Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ

ΤΗΣ ΧΡΥΣΑΣ ΝΑΝΟΥ

Σχεδόν απαράλλαχτο διατηρείται στο πέρασμα των αιώνων το κέντρο της Θεσσαλονίκης από πλευράς χωροταξίας και πολεοδομικής οργάνωσης: η σημερινή Εγνατία οδός ήταν και στην αρχαιότητα ο βασικός, πολύβουος δρόμος που διέσχιζε μαρμαρόστρωτος την πυκνοδομημένη καρδιά της πόλης, στην περιοχή της Βενιζέλου απλωνόταν η δραστήρια εμπορική συνοικία με τα καταστήματα και τα εργαστήρια αργυροχρυσοχοΐας, προς τα δυτικά βρίσκονταν χάνια και αποθήκες, χριστιανικοί ναοί δέσποζαν σε περίβλεπτα σημεία. Από την άποψη αυτήν η ανασκαφική έρευνα που διενεργείται με την ευκαιρία της διάνοιξης της σήραγγας του μετρό δίνει την ευκαιρία στη Θεσσαλονίκη να δει αντικατοπτρισμούς του προσώπου της στα βάθη της Ιστορίας.

Δύο άγνωστοι μέχρι πρότινος παλαιοχριστιανικοί κοιμητηριακοί ναοί, στο Σιντριβάνι και στην πλατεία Δημοκρατίας, κατάλοιπα εργαστηρίων και νεκροταφείων, μεγάλο τμήμα της βυζαντινής «Λεωφόρου» ή «Μέσης οδού» και πλήθος κινητών ευρημάτων (κοσμήματα, εργαλεία, χριστιανικά σύμβολα, σκεύη και άλλα αντικείμενα) συγκαταλέγονται στα πλούσια «δώρα» που πρόσφερε η έρευνα της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης (ΕΒΑ) κατά το 2011.

«Τα ευρήματα των ανασκαφών του υπό κατασκευήν έργου "Μετρό Θεσσαλονίκης" στους σταθμούς αρμοδιότητας της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης αποδεικνύουν τη διαχρονικότητα της πολεοδομικής οργάνωσης της πόλης από την αρχαιότητα έως σήμερα», τονίζει στον «ΑτΚ» η δρ αρχαιολόγος Δέσποινα Μακροπούλου, προϊσταμένη της εφορείας, η οποία διευθύνει την ανασκαφική έρευνα. Τα αποτελέσματα της έρευνας για το 2011 παρουσιάζονται στην Επιστημονική Συνάντηση για το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη (Παρασκευή 2 Μαρτίου, 12.15, αίθουσα τελετών Παλαιάς Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ).

Η άνευ προηγουμένου από πλευράς έκτασης για τα δεδομένα της Θεσσαλονίκης ανασκαφική έρευνα της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων που ξεκίνησε το 2006 πραγματοποιείται σε σταθμούς εντός του ιστορικού κέντρου της πόλης, καθώς και εκτός των τειχών της (σταθμοί Αγίας Σοφίας, Βενιζέλου, Δημοκρατίας - διακλάδωση Σταυρούπολης).

Δρόμος με ιστορία

Οπως ήταν αναμενόμενο από τους αρχαιολόγους, ήδη από την εποχή που αποφασίστηκε η χωροθέτηση της γραμμής του μετρό πάνω στην Εγνατία, στις ανασκαφικές εργασίες που εκτελούνται στη θέση των κεντρικών δύο σταθμών «Βενιζέλου» και «Αγία Σοφία» αποκαλύφθηκε διαδοχικά όλη η ιστορία του δρόμου αυτού ανά τους αιώνες. Πολλά στοιχεία για τα παρακείμενα του δρόμου αυτού κτίρια και τις χρήσεις τους είναι πλέον επίσης γνωστά.

Στο σταθμό «Βενιζέλου» ήρθαν στο φως πυκνοδομημένες οικοδομικές νησίδες με εμπορικά καταστήματα της βυζαντινής πόλης που απλώνονταν εκατέρωθεν της «Λεωφόρου» ή «Μέσης οδού», όπως ονομαζόταν τότε ο δρόμος. Σύμφωνα με τη διευθύνουσα της ανασκαφής, η πληθώρα μικροαντικειμένων αργυροχρυσοχοΐας που βρέθηκαν στην ανασκαφή μαρτυρά τη διαχρονία του εμπορικού χαρακτήρα της περιοχής.

Στο Σταθμό «Αγία Σοφία» αποκαλύφθηκε σε μήκος 73 μέτρων η αρχαία οδός στην πρώτη μνημειακή της διαμόρφωση, την οποία απέκτησε μετά τον 3ο αιώνα και διατήρησε τουλάχιστον ώς τον 6ο αιώνα τουλάχιστον. «Η οδός είναι στρωμένη με μαρμάρινες πλάκες και οριοθετείται με μαρμάρινα κράσπεδα. Δίπλα της προς το νότο, καθώς το βόρειο όριό της παράκειται των ορίων του σκάμματος του σταθμού, σώζονται τα ερείπια μιας κιονοστοιχίας που προβάλλονταν στην όψη των κτιρίων της νότιας οικοδομικής νησίδας. Ανάμεσα στο δρόμο και τα κτίρια παρεμβαλλόταν, όπως άλλωστε και σήμερα συμβαίνει στις πόλεις, πυκνό δίκτυο κτιστών, πήλινων και μολύβδινων αγωγών, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες ύδρευσης και αποχέτευσης. Η οδός μετά τον 6ο αιώνα και έως τα νεότερα χρόνια έπαιρνε διαδοχικά, όπως οι ανασκαφές έδειξαν, τη λιτή μορφή χωμάτινων ή λίθινων καταστρωμάτων», εξηγεί η κ. Μακροπούλου.

Δύο ναοί εκτός των τειχών

Οι εργασίες του μετρό στάθηκαν αφορμή να αποκαλυφθούν και άλλες εικόνες της αρχαίας Θεσσαλονίκης, όχι μόνο στο κέντρο αλλά και σε περιοχές έξω από τα τείχη της. «Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, και στη Θεσσαλονίκη από τον 4ο έως και τον 6ο αιώνα, οι κοιμητηριακοί ναοί οικοδομούνταν μέσα στο χώρο των αρχαίων νεκροταφείων ιδρυόμενοι πάνω σε παλιότερους τάφους, οι οποίοι και καθόριζαν το λόγο για τον οποίο οικοδομείτο ο ναός στη συγκεκριμένη θέση. Ομιλούμε φυσικά για σηματοδότηση του τόπου λατρείας των μαρτύρων της χριστιανικής πίστης. Η έλλειψη βέβαια ανασκαφικών δεδομένων οδηγεί τους αρχαιολόγους σε εικασίες για την ταύτιση του μάρτυρα, βασιζόμενες κυρίως στις γραπτές πηγές. Προσπαθούμε να αποφεύγουμε τις βιαστικές ταυτίσεις, καθώς η θρησκεία εξακολουθεί ζώσα στο σύγχρονο κόσμο», παρατηρεί η κ. Μακροπούλου.

Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής για το μετρό ήρθαν στο φως δύο άγνωστοι έως πρόσφατα χριστιανικοί κοιμητηριακοί ναοί: στα ανατολικά, στο σταθμό «Σιντριβάνι», μέσα στο αρχαίο νεκροταφείο, ανασκάφηκε παλαιοχριστιανική βασιλική θεμελιωμένη πάνω σε παλαιότερο από αυτήν λατρευτικό κτίριο του 4ου αιώνα κοσμούμενο με ένα εξαιρετικό ψηφιδωτό δάπεδο, που φέρει παράσταση Φοίνικα. Μία ακόμη παλαιοχριστιανική βασιλική βρέθηκε αντίστοιχα και στο δυτικό νεκροταφείο, στο Σταθμό «Πλατεία Δημοκρατίας».

Προστίθενται έτσι δύο ακόμη χριστιανικοί κοιμητηριακοί ναοί κοντά στους τρεις που ήταν έως πρόσφατα γνωστοί, δηλαδή: το ναό υπό την οδογέφυρα της 3ης Σεπτεμβρίου, που χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα, το ναό στη συμβολή των οδών Λαγκαδά και Αγίου Δημητρίου, του πρώτου μισού του 5ου αιώνα, και το ναό του 6ου αιώνα στην οδό Μαργαροπούλου (περιοχή Σιδηροδρομικού Σταθμού).

Τέλος, στο σκάμμα της διακλάδωσης προς Σταυρούπολη, αποκαλύφθηκαν ελάχιστα οικοδομικά κατάλοιπα, κυρίως ερείπια από αποθήκες και χάνια νεότερων χρόνων, παράλληλα όμως δόθηκε η ευκαιρία στους αρχαιολόγους να παρακολουθήσουν σε βαθύτερα στρώματα το φυσικό ανάγλυφο της περιοχής, ένα ύψωμα δηλαδή που υπήρχε εκεί στο παρελθόν, πάνω στο οποίο βρέθηκαν ελάχιστες ταφές του υστερορωμαϊκού – παλαιοχριστιανικού νεκροταφείου, ενώ στις παρυφές του αποκαλύφθηκαν ταφές των οθωμανικών χρόνων.

Το ανθρώπινο δυναμικό

Για τις ανασκαφικές ανάγκες εργάζεται μεγάλος αριθμός ανθρώπων (59 αρχαιολόγοι, 3 τοπογράφοι, 10 συντηρητές, 11 σχεδιαστές και περισσότεροι από 300 εξειδικευμένοι τεχνίτες). Την Ομάδα Επίβλεψης των ανασκαφικών εργασιών υπό τη διεύθυνση της προϊσταμένης της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης Δέσποινας Μακροπούλου απαρτίζουν οι αρχαιολόγοι της Εφορείας Κρινώ Κωνσταντινίδου, Στέλλα Βασιλειάδου και Σταυρούλα Τζεβρένη.

http://www.agelioforos.gr/default.asp?pid=7&ct=100&artid=129700