «οδικό χάρτη» μετά τις αμερικανικές εκλογές που να μην έχει και πολύ σχέση με τον προηγούμενο.

- Το υδάτινο δυναμικό και οι πόροι νερού στην ευρύτερη περιοχή της ΜΑ είναι πάντα και θα παραμείνουν στρατηγικά στοιχεία στα θέματα εθνικής ασφάλειας, αλλά και ισχύος των κρατών της. Η Τουρκία στο θέμα αυτό έχει όλες τις προϋποθέσεις να παίξει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο και να επηρεάζει τις εξελίξεις στην ΜΑ, στοιχείο που θα πρέπει να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη.

- Το θέμα της διάδοσης και διασποράς των Όπλων Μαζικής Καταστροφής δεν φαίνεται να έχει λυθεί μετά την επέμβαση στο Ιράκ. Αν δεν δημιουργηθούν αρκετά γρήγορα συνθήκες ασφαλείας στην περιοχή υπάρχουν χώρες (Ιράν, Σαουδική Αραβία και ίσως Αίγυπτος) που θα προσπαθήσουν να αποκτήσουν κάποιας μορφής δυνατότητες, πιστεύοντες έτσι ότι θα αποκτήσουν ίση διπλωματική ισχύ με το Ισραήλ τουλάχιστον. Αν το ενδεχόμενο αυτό θεωρηθεί πολύ πιθανό από τις ΗΠΑ, τότε η κατασκευή πυρηνικών 3^ης γενιάς εκ μέρους της πρέπει να θεωρείται δεδομένη ώστε να έχει την δυνατότητα χειρουργικών κτυπημάτων κατά των εργαστηρίων κατασκευής Όπλων Μαζικής Καταστροφής.

- Το Κυπριακό πρόβλημα δεν είναι, κατά την άποψή μας, μεμονωμένο θέμα στην περιοχή της Αν. Μεσογείου, αλλά ένας κρίκος στον αμερικανικό σχεδιασμό για το σύνολο ελέγχου και ισορροπίας στην ΜΑ. Αυτό απαιτεί εκ μέρους μας ιδιαίτερη πολιτική σχεδίαση και προσέγγιση αφού το εθνικό αυτό θέμα αποτελεί ταυτόχρονα θέμα μεγάλου ενδιαφέροντος για δυνάμεις που έχουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συμφέροντα στην περιοχή (ΗΠΑ, Αγγλία, Τουρκία, ΕΕ). Η άρνηση εκ μέρους μας του σχεδίου Ανάν ματαίωσε την ρύθμιση των συμφερόντων αυτών των εμπλεκομένων δυνάμεων. Αυτό θα οδηγήσει σε ισχυρές πιέσεις για αποδοχή του, ως έχει σχεδόν, από ΗΠΑ , Αγγλία και ΕΕ. Η Τουρκία δεν έχει λόγους να πιέσει εμάς, αλλά την ΕΕ αφού αυτή δέχθηκε το σχέδιο. Έτσι βρισκόμαστε στο σημείο για λήψη πολύ σοβαρών αποφάσεων ως έθνος. Αν δεν θέλουμε αυτόνομη εθνική στρατηγική παρουσία στην Αν. Μεσόγειο τότε πρέπει να δεχθούμε το σχέδιο. Αν όμως κρίνουμε ότι τα εθνικά μας συμφέροντα μας επιβάλλουν την αυτόνομη αυτή παρουσία μας, αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσω του σχεδίου.

- Η σταθεροποίηση των χωρών της Αν. Ευρώπης και των Βαλκανίων με την προσέγγισή τους προς την Δύση (ΕΕ και ΝΑΤΟ) δημιουργεί για την χώρα μας νέα γεωπολιτικά, οικονομικά και ιδεολογικά δεδομένα, που απαιτούν ιδιαίτερη μελέτη για να μπορέσει να τα εκμεταλλευτεί. Δεν υπάρχει απειλή πλέον από Βορρά, αλλά υπάρχουν σχετικοί κίνδυνοι από εν δυνάμει ασταθείς ακόμα περιοχές (Αλβανία, FYROM, Κοσσυφοπέδιο). Η επίδειξη της στρατιωτικής μας ισχύος και η επέκταση της οικονομικής μας δύναμης είναι αποτελεσματικοί τρόποι ελαχιστοποίησης κάθε επιβουλής.

- Η Νατοϊκή επέκταση στα Βαλκάνια απαιτεί ιδιαίτερη μελέτη και προσοχή εκ μέρους μας. Η σύμπλευση με τα αμερικανικά συμφέροντα είναι μονόδρομος αν θέλουμε μέσα από τις νατοϊκές διεργασίες και εμπλοκές να έχουμε παρουσία στην περιοχή και να βοηθήσουμε τον ρόλο μας στα πολιτικο- οικονομικά- στρατιωτικά πράγματα της Βαλκανικής αλλά και της Αν. Ευρώπης.

- Η Τουρκία παραμένει (και για την επόμενη τουλάχιστον 10ετία) μια πολύ ισχυρή στρατιωτική δύναμη στην περιοχή και με μία πολιτική φιλοσοφία στην εξωτερική της πολιτική που έχει ως βάση αυτή την ισχύ. Οι στρατιωτικοί δείχνουν αποφασισμένοι να διατηρήσουν τον πρώτο ρόλο στην πολιτειακή δομή της χώρας, έστω και αν η χώρα γίνει δεκτή στην ΕΕ.

- Δεν προβλέπεται σοβαρή ανάμειξη της Τουρκίας στις αλβανικές τάσεις αναθεωρητισμού, αλλά ούτε και στις υποθέσεις του Κοσόβου όσο έχει ανοικτό το Κουρδικό της πρόβλημα. Η πλέον πιθανή στάση της θα είναι να ταυτισθεί με την Ευρωαμερικανική θέση περί μη αλλαγής των συνόρων.

- Οι τουρκικοί πολιτικοί στόχοι στην Υπερκαυκασία έχουν περιοριστεί στην ολοκλήρωση και λειτουργία του αγωγού Μπακού – Τζεϋχάν, ο οποίος από μόνος του δεν είναι ικανός να προσδέσει το Αζερμπαϊτζάν στην αμερικανοτουρκική σφαίρα επιρροής και να μειώσει δραστικά την αντίστοιχη Ρωσική. Αν όμως ΗΠΑ και Τουρκία αποφασίσουν να προστατεύσουν τον αγωγό με στρατιωτικές δυνάμεις τότε οι αντίστοιχες Ρωσικές στην Γεωργία και Αρμενία ίσως αναγκαστούν να αποσυρθούν.

- Η αμερικανοτουρκική ρήξη για το βόρειο μέτωπο στον πόλεμο του Ιράκ, δεν πρέπει να υπερεκτιμηθεί. Η τουρκική διπλωματία υπέστη σοβαρή ήττα, αλλά θεματικά και γεωγραφικά περιορισμένη στον χώρο της ΜΑ και δεν οδήγησε σε γενική αναθεώρηση της στρατηγικής συμμαχίας ΗΠΑ – Τουρκίας, στο βαθμό που θα μας ωφελούσε άμεσα. Παράδειγμα η αμερικανική στάση στο Κυπριακό και την υποστήριξή τους για να δοθεί από την ΕΕ ημερομηνία έναρξης διαπραγματεύσεων.

- Υπάρχει έντονη διπλωματική προσπάθεια της Τουρκίας να αναβαθμίσει την εμπιστοσύνη της στον Αραβικό και Μουσουλμανικό κόσμο χωρίς να ακυρώσει όμως τις συμφωνίες του 1996 με το Ισραήλ. Στόχος είναι η αναγνώριση των κατεχομένων στην Κύπρο ως «Τουρκικό Κυπριακό Κράτος» και να παρουσιάσει τον εαυτό της σε Δύση και Μουσουλμάνους ως χώρα – μοντέλο για ολόκληρο το Ισλάμ. Θεωρεί τον εαυτό της ως την μοναδική «γέφυρα» της Δύσης (ΕΕ και ΗΠΑ) προς τον αραβικό κόσμο και από τα τελευταία δεδομένα στοιχεία φαίνεται ότι γι’ αυτό έχει πείσει και τους αμερικανούς.

- Η έναρξη των ενταξιακών συνομιλιών της Τουρκίας με την ΕΕ ίσως αποτελούν την τελευταία ευκαιρία επίλυσης του Κυπριακού και των Ελληνοτουρκικών διαφορών με το σχετικό διπλωματικό πλεονέκτημα με το μέρος μας. Η αποδοχή εκ μέρους μας μιας αιγιαλίτιδας ζώνης μέχρι και 12 Ν. Μ. με ταύτιση του εθνικού εναερίου χώρου και η στην συνέχεια ρύθμιση της υφαλοκρηπίδας με αποδοχή στην συνεκμετάλλευση των πετρελαίων του Αιγαίου την αμερικανική, αγγλική και ρωσική «βοήθεια», θα πρέπει να είναι ένας ελληνικός στόχος. Και ο άλλος αυτός της επίλυσης του Κυπριακού με καλύτερους όρους βιωσιμότητας και δικαιοσύνης, εφόσον έχουμε αποφασίσει εθνικά (Ελλάς – Κύπρος) ότι αυτό μας συμφέρει και όχι η αυτόνομη εθνική παρουσία στην Αν. Μεσόγειο (Διατήρηση της υφισταμένης κατάστασης).

- Οι ΗΠΑ τουλάχιστον για την επόμενη πενταετία δεν πρόκειται να συμφωνήσουν για την ΚΕΠΠΑ στην ΕΕ, αφού πιστεύουν ότι αυτό μπορεί να απειλήσει τον ηγεμονικό ρόλο αυτών στο ΝΑΤΟ και κατ’ επέκταση την απόλυτη κυριαρχία τους σε περιοχές όπως η ΜΑ και η Αν. Ευρώπη. Η Βρετανία και η Πολωνία θα είναι επί του παρόντος οι υποστηρικτές τους εντός της ΕΕ.

- Η ΕΕ μπορεί να αντιμετωπίσει πρόβλημα στις σχέσεις της με την Ρωσία από δύο κυρίως λόγους. Οι Βαλτικές Δημοκρατίες, η Ουγγαρία και η Πολωνία είναι φυσικό ίσως να αισθάνονται μία έντονη καχυποψία έναντι των ρωσικών προθέσεων και επομένως μπορεί να δημιουργηθεί ευρύτερο χάσμα στο εσωτερικό της Ένωσης. Αν υπάρξει και νέα επέκταση του ΝΑΤΟ ώστε να καλύψει και μέρος της ΚΑΚ, που για την Ρωσία είναι ζωτικός χώρος ή αν έχουμε επέκταση προς τα ανατολικά των αμερικανικών βάσεων, τότε είναι βέβαιο ότι θα υπάρξει ρωσική αντίδραση που θα φέρει την ΕΕ και κυρίως τον Γαλλογερμανικό άξονα, στην δύσκολη θέση της επιλογής. Επί του παρόντος τέτοιο ενδεχόμενο δεν φαίνεται (προσεχή 5ετία). Αν όμως έχουμε πλήρη επικράτηση της δεξιάς πτέρυγας του ρεπουμπλικανικού κόμματος στον Λευκό Οίκο μετά από επτά με δέκα χρόνια μία ψυχροπολεμική κατάσταση μεταξύ Ρωσίας- ΕΕ, ΗΠΑ, δεν πρέπει να αποκλείεται. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα αύξανε κατακόρυφα τη γεωστρατηγική «υπεραξία» της Τουρκίας και αύξανε τις πιθανότητες ένταξης αυτής στην ΕΕ χωρίς να πληροί απόλυτα τα αναγκαία κριτήρια.

- Η Ελλάδα στο νέο πλαίσιο της διευρυμένης ΕΕ θα πρέπει να μελετήσει και να αναπτύξει στρατηγική που θα την οδηγήσει να αναδειχθεί σε «ατμομηχανή» της ευρωπαϊκής προοπτικής των Βαλκανίων, αποτρέποντας την κατά το δυνατόν γεωπολιτική πρόσδεσή των είτε στην Τουρκία, είτε στις ΗΠΑ. Επίκεντρο αυτής της προσπάθειας στο άμεσο μέλλον θα πρέπει να είναι η Ρουμανία και κυρίως η Βουλγαρία με πρώτη μας επιδίωξη την σύνδεση των χωρών αυτών, ιδίως σε ενεργειακό επίπεδο, με την ευρωπαϊκή ενδοχώρα να γίνει μέσω Ελλάδος προς την Ιταλία και την τελική υλοποίηση του σχεδίου του πετρελαιαγωγού Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολη.

- Η ΕΕ των 25 μελών ενώ έχει όλα τα βασικά στοιχεία (δημογραφικό- οικονομία) να εξελιχθεί σε υπερδύναμη με την αναγκαία σύγχρονη στρατιωτική ισχύ, ικανή να της επιτρέψει να παίξει ανάλογο διεθνή ρόλο, δεν έχει προς το παρόν την βούληση προς τούτο. Με τα σημερινά δεδομένα και για το ορατό μέλλον, η δημιουργία σοβαρών ευρωπαϊκών Ενόπλων Δυνάμεων, όπως εμείς τις επιθυμούμε, για την προστασία των ευρωπαϊκών συνόρων, δεν είναι μέσα στις προθέσεις των εταίρων μας. Κλασικό παράδειγμα η στάση της ΕΕ κατά την κατάληψη της ανοχύρωτης ισπανικής βραχονησίδας από τους Μαροκινούς τον Ιούλιο του 2002.

---

[1] Ι.Λουκάς. «Η Πολιτική του ψυχρού πολέμου και η πολιτική συνιστώσα του Ανατολικού ζητήματος» Περιοδικό Στρατιωτική Επιθεώρηση, Τεύχος 1/1997

[2] Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 7-9-2003

[3] Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 2-5-2004 ανάλυση Ν.Κωνσταντάρα

[4] Μαχμούντ Μαμντάνι. Συγγραφέας του βιβλίου «Καλός μουσουλμάνος, Κακός μουσουλμάνος: Η Αμερική, ο Ψυχρός Πόλεμος και οι Ρίζες της Τρομοκρατίας»

[5] Εφημερίδα «Ο κόσμος του Επενδυτή» 27-3-2004 Στ. Φωτίου

[6] Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 17-4-2004 του Selim Nassib

[7] Σάμουελ Χάντιγκτον : «Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο Ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τάξης»

[8] Περιοδικό «Time» 14-7-2003 σελ. 43. Δήλωση της Condolezza Rice : «δεν χρειαζόμαστε τους άνδρες της 82^ης αερομεταφερόμενης μεραρχίας για να συνοδεύουν τα παιδάκια στο νηπιαγωγείο».

[9] Mark Thompson and Michael Duffy. «is the Army Stretched to him»

[10] Gerhard Schroeder, “Germany will share the burden in Iraq” New York Times 19-9-2003, σελ.Α17 and Judy Dempsey, “Germany Seeks to Extend Role in Afghanistan” Financial Times 1-10-03 σελ. 11

[11] Edward Alden, “House of Representatives Report: US has no new prllf of WMD”, Financial Times, 29-9-2003 σελ 8. Είναι ακόμα αξιοσημείωτο ότι η αρχική αναφορά των 1200 αμερικανών ελεγκτών Όπλων Μαζικής Καταστροφής υπό τον David Kay κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ακόμα δεν έχουν βρει τίποτα, γεγονός που προκάλεσε πικρόχολα σχόλια ακόμα και από τον ρεπουμπλικάνο πρόεδρο της επιτροπής πληροφοριών της Γερουσίας Pat Roberts, ο οποίος δήλωσε ότι «δεν έμεινε καθόλου ικανοποιημένος από όσα άκουσε εδώ σήμερα (έκθεση επιτροπής Kay)», James Carney,”A Verdit on WMD” Time 13-10-2003

[12] JIM HOAQLAND αρθρογράφος της Ουάσιγκτον Ποστ. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 20-5-2004

[13] George Parmentier. “A Cross – Channel Rapprochement” Financial Times, 12-6-2003 σελ. 13

[14] Όπως εύστοχα παρατήρησε και ο Joseph Nye, «όντας ανίκανες να εξισορροπήσουν την αμερικανική στρατιωτική ισχύ, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ρωσία και η Κίνα δημιούργησαν έναν συνασπισμό προκειμένου να εξισορροπήσουν την αμερικανική «μαλακή» δύναμη (soft power) στερώντας από τις ΗΠΑ την νομιμοποίηση που θα επέφερε μία δεύτερη απόφαση των Ηνωμένων Εθνών. Μολονότι αυτή η εξισορρόπηση δεν απέτρεψε τον πόλεμο του Ιράκ, αύξησε σημαντικά το διπλωματικό κόστος του». Joseph Nye, “US power and Strategy after Iraq”, Foreign Affairs, V82/N4,July/Auguast 2003 σελ. 66

[15] Όπως δήλωσε πρόσφατα και η Condolezze Rice σε συνέντευξή της «η Αμερική αδυνατούσε να καταλάβει το γιατί η δύναμη των ΗΠΑ θεωρείτο από τη Γαλλία πιο επικίνδυνη από αυτήν του Saddam Hussein» Le Monde 1-6-2003

[16] Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 19-5-2004

[17] Εφημερίδα, «Ο κόσμος του Επενδυτή» της 22-5-2004

[18] Alec Russel “15000 more US troops for Iraq”, The Daily Telegraph 29-9-2003

[19] Η τουρκόφωνη μειονότητα έχει μάλιστα καλέσει την Τουρκία μέσω του Ahmet Maratli, εκπροσώπου του Iraqi Turkmen Front στην Άγκυρα, να αποστείλει στρατεύματα στο Βόρειο Ιράκ για την «προστασία» της από τις εως τώρα σποραδικές και ανεπιβεβαίωτες «επιθέσεις» των Κούρδων, Gulf News 26-8-03

[20] Στράτου Ευσταθιάδη. «Ο Μπους έλαβε το μήνυμα», Το Βήμα της Κυριακής 28-9-2003

[21] A. Cordesman, What Next in Iraq?

[22] Christopher Adams and Guy Dinmore ,” US Considers supporting role for Turkish Troops in Iraq” Financial Times 17-10-2003

[23] http://www.enet.gr/online/ Άρθρο με τίτλο: «Η μάχη των Κούρδων» της Ελένης Κοχαίμίδου

[24] Σχολή Εθνικής Αμύνης, Ομαδική Διατριβή: «Η κατάσταση στο Ιράκ μετά την επέμβαση των ΗΠΑ και των Συμμάχων τους. Το νέο γεωστρατηγικό Περιβάλλον στην περιοχή και το γεωπολιτικό βάρος της Τουρκίας στη μετά Σαντάμ εποχή». Μάρτιος 2004

[25] TOKIO Site Map FAQ BT SEARCH by LEON HADAR

[26] Ο.Π σημείωση 24

[27] Ο.Π σημείωση 24

[28] http://www.in.gr Άρθρο με τίτλο «Η μεγάλη σκακιέρα της Ασίας» του Αλέξη Γιαννούλη

[29] Εφημερίδα «ΗΜΕΡΗΣΙΑ» 26-1-2004

[30] http://www.in.gr Πληροφορίες ΑΠΕ, Reuters, Γαλλικό

[31] http://www.enew.gr/mag/index/php/article/views

[32] Ο.Π σημείωση 24

[33] Ο’ Π σημείωση 24

[34] Thomas L. Friedman. Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 16-4-2004

[35] Ο’ Π. σημείωση 24

[36] Roger Kohen. Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 26-5-2004

[37] Ο’ Π. σημείωση 36

[38] Μελέτη ΣΕΕΘΑ: «Διαμόρφωση Νέων Γεωστρατηγικών Παραγόντων στη ΜΑ-Κεντρική Ασια και οι Επιδράσεις των στη Γεωπολιτική Κατάσταση της Περιοχής»

[39] http://www.worldNetDaily.com.JosephFarah Ιούλιος 2003

[40] Crisis Web Middle East Report No 18 27-20-2003

[41] http://www.WorldNetDaily.com.Posted: January 17,2004

[42] Barry Zellen: «Επανεξέταση του αδιανόητου: Πυρηνικά όπλα και ο πόλεμος στον τρόμο»

Strategic Insights. Volume III, Issue 1 January 2004

[43] Άρθρο Α. Λυκαυγή Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 12-5-2005

[44] Ο.Π σημείωση 43

[45] Δημοσιεύσεις στο περιοδικό «ΕΘ.ΕΠΑΛΞΕΙΣ»

[46] Μελέτες της Αν. Σχολής Εθνικής Άμυνας

[47] Δημοσιεύματα της εφημερίδας «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία». «Το νέο πρόσωπο του Κόσμου».

[48] Γεώργιος Ε. Σέκερης : «Η Ελλάδα στη Νέα Τάξη» σελ. 407

[49] Εφημερίδα «ΒΗΜΑ» (28-3-04). Περιοδικό Συνδέσμου Επιτελών Εθνικής Αμύνης «Εθνικές Επάλξεις»

[50] Κοινότητα ανεξάρτητων κρατών www.cis.minsk.by

GUUAM www.guuam.org

The Russia journal www.russiajournal.com

Transitions on line www.tol.cz

Τα κείμενα Κέντρου Πολιτικών και Στρατηγικών Μελετών www.crss.org/casianw

[51] Στατιστική Επιτροπή της ΚΑΚ: www.cisstat.com

Ρωσική και σοβιετική δημογραφία: www.econ.msu.ru

Κέντρο σπουδών του Ρωσικού Κόσμου: www.ehess.fr

[52] Ρωσικό κέντρο για την Ενεργειακή Πολιτική : www.energy.ru

Υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ : www.fe.doe.gov

Gazprom : www.gazprom.ru

Russian retroleum investor : www.rpi-inc.com

[53] Ο.Π σημείωση 52

[54] Για τις χώρες της ΚΑΚ : www.eyrasianet.org

Πληροφορίες για την ΚΑΚ: www.gazetasng.ry

Ο ρωσικός τύπος στη line : www.gazeta.ry/english

[55] Για την πρωτοβουλία των χωρών της Β. Ευρώπης: www.northerndimension.org

Εφημερίδα Baltic times : www.baltictimes.com

Επίσημος δικτυακός τόπος του Συμβουλίου Κρατών της Βαλτικής : www.cbss-commissioner.org

Περιβαλλοντικά θέματα στην Βαλτική : www.baltic-region.net

[56] Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης : www.ebrd.org

Παγκόσμια Τράπεζα : www.worldbank.org

Οικονομικό ινστιτούτο της Βιέννης : www.wiiw.ac.at

Σύμφωνο Σταθερότητας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης: www.stabilitypact.org

Έκθεση του ΟΗΕ για την ανάπτυξη: www.undp.org/rbec

[57] Αγγλόφωνο Περιοδικό για την Κεντρική Ευρώπη: www.ce-review.org

Γαλλικό Κέντρο Ερευνών στις Κοινωνικές Επιστήμες στην Πράγα: www.cefrew.cz

[58] Σύμφωνο Σταθερότητος της Νοτιοανατολικής Ευρώπης: www.stabilitypect.org

[59] The quardian (ian treinor) Εφημερίδα «Κόσμος του Επενδυτή» (28 Μαρ. 2004.

[60] Εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος (27 Μαρ. 04)

Εφημερίδα «Καθημερινή» (28 Μαρ. 04)

[61] Soli Ozel, “A Brave New World in Turkish Politics”, Insight Turkey, Vol.4/ No 4 (Oct. Dec.2002) σελ. 4

[62] Bulent Aliriza and Seda Ciftci, “Turkey’s Post- election Political landscape” Insight Turkey, Vol 4/ No4 (Oct.-Dec. 2002) σελ 7-11

[63] Είναι αξιοσημείωτο ότι η προσπάθεια των κοινοβουλευτικών κομμάτων να περιορίσουν τον παρεμβατικό ρόλο του στρατεύματος, μόλις κάποιο από αυτά αποκτήσει αυτοδύναμη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, έχει επαναληφθεί ήδη δύο φορές στο παρελθόν. Μία από τις κυβερνήσεις του Αντνάν Μεντερές τη δεκαετία του 1960 και μία από τις κυβερνήσεις του Τουργκούτ Οζάλ τη δεκαετία του 1980. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, ιδίως επί Οζάλ, οι αυτοδύναμες κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες επεχείρησαν να προσεγγίσουν την Ευρώπη ως αντίβαρο της εξωθεσμικής κυριαρχίας των στρατιωτικών και όχι λόγω την γνήσιων δημοκρατικών ή εξευρωπαίστικών τους φρονημάτων. Ιδέ χαρακτηριστικά. Χριστόδουλος Γιαλλουρίδης και Θεόδωρος Τσακίρης «Η Ευρωπαϊκή Προοπτική της Τουρκίας : Από το Κίνημα των Νέων Οθωμανών έως την Απόφαση του Ελσίνκι: Επιπτώσεις για την Ελληνοτουρκική Σύγκρουση», στο Θεόδωρος Κουλουμπής και Κωνσταντίνος Τριανταφύλλου (επιμ), Οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις 1999-2000, ΕΛΙΑΜΕΠ Ανασκόπηση Αμυντικής και Εξωτερικής Πολιτικής 2000 , Αθήνα, (Παρατηρητής 2000), σελ. 109-126. Patters of Behavior Towards the Military” Turkish Studies V. 4/No 3 (Autumn 2003) σελ. 1-125

[64] Ιδέ χαρακτηριστικά Graham Fuller, Turkey’s New Geopolitics, (Westview Press: 1993), Graham Fuller, Turkey Faces East: New Orientations Towards the Middle East and the Old Soviet Union, RAND, R-4232-AF/A, (Santa Monica: 1992) and Ian Lesser, Bridge or Barrier? Turkey and the West after the Cold War, R-4204-AF/A, (Santa Monica: 1992).

[65] Για την αποτυχία της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στη Βαλκανική. Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Τα Βαλκάνια μετά το Τέλος τον Ψυχροί) Πόλεμο», (Παπαζήσης: 1994), σελ.245-249 και 257-259.

[66] Heinz Kramer, A Changing Turkey: The Challenge to Europe and the United States, (Brookings Institution Press: 2000), σελ. 146-162 και Sule Kut, “Turkish Policy Towards the Balkans”, στο Alan Makovsky & Sabri Sayari (επιμ), Turkey’s New World: Changing Dynamics in Turkish Foreign Policy, Washington Institute for Near East Policy (Washington 2000) , σελ. 74-91

[67] Αναλυτικά για αυτήν ριζοσπαστικότητα της πολιτικής του Προέδρου Οζάλ την περίοδο αυτή, ιδέ Αλέξη Αλεξανδρή, «Τουρκική Εξωτερική Πολιτική 1923-1993», στο Θάνος Βερέμης (επιμ), Η Τουρκία Σήμερα, ΕΛΙΑΜΕΠ, (Παπαζήσης: 1995), σελ.470-489.

[68] Για την αποτυχία της Τουρκικής διπλωματίας στην Υπερκαυκασία, ιδέ Θεόδωρος Τσακίρης, Η Γεωστρατηγική Σύγκρουση Ρωσίας-Τουρκίας στην Υπερκαυκασία και το Ρωσικό Καύκασο, (ΕΚΌΜΕ: 1997). Για την αποτυχία της Τουρκικής πολιτικής στην Κεντρική Ασία, ιδέ Charalambos Tsardanidis, Turkey and Central Asia : Alice in Asia land? , Institute of International Economic Relations, (Athens 1999).

[69] Αναλυτικότερα ιδέ, Θεόδωρος Τσακίρης, «Επιστροφή στο Μέλλον: Η Αναθεώρηση του «Μεγάλου Παιχνιδιού» και η Ρώσο- Τουρκική Γεωστρατηγική Σύγκρούση», στο Στέλιος Αλειφαντής & Ευάγγελος Χωραφάς (επιμ.), Σύγχρονο Διεθνές Σύστημα και Ελλάδα, (Στρατηγικές Εκδόσεις: 2001 ), σελ. 373-399.

[70] Για την ανάλυση αυτού του ενδεχόμενου και τις στρατηγικές του επιπτώσεις ιδέ, ανάλυση παράγοντος (δ) της παρούσης μελέτης.

[71] Για την πολιτική Οζάλ κατά την πρώτη κρίση του Κόλπου, William Hale, “Turkey, the Middle East and the Gulf Crisis”, International Affairs, Vol.68/No.2 (Spring 1992), σελ. 679-692

[72] Mahmut Bali Aykan, “Turkey’s Policy in Northern Iraq, 1991-1995”, Middle Eastern Studies, Vol.32 (October 1996), σελ. 343-366

[73] Kramer, Ibid, σελ. 141-145

[74] Μάριος Ευρυβιάδης, «Συμμαχίες στη Μέση Ανατολή: Ισραήλ, Τουρκία και
ΗΠΑ», στο Στέλιος Αληνφαντής & Ευάγγελος Χωραφάς (επιμ.), Σύγχρονο Διεθνές
Σύστημα και Ελλάδα, ό.π., σελ. 269-288, και Γεώργιος Μούρτος, Τουρκία-Ισραήλ: Η
Έκλειψη της Ελλάδος από το Φυσικό της Χώρο, (Εκδόσεις Επικοινωνίες: 1 999).

[75] Alain Gresh, “Turkish- Israeli- Syrian Relations and their Impact on the Middle East”, Middle East Journal, Vol 52/No.2 (Spring 1998), ιδίως σελ. 192-203

[76] Esra Dogan, “Turkey in the New European Security and Defence Architecture” Perceptions, (March- May 2003), σελ. 187. Το περιοδικό Perceptions εκδίδεται από το Center for Strategic Research του Τουρκικού ΥΠΕΞ

[77] Tarik Oguzlu, “How to Interpret Turkey’s Accession Process with the European Union? A Clash of Discourses”, Perceptions, (December 2002- February 2003), σελ. 80-81

[78] Wendy Kristianasen, “Turkey: Post-Islamists in Power”, Le Monde Diplomatique, 6/3/2003, www.mondediplo.com/2003/03/06

[79] Παρά τις περικοπές στις οποίες υποχρεώθηκαν να προβούν οι τουρκικές Ε.Δ. τα
βασικότερα στρατηγικά προγράμματα του τουρκικού σχεδιασμού που αφορούσαν
συμπαραγωγές συνεχίστηκαν κανονικά ακόμη και μετά την εξαγγελία περικοπής των
εξοπλισμών με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τη συμπαραγωγή 150 μαχητικών
αεροσκαφών Ρ-35 (ϋ8Ρ) (Ιούλιος 2002) και τη συμμετοχή στην ανάπτυξη 10 βαρέων
ευρωπαϊκών μεταγωγικών αεροσκαφών τύπου Α-400Μ (Μάιος 2003). Κίμων
Κωνσταντίνου, «Εξοπλιστικά Προγράμματα και η Προοπτική Περικοπών», Στρατηγική,
Τεύχος 114, (Μάρτιος 2004), σελ.66-67

[80] “More Fallout over Turkish Troops in Iraq”, The Economist, 16/10/2003, www.economist.com/printedition/Story_ID=2142520 and Louis Mexler, “Turkish Officials Question Sending Troops to Iraq” The Washington Post, 23/10/2003, σελ. Α23. Ιδέ επίσης συνέντευξη του Graham Fuller πρώην αντιπροέδρου του National Intelligence Council της CIA στην τουρκική εφημερίδα Zaman, Graham Fuller, “Sending Turkish Forces to Iraq is a “Bad Idea”, Zaman 16/10/2003, at www.zaman.com/print.php. Για την προσωρινή φυλάκιση μελών των τουρκικών ειδικών δυνάμεων από τα αμερικανικά στρατεύματα στο Βόρειο Ιράκ τον Ιούλιο του 2003, ιδέ Seda Ciftci “Reforming for Europe”, Turkey Update, Center for Strategic and International Studies, (Washington DC Αύγουστος 2003), σελ. 3-4

[81] Χρήστος Ζαχαράκης, (συνέντευξη στο Θεόδωρο Τσακίρη), «Το Μέλλον της Ευρώπης, η Ενταξιακή Προοπτική της Τουρκίας και οι Προκλήσεις της για τον Ελληνισμό», Στρατηγική, Τεύχος 117, (Ιούνιος 2004)

[82] Στέφανος Φωτίου: «Η διπλωματία των πέντε…..μετώπων της Τουρκίας». Εφημερίδα «Ο Κόσμος του Επενδυτή». 20-6-2004

[83] O Eric Rouleau διατέλεσε πρέσβης της Γαλλίας στην Τουρκία κατά την περίοδο 1988-1992, Eric Rouleau , “Turkey’s Dream of Democracy”, Foreign Affairs, V 79/N.6 (November/December 2000) , σελ. 102

[84] Sebnem Udum, “Turkey and the Emerging European Security Framework” , Turkish Studies, Vol.3/No.2 (Autumn 2002), σελ. 87-97

[85] Όπως αναφέρεται ρητά στα συμπεράσματα του Συμβουλίου της Κοπενχάγης (Δεκέμβριος 2002), Annex II, Παράγραφος 3: “The fact that, as things stand at present, Cyprus and Malta will not take part in EU military operations conducted using NATO assets once they have become members of the EU will not, within the limits of the EU security regulations, affect the right of their representatives to participate and vote in EU institutions and bodies, including COPS, with regard to decisions which do not concern the implementation of such operations”, Jean-Yves Haine, From Laeken to Copenhagen: European Defense Core Documents Volume III, European Union Institute for Security Studies, Chaillot Paper 57, Paris (EUISS:2002) , σελ. 171

[86] Για την εξέλιξη του ζητήματος υπό την ελληνική στην ιταλική προεδρία της ΕΕ, ιδέ συνέντευξη του Δρ. Steven Everts, Senior Research Fellow του βρετανικού Centre for European Reform στον Θεόδωρο Τσακίρη, «Η Ευρωπαϊκή Άμυνα μετά την Κατάρρευση της Διακυβερνητικής Διάσκεψης», Στρατηγική, Τεύχος 113, (Φεβρουάριος 2003), σελ. 44-47

[87] Δρ. Ulrich Schneckener, (συνέντευξη στον Θεόδωρο Τσακίρη), «Οι Στρατηγικές Επιπτώσεις της Ευρωπαϊκής 11^ης Σεπτεμβρίου: Ο Αντίκτυπος των Επιθέσεων της Μαδρίτης για την Ευρωπαϊκή Ένωση», Στρατηγική , τεύχος 116 (Μάιος 2004) , σελ. 52-55, σελ. 53

[88] Μερικές από τις δομικές οικονομικές αδυναμίες που καθιστούν εξαιρετικά αμφίβολη την ένταξη της Τουρκίας στην Ένωση στο άμεσο ορατό μέλλον (5-7 έτη) εντοπίζονται (α) στον μεγάλο αγροτικό τομέα της οικονομίας (40% του εργατικού δυναμικού), (β) το τεράστιο ετήσιο έλλειμμα του προϋπολογισμού, υπολογιζόμενο γύρω στο 40%, (γ) ο πολύ υψηλός πληθωρισμός ο μέσος όρος του οποίου για τη δεκαετία του '90 δεν έπεσε ποτέ κάτω από το 80% και (δ) η τεράστια υποανάπτυκτη δομή της χώρας κάτι που καταγράφεται με σαφήνεια στο ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα της Τουρκίας που είναι 3 'Λ φορές χαμηλότερο (3.000 δολάρια) από το χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα της πτωχότερης χώρας της Ένωσης των 15 κρατών-μελών, δηλαδή της Πορτογαλίας, με 1 0.600 δολάρια. Το Ελληνικό κατά κεφαλήν εισόδημα ανέρχεται στα 11.770 δολάρια το χρόνο. Αναλυτικότερα ιδέ, European Commission, 2003 Regular Report on Turkey’s Progress Toward Accession, (Brussels: November 2003), σελ.46-56.

[89] Gareth Jenkins, Context and Circumstance : The Turkish Military and politics, Adelphi Paper 337, International Institute for Strategic Studies, London, (IISS: 2002) σελ. 82

[90] Erol Manisali, turkiye- Avrupa Iliskilerinde Sessiz Darbe, (Το Αθόρυβο Πραξικόπημα στις Τουρκο-Ευρωπαϊκές Σχέσεις), Istanbul, (Derin Yayinlari: 2002) και Hasan Kosebalaban, “Turkey’s EU Membership: A Clash of Security Cultures”, Middle East Policy, Vol IX.No 2 (June 2002(, σελ. 130-146

[91] Cevik Bir, “How We Can Become a Member of the EU”, National Strategy, (July- August 2000), σελ. 30-32

[92] Το ΑΚΡ απέσπασε τον έλεγχο 41 από τις συνολικά 64 νομαρχίες της χώρας συγκεντρώνοντας το 42% των ψήφων έναντι του δεύτερου Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος του (CHP) του Deniz Baykal που απέσπασε μόλις το 18% των ψήφων και τον έλεγχο μόλις 10 επαρχιών. Anadolu Agency, “Results of Local Elections in 64 Provinces in Turkey”, www.turkishpress.com/turkishpress/news.asp/03/29/2004

[93] Sada Ciftci, “Reforming for Europe”, ο.π., σελ. 1-2

[94] European Commission, 2003 Regular Report on Turkey’s Progress Toward Accession, (Brussels: November 2003), σελ. 18-19

[95] Ζαχαράκης, ο.π., σελ. 5

[96] Σταύρος Λυγερός. «Τώρα Καλό Κλίμα, τα δύσκολα αργότερα….» Καθημερινή 9-5-2004, σελ 4

[97] Γεώργιος Σέκερης : «Η Ελλάδα στη Νέα Τάξη» σελ. 237-239

[98] Dan Smith, “Between Urgencies and Impossibilities: New Security Architecture for Europe”, Security Dialogue, Vol.24/N.3 (1993), σελ. 305-316

[99] Josef Joffe, “Collective Security and the future of Europe: failed dreams and dead ends”, Survival, V.34/N.3 (Autumn 1992), σελ. 36-50

[100] Sergei Medvedev, “European Security After the End of the Cold War”, Security Dialogue, (1993), Vol 24/N.2, σελ. 317-322

[101] Anand Menon, Anthony Forster and William Wallace, “A Common European Defence?”, Survival, V.34/N.3 (Autumn 1992): σελ. 98-118 και Volker Ruhe, “Shaping Euro-Atlantic Policies: A Grand Strategy for a New Era”, Survival, V.35/N.2 (Summer 1993),σελ. 129-137

[102] Ιδέ χαρακτηριστικά George Bush & Brent Scowcroft, A World Transformed, (Vintage Books: 1999), σελ.182-278. Για τον αντίλογο ιδέ Julius Friend, Unequal Partners: French-German Relations, 1989-2000, The Washington Papers, Center for Strategic and International Studies, (Washington D.C.: 2001), σελ. 18-48

[103] Για την αποτροπή του ρωσικού ρεβιζιονισμού ως βασικής απειλής του συνόλου των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων και των ΗΠΑ τουλάχιστον έως τον δεύτερο γύρω της “big-bang” υπερεπέκτασης του ΝΑΤΟ, ιδέ μεταξύ άλλων Anthony Lake, 6 Nightmares, (Little Brown and Co.: 2000), σελ.191-197 και 232-234., Strobe Talbot, The Russia Hand: A Study in Presidential Diplomacy, (Random House: 2002). Για την αποτροπή αμφότερων των παραπάνω «απειλών» ιδέ μεταξύ άλλων Henry Kissinger, Does America Need a Foreign Policy?, (Simon & Schuster: 2001), σελ.32-82. και Zbigniew Bzrezinski, The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, (Basic Books: 1997), ιδίως Κεφάλαιο 1.

[104] Michael Brown, “Causes and Implications of Ethnic Conflict”, in Michael Brown (ed.), Ethnic Conflict and International Security, (Princeton University Press: 1993), σελ. 3-26.

[105] Ωστόσο μια πιο νηφάλια ανάλυση του κινδύνου των εθνικών συρράξεων θα αναγνώριζε στο πρόσωπο της δράσης αυτότομων πολιτοφυλακών που κινούνται πέραν από εθνικές διαχωριστικές γραμμές μια προ-Βεστφαλιανή πτυχή των εθνοτικών συρράξεων που χαρακτηριζόταν από την επιδίωξη οικονομικού κέρδους από μη-κρατικές ομάδες ατάκτων που λυμαίνονταν οικονομικά μια περιοχή ενώ την προστάτευαν. Ιδέ χαρακτηριστικά, Berdal and Malone (eds), Greed and Grievance: Economic Agendas in Civil Wars και Eric Hobsbawm, The New Century, (Abacus: 2000),σελ. 7-59

[106] Office of the High Representative for CFSP, A Secure Europe in a Better World: European Security Strategy, Brussels, 12/12/2003, σελ. 4-5

[107] Laura Johnson, “Russia and the Near Abroad: Concepts and Trends”, in B.Hansen & B.Heurlin (eds.), The Baltic States in World Politics, (Curzon: 1998), σελ. 112-128

[108] Για το «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι», ιδέ Frédéric Encel & Olivier Guez, La Grande Alliance, Paris, (Flammarion: 2003), σελ.21-44, 138-153, 217-235 και Raja Menon, “After Empire: Russia and the Southern ‘‘Near Abroad”, in M.Mandelbaum (eds.), The New Russian Foreign Policy, (Council on Foreign Relations: 1998), σελ. 100-166

[109] John D. Banusiewicz, “Rumsfeld Meets With Leaders in Azerbaijan”, www. defenselink.mil/news/Dec2003/n12032003_200312035.html. Το Defenselink.mil είναι η επίσημη ιστοσελίδα του Πενταγώνου. Graham Bradley, “Rumsfeld Discusses Tighter Military Ties With Azerbaijan”, Washington Post, 4/12/2003 and Thom Shanker, “Seeking to Block Terrorist Route, Rumsfeld Asks Help in Azerbaijan”, New York Times, 4/12/2003.

[110] Kurt Campbell and Celeste Johnson Ward, “New Battle Stations?”, Foreign Affairs, (September-October 2003), σελ.95-102 και Andrew Purvis, “All Ready on the Eastern Front”, Vol.82/N.5cTime, 19/1/2004, σελ. 20-21

[111] “The next American Empire”, The Economist. 20-3-2004, σελ. 54-55

[112] Ο.Π. σημείωση 14

[113] Για το ενδεχόμενο μιας Ευρω-Ρωσικής ρήξης και μιας επιστροφής στο γεωπολιτικό ανάλογο του Ψυχρού Πολέμου λόγω της υπερ-επέκτασης του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία και την Υπερκαυκασία όπως επιδιώκουν η Τουρκία, η Πολωνία και πολλά ακόμη μέλη του πρώην Ανατολικού Συνασπισμού, ιδέ Theodore Tsakiris, “The New Rubicon?: The Geopolitical Repercussions of NATO’s “Open Door” Policy”, in J.Micgiel (ed.), Democracy and Integration in an Enlarging Europe, Institute for the Study of Europe, New York, (Columbia University: 2002), σελ. 133-165

[114] Office of the High Representative for CFSP, A Secure Europe in a Better World: European Security Strategy, Brussels, 12/12/2003, σελ. 9

[115] Office of the President of the United States, The National Security Strategy of the United States of America, The White House, (Washington D.C: 2002), σελ. 4-6

[116] Jeffrey Record, Bounding the Global War on Terrorism, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College Press, (Δεκ. 2003) ιδίως σελ. 41-46. Ιδέ επίσης, Richard Clark, Against All Enemies: Inside America’s War on Terror” (Free Press 2004), σελ. 264-274

[117] Office of the President of the United States, The National Security Strategy of the United States of America, The White House, (Washington D.C: 2002), σελ. 14-15

[118] Τα βασικά κείμενα Στρατηγικής της Ε.Ε. για το θέμα της μη-Διασποράς των ΟΜΚ, είναι τα ακόλουθα: (α) European Council, Basic Principles of an EU Strategy against Proliferation of Weapons of Mass Destruction, Reference Number: Doc. 10352/03, PESC 315, (Brussels: 14/4/2003) και (β) European Council, Action Plan for the implementation of the basic principles for an EU Strategy against the Proliferation of Weapons of Mass Destruction, Reference Number: Doc. 10354/03, PESC 316

[119] Ιδέ χαρακτηριστικά τη μελέτη του ρεπουμπλικανικού think-tank Project for the New American Century, που εξέδωσε σχετική μελέτη το Σεπτέμβριο του 2000 και συμπεριέλαβε στα μέλη του την πλειοψηφία της ηγεσίας του σημερινού Πενταγώνου αλλά και το σύνολο της ηγετικής ομάδας των λεγόμενων «νεο-συντηρητικών» όπως ο William Kristol, Robert Kagan, Richard Perle, Paul Wolfowitz, William Safire κ.α., Project for the New American Century, America’s Defenses: Strategy, Forces and Resources for a New Century, (Washington D.C: September 2000), σελ. 50-55

[120] Michael Blunden, “Insecurity on Europe’s Southern Flank, Survival, V.36/N,2, (Summer 1994), σελ. 138-139

http://www.seetha.gr/meletes-ekdoseis-tou-seetha/meletes-ekdoseis-tou-seetha/ellada-sto-neo-geopolitiko-periballon.html