Του Αντωνίου Αντωνάκου
Καθηγητού Φιλόλογου,ιστορικού συγγραφέως
Η ΠΕΡΙ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΟΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ
ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ
ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ
ΚΑΙ Η ΥΓΙΕΙΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ
ΜΕΣΩ ΑΥΤΗΣ
ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ
ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ
ΚΑΙ Η ΥΓΙΕΙΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ
ΜΕΣΩ ΑΥΤΗΣ
Γνωρίζουμε ότι σχεδόν το σύνολο των πολιτισμένων λαών σήμερα, απεκαλούντο κατά την αρχαία εποχή από τους Έλληνες «βάρβαροι». Ο χαρακτηρισμός αυτός δεν είχε σχέση μόνο με την γλώσσα, αν και από εκεί ξεκινούσε. Είχε σχέση, επίσης με τον τρόπο ζωής αυτών των ανθρώπων, οι οποίοι ήσαν άξεστοι, αγροίκοι και ζούσαν μαζί με τα ζώα τους αγνοώντας βασικά στοιχεία πολιτισμού, όπως την καθαριότητα και, κατά συνέπεια, και την εξ αυτής προερχομένη σωματική υγιεινή. Πολλοί από αυτούς γνώριζαν μόνο την βασική χρήση του νερού, δηλαδή «την προς πόσιν και επιβίωσιν» κι αυτήν εξ ενστίκτου, εφ’ όσον τους έσβηνε την δίψα, ικανοποιώντας έτσι μία βασική ανάγκη του οργανισμού.
Άλλοι λαοί πάλι, όποτε εύρισκαν ποτάμια, λίμνες η παραλίες στις περιπλανήσεις τους, έπεφταν με τα ρούχα στο νερό για να δροσιστούν και στην συνέχεια στέγνωναν μαζί με αυτά.
Εκείνοι, όμως, οι οποίοι διέφεραν από τους υπολοίπους λαούς, ήσαν οι Έλληνες, οι οποίοι είχαν να παρουσιάσουν σημαντικά στοιχεία πολιτισμού από την απώτατη αρχαία εποχή, τα οποία και προσέφεραν απλόχερα σε αυτούς, με τους οποίους έρχονταν σε επαφή.
Έτσι τα αρχαία ελληνικά λουτρά τα μιμήθηκαν και τα αντέγραψαν οι Ρωμαίοι, τα συνέχισαν δε οι Βυζαντινοί, κατασκευάζοντας καταπληκτικά μαρμάρινα δημιουργήματα. Αυτά τα βρήκαν οι άξεστοι Οθωμανοί έτοιμα, τα αντέγραψαν και παρουσίασαν τα θερμά λουτρά, τα χαρακτηριζόμενα ως χαμάμ* , δικά τους. Είναι τα γνωστά σήμερα με την προσωνυμία «οθωμανικά λουτρά».
Όμως η ελληνική γλώσσα αποδεικνύει σήμερα ποιοί είναι οι πραγματικοί δημιουργοί των λουτρών, που δεν είναι άλλοι από τους αρχαίους Έλληνες. Τούτο δε φαίνεται και πιστοποιείται εκ του ότι σήμερα όλες οι ευρωπαϊκές ελληνογενείς γλώσσες χρησιμοποιούν την λέξη «βαλανείον» στις παραλλαγές της για να δηλώσουν το λουτρό.
Συγκεκριμένα, το λεξικό «Etymologicum Gudianum» μας πληροφορεί ότι:
«Βαλανείον το λουτρόν• παρά το βαλάνοις παρά τοις αρχαίοις υποκαίεσθαι».
Το δε «Ετυμολογικόν το Μέγα», το πλέον εξαίρετο λεξικό ετυμολογίας της ελληνικής, αναφέρει επίσης ότι:
«Βαλανείον: Το λουτρόν. Τινές δε λέγουσι παρά το αποβάλλειν τας ανίας».
Η λέξη πέρασε στα ιταλικά ως «bagno», στα γαλλικά ως «bain», στα ισπανικά ως «baño» και στα γερμανικά ως «bad». Είναι γνωστή εξ άλλου η γερμανική λουτρόπολη «Baden Baden». Από την ίδια λέξη ακόμη πήραμε ως αντιδάνεια τις νεοελληνικές λέξεις «μπανιέρα» «μπανιερό» και «μπανίζω» «μπανιστήρι» κ.λπ., από την συνήθεια που κατά το παρελθόν είχαν οι άνδρες να παρακολουθούν τις λουόμενες κοπέλες.
Το λουτρό όμως ως μέσον καθαριότητος και υγιεινής υπάρχει στους Έλληνες όπως θα διαπιστώσουμε στην συνέχεια αυτού του άρθρου από την εποχή του Ομήρου. Το άρθρο δε αυτό αποτελεί προδημοσίευμα από εκτενή πολυσέλιδη μελέτη μου, η οποία ασχολείται με τα στοιχεία πολιτισμού στον Όμηρο.
Πράγματι η ιδέα της καθαριότητος του σώματος, μέσω ενός λουτρού, υποδηλώνει μία προηγμένη αντίληψη περί υγιεινής, η οποία μάλιστα ήταν ιδιαιτέρως ανεπτυγμένη κατά την Ομηρική εποχή. Τούτο φαίνεται μέσα από την ανάλυση ενός μεγάλου αριθμού χωρίων των Ομηρικών επών, της Ιλιάδος και της 'Οδυσσειας, δια των οποίων διαπιστώνεται ότι κατά την παλαιά εκείνη εποχή γινόταν συστηματική αλλά και επαρκής χρήση λουτρών τόσο θερμών όσο και ψυχρών.
ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΖΕΣΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Το θερμό (ζεστό) νερό είναι γνωστό πως έχει συγκεκριμένες χρήσεις. Εκτός από την περίπτωση της χρήσης του ως λουτρού, ο Όμηρος σαφώς καθορίζει ότι αυτό χρησιμοποιείται επίσης για ιατρικούς αλλά και για τελετουργικούς σκοπούς, όπως για και το πλύσιμο και τον καθαρισμό των τραυμάτων αλλά και για τον καθαρισμό των νεκρών. Ονομάζει μάλιστα αυτό το νερό «λιαρόν ύδωρ» δηλαδή χλιαρό, υπόθερμο, όπως φαίνεται και από μία ακόμη παραπομπή:
μηρού δ' έκταμ' οϊστόν, απ' αυτού δ' αίμα κελαινόν
νίζ' ύδατι λιαρώ, επί δ' ήπια φάρμακα πάσσε
εσθλά, τα σε προτί φασιν Αχιλλήος δεδιδάχθαι,
ον Χείρων εδίδαξε δικαιότατος Κενταύρων. (Ιλιάδος, Λ -829-832)
που θα πη:
[Κι από τον μηρό κόψε το βέλος, κι απ' αυτόν το αίμα το μελανό
νίψε με ύδωρ χλιαρό και πάνω ήπια φάρμακα βάλε
καλά, που λένε πως από τον Αχιλλέα τα διδάχθηκες,
στον οποίον ο Χείρων εδίδαξε, ο δικαιότατος των Κενταύρων].
Η λέξη «λιαρός», λοιπόν, είδαμε ότι διασώζεται μέχρι σήμερα ως (χ)λιαρός. Εξ άλλου το Ετυμολογικόν το Μέγα σχετικώς με την σημασία της αναφέρει:
«Λιαρός: Ιλιάδος Λ, Και ύδατι λιαρώ”. Ευκράτω, χλιαρώ, προσηνεί. Από του χλιαρός, κατά αποβολήν του χ• τα γαρ χλιαρά, προσηνή. Η παρά το λω, το θέλω, γίνεται λαρόν, ο θέλομεν, ως νω, ναρόν και πλεονασμώ του ι, λιαρόν. Η λιλώ, το λίαν θέλω• και ως μαδώ μαδαρός, πλαδώ πλαδαρός, ούτω λιλώ λιλαρός• και αποβολή του λ, λιαρός• τα γαρ προσηνή θέλομεν και αυτών επιθυμούμεν.»
Η μία λοιπόν ετυμολογία αποδίδει την λέξη «λιαρός», στο επίθετο «χλιαρός» με αποβολή του χ. Αιτιολογεί μάλιστα την σχέση σημαίνοντος - σημαινομένου εκ του ότι τα χλιαρά μας είναι και προσηνή και ανεκτά και ευχάριστα. (ενώ τα πολύ καυτά η τα πολύ παγωμένα πάντοτε καίνε).
Μία άλλη εκδοχή αναφέρει ότι το «λιαρόν» προέρχεται από το μονοσύλλαβο ρήμα «λω», που σημαίνει «θέλω». Από το «λω» γίνεται «λαρόν» και με πλεονασμό του ι (ιώτα) λιαρόν.
Υπάρχει όμως και μία τρίτη εκδοχή που το ετυμολογεί από το «λιλώ», που σημαίνει «θέλω πολύ». Από το «λιλώ» έγινε «λιλαρός» και από αυτό με αποβολή του «λ» έγινε «λιαρός», δικαιολογώντας ότι τα προσηνή και τα θέλουμε και τα επιθυμούμε.
Εκτός όμως από αυτή την χρήση του, το θερμό λουτρό ήταν πολύ διαδεδομένο διότι προκαλούσε πολύ μεγάλη ευχαρίστηση και χαλάρωση στους ανθρώπους. Ο Αλκίνοος μάλιστα λέει στον Οδυσσέα (Οδύσσεια, θ 248-249) ότι στους Φαίακες αρέσουν όχι μόνον οι διασκεδάσεις με τα τραγούδια, οι χοροί και η καλή ενδυμασία, αλλά και τα θερμά λουτρά.
«αιεί δ' ημίν δαις τε φίλη κίθαρίς τε χοροί τε
είματά τ' εξημοιβά λοετρά τε θερμά και ευναί», δηλαδή
[Πάντα μας αρέσουν τα συμπόσια κι οι κιθάρες κι οι χοροί, ν' αλλάζουμε φορεσιές, να λουζόμαστε με ζεστά νερά και να ξαπλώνουμε στο στρώμα.]
Το λουτρό είτε είναι ψυχρό είτε είναι θερμό συντελεί στην ανακούφιση του σώματος από την κόπωση. Οι ιατρικές διαπιστώσεις ως προς αυτό είναι σαφέστατες, διότι σήμερα είναι πλέον γνωστόν ότι το μεν θερμό λουτρό χαλαρώνει, το δε ψυχρό τονώνει το σώμα.
Μάλιστα ο Αθήναιος στους «Δειπνοσοφιστές» [1,44, 18 - 1,44,39.] μας πιστοποιεί ότι οι πρόγονοί μας γνώριζαν επ’ ακριβώς τις διάφορες χρήσεις του λουτρού.
Ας παρακολουθήσουμε λίγο το κείμενο:
«ίσασι δε και λουτρά άκη πόνων παντοία, κόπον μεν θαλάττη λύοντες, η μάλιστα τοις νεύροις εστί πρόσφορος, αναχαλώντες δε ταις εμβάσεσι τας των μυών συντάσεις, είτ’ επαλείφοντες λίπα προς το μη ξηρανθέντος του ύδατος απεσκληρυμμένα γίνεσθαι τα σώματα. οι γουν από της σκοπιής επανελθόντες ‘ιδρώ πολλόν απενίζοντο θαλάσση κνήμας ηδέ λόφον αμφί τε μηρούς’ (Κ 572), και ούτως αναψύξαντες ‘ες ασαμίνθους βάντες ευξέστας λούσαντο και αλειψάμενοι λίπ’ ελαίω δείπνω εφιζανέτην.’ έστι και τρόπος έτερος καμάτων λύσεως εκ των κατά κεφαλής καταιονήσεων (κ 362)•
θυμήρες κεράσασα κατά κράτος τε και ώμων. αι γαρ εμβάσεις περικεχυμένου πανταχόθεν τοις πόροις του ύδατος φράττουσι την των ιδρώτων έκκρισιν καθάπερ αν ει τις ηθμός εις ύδωρ βληθείς• διέξεισι γαρ ουθέν, ει μη τις αυτόν μετεωρίσας τοις πόροις αναψυχήν και διέξοδον εις το έξω παράσχη, ως Αριστοτέλης είρηκεν εν τοις φυσικοίς προβλήμασι (fr. 219 R) ζητών, δια τι οι ιδρούντες επάν έλθωσιν εις θερμόν η ψυχρόν ύδωρ ουκ έτι ιδρούσιν, έως <αν> πάλιν επανέλθωσιν από των εμβάσεων. [Αθήναιος «Δειπνοσοφιστές» 1,44, 18 - 1,44,39.]
Αυτό αποδίδεται:
[Γνώριζαν ακόμη ότι το λουτρό είναι φάρμακο για τους κόπους, οποιαδήποτε και αν ήταν η αιτία αυτών. Γι’ αυτό βλέπουμε ότι τους καταπαύουν με θαλάσιο λουτρό, το οποίο είναι κατάλληλο φάρμακο για τα νεύρα. Χαλάρωναν τους τεντωμένους μυς μπαίνοντας μέσα στο νερό, έπειτα αλείφοντο με κάποια λιπαρή ουσία, για να εμποδίσουν την αποσκλήρυνση του σώματος μετά το στέγνωμα του νερού. Οι επανερχόμενοι λοιπόν από την σκοπιά ξέπλεναν τον πολύ ιδρώτα τους με θαλασσινό νερό, τρίβοντας τις κνήμες, τον λαιμό και τους μηρούς. Και αφού έτσι ξεκουράζονταν δροσιζόμενοι, έμπαιναν σε λουτήρες καλοκαμωμένους και λούζονταν. Κατόπιν αλείφονταν με λάδι και παρακάθονταν στο δείπνο.
Υπάρχει όμως και άλλος τρόπος για να σταματά η κούραση του σώματος, αυτός, κατά τον οποίον κάποιος χύνει νερό στο κεφάλι (η λεγόμενη ψυχρολουσία): κ 362
«Ανέμειξε ευχάριστο υγρό και μου το έχυνε επάνω στο κεφάλι μου όπως και στους ώμους».
Πράγματι η είσοδος στο νερό, το οποίο περιβάλλει από παντού τους πόρους του δέρματος, συντελεί στην έμφραξη αυτών και έτσι εμποδίζει την έκκριση του ιδρώτα, όπως ακριβώς γίνεται αν μπη στο νερό το σουρωτήρι. Διότι δεν εξέρχεται τίποτε από αυτό όταν βεβαίως δεν το υψώνουν πάνω από το νερό και δεν του αφήνουν διέξοδο προς τα έξω δια των οπών, όπως ο Αριστοτέλης είχε πει στα «Φυσικά προβλήματα», όπου ρωτά γιατί όσοι ιδρώνουν, από την στιγμή που θα μπουν σε θερμό η ψυχρό νερό, δεν ιδρώνουν πλέον, έως ότου επανέλθουν στην κατάσταση στην οποία ευρίσκοντο προτού μπουν στο νερό].
Ο Όμηρος για το θερμό λουτρό κάνει την πιο πάνω διαπίστωση, στην ραψωδία κ της Οδυσσείας, όπου κατά την άφιξη του Οδυσσέως στο ανάκτορο της Κίρκης, μία από τις υπηρέτριες έλουσε τον 'Οδυσσεα, ο οποίος μάλιστα αισθάνθηκε μεγάλη ανακούφιση από την κόπωση που είχε, όπως ο ίδιος αφηγείται στον Αλκίνοο (Οδύσσεια, Κ 360 -363) λέγοντας
«αυτάρ επεί δη ζέσσεν ύδωρ ενί ήνοπι χαλκώ,
ες ρ’ ασάμινθον έσασα λο’ εκ τρίποδος μεγάλοιο,
θυμήρες κεράσασα, κατά κράτός τε και ώμων,
όφρα μοι εκ κάματον θυμοφθόρον είλετο γυίων».
που σημαίνει
«όταν έβρασε λοιπόν το νερό μέσα στο καζάνι που λαμποκοπούσε,
μ' έβαλε στο λουτρό και μου έλουσε κεφάλι και ώμους από τον πελώριο λέβητα,
αφού ανακάτεψε το νερό ώστε να το δέχεται το σώμα με ευχαρίστηση,
ώσπου πήρε από το κορμί μου την ολέθρια κούραση».
ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΥΤΡΟΥ
Επανερχόμαστε όμως στον μεγάλο μας ποιητή, ο οποίος στην ραψωδία Σ της Ιλιάδος μας εξηγεί την διαδικασία προετοιμασίας του λουτρού, δίνοντας μάλιστα μία λεπτομερή περιγραφή για τον τρόπο, με τον οποίο θερμαινόταν το νερό.
Ο Όμηρος, λοιπόν, με αφορμή την διαταγή που έδωσε ο Αχιλλεύς για να ετοιμασθή το θερμό νερό, με το οποίο θα καθαρίζανε το πτώμα του αιμόφυρτου Πατρόκλου από το αίμα, που ήταν ανάμικτο με χώμα (και το οποίο ονομαζόταν «λύθρος»), γράφει: (Σ 343-351)
«Ως ειπών ετάροισιν εκέκλετο δίος Αχιλλεύς
αμφί πυρι στήσαι τρίποδα μέγαν, όφρα τάχιστα
Πάτροκλον λούσειαν άπο βρότον αιματόεντα.
οι δε λοετροχόον τρίποδ’ ίστασαν εν πυρί κηλέω,
εν δ' άρ’ ύδωρ έχεαν, υπό δε ξύλα δαίον ελόντες.
γάστρην μεν τρίποδος πυρ άμφεπε, θέρμετο δ' ύδωρ•
αυτάρ επεί δη ζέσσεν ύδωρ ενί ήνοπι χαλκώ,
και τότε δη λούσάν τε και ήλειψαν λίπ’ ελαίω,
εν δ' ωτειλάς πλήσαν αλείφατος εννεώροιο•»,
που σημαίνει
[Αυτά σαν είπε, προστάζει τους συντρόφους ο θεϊκός Αχιλλεύς να βάλουν μεγάλο τρίποδα πάνω στην φωτιά, για να πλύνουν γρήγορα τον Πάτροκλο απ' το αίμα που τον σκέπαζε. Κι αυτοί το καζάνι, που μέσα έβαζαν νερά για λουτρό, σε τρίποδα έστησαν και τα άφησαν πάνω στην λαμπρή φλόγα κι έχυσαν μέσα νερά κι αφού έπιασαν ξύλα τα έκαιγαν από κάτω. Την κοιλιά του τρίποδα την εθέρμαινε γύρω η φωτιά και το νερό ζεσταινόταν. Αφού το νερό έβρασε μέσα στον χαλκόλαμπρο λέβητα, τότε τον έλουσαν και τον άλειψαν με λαμπρό λάδι και γέμισαν με αλοιφή εννέα ετών τις πληγές του.]
Από την λεπτομερή αυτή περιγραφή, λοιπόν, διαπιστώνουμε ότι οι Έλληνες των Ομηρικών χρόνων, χρησιμοποιούσαν μία συγκεκριμένη διαδικασία για την προετοιμασία του λουτρού. Τοποθετούοαν έναν τρίποδα επάνω στην φωτιά, ο οποίος ονομαζόταν «λοετροχόος», πάνω δε σε αυτόν έβαζαν μία χάλκινη γάστρα (λέβητα, καζάνι), που περιείχε το νερό, το οποίο έβραζε για να γίνη στην συνέχεια το λουτρό.
Μία ανάλογη με αυτήν περιγραφή αναφέρεται και στην ραψωδία θ της Οδυσσείας (Οδύσσεια, θ, 424-429) λίγο πριν την αναχώρηση του 'Οδυσσεα από το νησί των Φαιάκων. Ο βασιλιάς Αλκίνοος καθώς ετοιμάζει τα δώρα, προτρέπει την σύζυγό του, την Αρήτη, να φροντίση για το ζεστό νερό του λουτρού.
«δεύρο, γύναι, φέρε χηλόν αριπρεπέ’, η τις αρίστη•
εν δ’ αυτή θες φάρος εϋπλυνές ηδέ χιτώνα.
αμφί δε οι πυρί χαλκόν ιήνατε, θέρμετε δ' ύδωρ,
όφρα λοεσσάμενός τε ιδών τ’ ευ κείμενα πάντα
δώρα, τα οι Φαίηκες αμύμονες ενθάδ’ ένεικαν,
δαιτί τε τέρπηται και αοιδής ύμνον ακούων».
που αποδίδεται:
«Έλα, γυναίκα, φέρε μία όμορφη κασέλα την καλλίτερη απ’ όλες
και τοποθέτησε μέσα καλοπλυμένη χλαίνα και χιτώνα
βάλτε λέβητα στην φωτιά να ζεσταθή, ετοιμάστε ζεστό νερό
και σαν λουστή και δη καλοβαλμένα τα δώρα όλα
που του κουβάλησαν εδώ οι εξαίρετοι Φαίακες
να ευχαριστηθή τρώγοντας και ακούγοντας τον σκοπό του τραγουδιού».
ΕΠΑΛΕΙΨΗ ΜΕ «ΕΛΑΙΟΝ»
Μία συνήθεια των αρχαίων προγόνων μας, όπως διαπιστώσαμε και από προηγούμενες παραπομπές κειμένων, ήταν η επάλειψη με «έλαιον» αμέσως μετά το λούσιμο και στην συνέχεια το ντύσιμο του λουσμένου με χλαίνη και χιτώνα.
Την απάντηση στο γιατί γινόταν επάλειψη με «έλαιον», μας την δίδουν οι σχολιαστές της 'Οδυσσειας επ' ακριβώς:
«[έχρισεν λίπ’ ελαίω] εχρίοντο ελαίω μετά το λουθήναι, διότι το ανθρώπινον σώμα σομφόν εστι και ηραιωμένον, και ποτέ μεν υγραίνεται, ποτέ δε ξηραίνεται, ως του υγρού εξερχομένου δι' ιδρώτων• υγραίνεται δε πάλιν εν τη θέρμη του λουτρού και ανοίγεται• τότε δε εχρίοντο τω ελαίω ως γλίσχρω όντι και κωλύοντι το υγρόν εξέρχεσθαι. εμφράττει γαρ τας οπάς τας του σώματος και συνίστησιν αυτό». (Σχόλια στην 'Οδυσσεια - Scholia Vetera 3,466,1-6), δηλαδή
[«έχρισεν λίπ’ ελαίω»='Αλειφοντο με «έλαιον» μετά το λουτρό, διότι το ανθρώπινο σώμα είναι πορώδες αραιωμένο (ενν. με ανοιχτούς τους πόρους) και άλλοτε υγραίνεται άλλοτε δε ξηραίνεται, όταν τα υγρά εξέρχονται με τον ιδρώτα. Υγραίνεται δε πάλι με το θερμό λουτρό και ανοίγουν οι πόροι. Τότε αλείφοντο με έλαιον επειδή (τούτο) ως λιπώδες εμποδίζει τα υγρά να εξέρχωνται. Διότι φράζει τους πόρους του σώματος και το κρατά ενυδατωμένο.]
Η συνήθεια, επομένως, της καθαριότητος και της υγιεινής αντιλήψεως μέσω του λουτρού ήταν πολύ διαδεδομένη στην ομηρική εποχή. Αυτό σημαίνει ότι ήταν για τους Έλληνες προγόνους μας τρόπος ζωής. Παράλληλα, όμως, αποτελούσε και ένα σημαντικώτατο έθιμο.
Η πιστοποίηση αυτού του συμπεράσματος φαίνεται από ένα ακόμη σημείο. Είναι εκεί που η Κίρκη, όπως αναφέρει ο Όμηρος, μετά το λουτρό του 'Οδυσσεως, έλουσε και τους συντρόφους του, και μάλιστα χρησιμοποιώντας τα ίδια λόγια με αυτά της παραπάνω παραπομπής, και ακολουθώντας την ίδια ακριβώς διαδικασία που σημαίνει: Λούσιμο και στην συνέχεια επάλειψη με «έλαιον» και ντύσιμο με χλαίνη και χιτώνα: (Οδύσσεια. κ. 449 -451)
«τόφρα δε τους άλλους ετάρους εν δώμασι Κίρκη
ενδυκέως λούσέν τε και έχρισεν λίπ’ ελαίω,
αμφί δ’ άρα χλαίνας ούλας βάλεν ηδέ χιτώνας•»
που σημαίνει:
«Αυτό το διάστημα η Κίρκη μέσα στα ανάκτορά της έλουσε με προθυμία και τους άλλους μας συντρόφους, τους άλειψε με λάδι και τους έντυσε με χλαίνες μάλλινες και με χιτώνες».
ΘΕΡΜΑ ΛΟΥΤΡΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΜΑΧΗ
Κατά την Ομηρική εποχή, λοιπόν, πιστοποιείται εκ των αρχαίων κειμένων ότι το θερμό λουτρό αποτελεί μία απαραίτητη εκδήλωση φιλοφρονήσεως προς κάθε φιλοξενούμενο, τόσο κατά την άφιξη όσο και κατά την αναχώρησή του από την οικία του ανθρώπου που τον φιλοξενούσε. Οι πρόγονοί μας όμως, είχαν διαπιστώσει και μία ακόμη ουσιαστική αξιολογική παράμετρο στην χρήση του. Ήταν αυτή της χρησιμοποιήσεώς του ως αποτελεσματικού μέτρου κατά της κοπώσεως. Επομένως, το λουτρό θεωρείται ως μέτρο που συντελεί στην τόνωση και αναζωογόνηση του οργανισμού και κατ' επέκταση της υγείας του ατόμου.
Μας αναφέρει ο Όμηρος ότι τόσον οι Αχαιοί όσο και οι Τρώες, που πολεμούσαν στο Ίλιον, μετά από κάθε μάχη ανακουφίζονταν από τον σωματικό κάματο, πλένοντας το σώμα και καθαρίζοντάς το από τον κονιορτό και τα αίματα με ένα θερμό λουτρό, όπως αυτό φαίνεται από όσα ο Όμηρος αναφέρει στην ραψωδία Ξ της Ιλιάδος.
Εκεί ο Νέστωρ, αφού ερωτά τον Μαχάονα που μόλις είχε επιστρέψει από την μάχη, να τον πληροφορήση σχετικά με την εξέλιξή της, του προτείνει να παραμείνη στην σκηνή, έως ότου η «εϋπλόκαμος» Εκαμήδη ετοιμάση «θερμόν λουτρόν», για να πλύνη τα αίματα από το σώμα του. («θερμήνη και λούση άπο βρότον αιματόεντα» - Ιλιάδος, Ξ 3-7)
Αλλά και η σύζυγος του Έκτορος, η Ανδρομάχη, καθώς υφαίνει στο βάθος του υψηλού ανακτόρου και αγνοώντας ότι πριν λίγο είχε φονευθή ο σύζυγός της μπροστά στα τείχη του Ιλίου, προέτρεψε τις υπηρέτριες να στήσουν έναν μεγάλο τρίποδα, για να ετοιμάσουν το θερμό λουτρό για τον Έκτορα, όταν θα επανέλθη αυτός από την μάχη.
ΤΟ ΘΕΡΜΟ ΛΟΥΤΡΟ
ΩΣ ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΣΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ
Αλλά τα θερμά λουτρά γίνονταν μετά την μάχη όχι μόνο για τον καθαρισμό του σώματος από τα αίματα και την σκόνη. Σε κάποιες περιπτώσεις είχαν και έναν ρόλο τελετουργικό. Γίνονταν δηλαδή για τους νεκρούς της μάχης, και ειδικά για τους αρχηγούς. Έτσι αποδεικνύεται όχι μόνον ο σεβασμός προς τους νεκρούς, αλλά και μία ευρύτερη αντίληψη περί υγιεινής. Ο Όμηρος στην ραψωδία ω της 'Οδυσσειας (Οδύσσεια ω 43-45), η ψυχή του Αγαμέμνονα λέγει στην ψυχή του Αχιλλέα ότι, όταν εκείνος εφονεύθη και έγινε σκληρή μάχη για να κατορθώσουν οι Αχαιοί να παραλάβουν το πτώμα του, το έπλυναν με χλιαρό νερό και στην συνέχεια του έκαναν επάλειψη με άλειφαρ (=αλοιφή). Το χωρίο έχει ως εξής:
«αυτάρ επεί σ’ επί νήας ενείκαμεν εκ πολέμοιο,
κάτθεμεν εν λεχέεσσι, καθήραντες χρόα καλόν
ύδατί τε λιαρώ και αλείφατι•»
δηλαδή:
«Κι όταν από τον τόπο της μάχης σε φέραμε στα πλοία, σε βάλαμε στο κρεββάτι, αφού πρώτα καθαρίσαμε το όμορφό σου σώμα με χλιαρό νερό και με αλοιφή».
Αλλά και όταν ο Πάτροκλος εφονεύθη στην μάχη, ο Αχιλλεύς διατάσσει τους συντρόφους του να στήσουν πάνω από την φωτιά τρίποδα για να ζεστάνουν το νερό, προκειμένου να λούσουν το νεκρό σώμα του Πατρόκλου για τον καθαρισμό του από τα πηγμένα αίματα, τον «βρότον αιματόεντα» όπως γράφει ο μεγάλος μας ποιητής στην ραψωδία Σ της Ιλιάδος. (Ιλιάδος, Σ, 343-353).
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΓΝΩΡΙΖΑΝ
ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΩΡΑ
ΤΟΥ ΛΟΥΤΡΟΥ
Άξιο παρατηρήσεως είναι το γεγονός ότι το λουτρό γινόταν πάντοτε πριν το φαγητό. Από το γεγονός ότι ουδέποτε στα αρχαία ελληνικά κείμενα αναφέρεται να γίνεται λουτρό μετά από το φαγητό, φαίνεται ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι είχαν διαπιστώσει τον κίνδυνο που προέρχεται από μία τέτοια ενέργεια. Το γεγονός αυτό δείχνει εκτός των άλλων τουλάχιστον μία αυξημένη παρατηρητικότητα, αν όχι μία σημαντική ιατρική γνώση γι’αυτό. Σήμερα μάλιστα, γνωρίζουμε ότι το λουτρό, ειδικά στην θάλασσα αλλά και όπου αλλού, πρέπει να γίνεται τρεις ώρες μετά από κάποιο γεύμα, ακόμη και το πιο ελαφρύ.
Στην Ιλιάδα παρατηρούμε ότι τόσον ο 'Οδυσσευς όσο και ο Διομήδης μετά την επιτυχή έκβαση της νυκτερινής επιδρομής εναντίον της σκηνής του βασιλιά των Θρακών Ρήσου, όταν επιστρέφουν στο στρατόπεδό τους, πρώτα λούζονται και στην συνέχεια δειπνούν. [τω δε λοεσσαμένω και αλειψαμένω λίπ’ ελαίω δείπνω εφιζανέτην,... (Ιλιάδος Κ 577 -578). Κι όταν κι οι δύο λούσθηκαν και καλά αλείφθηκαν με λάδι κάθησαν για φαγητό.]
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Το κυριώτερο συμπέρασμα που προκύπτει όμως από την εξέταση των στοιχείων αποδεικνύει ότι ο Ελληνικός λαός δεν ήταν τυχαία δημιουργός πολιτισμού. Όταν πολλοί από τους σημερινούς «πολιτισμένους» λαούς αγνοούσαν την χρήση του νερού ως μέσου καθαριότητος και τονώσεως του σώματος, έχοντάς το μόνο «προς πόσιν», ο θείος ελληνικός λαός το θεωρούσε ως βασικό στοιχείο του πολιτισμού του, γνωρίζοντας, μάλιστα, όλες τις παραμέτρους της χρήσεώς του.
Γι’ αυτό ας έχουμε κατά νουν το χωρίο του Ευσεβίου Καισαρείας [Ευαγγελική Προπαρασκευή, 8ο βιβλίο, Κεφ. 14, παρ. 66], τα λόγια του οποίου εκφράζουν μία ιστορικώς ισχύουσα πραγματικότητα. «Μόνη γαρ η Ελλάς αψευδώς ανθρωπογονεί "φυτόν ουράνιον" και βλάστημα θείον ηκριβωμένον, λογισμόν αποτίκτουσα οικειούμενον επιστήμη....».
Λόγια, που αποδίδουν στο ακέραιο την υπεροχή του Ελληνισμού: «Η Ελλάς με το να δημιουργή τον λογισμό, ο οποίος γίνεται οικείος δια της επιστήμης, είναι αληθώς η μόνη, που γεννά τον άνθρωπο, ο οποίος είναι ουράνια φύτρα και εξακριβωμένος θεϊκός βλαστός».
Άλλοι λαοί πάλι, όποτε εύρισκαν ποτάμια, λίμνες η παραλίες στις περιπλανήσεις τους, έπεφταν με τα ρούχα στο νερό για να δροσιστούν και στην συνέχεια στέγνωναν μαζί με αυτά.
Εκείνοι, όμως, οι οποίοι διέφεραν από τους υπολοίπους λαούς, ήσαν οι Έλληνες, οι οποίοι είχαν να παρουσιάσουν σημαντικά στοιχεία πολιτισμού από την απώτατη αρχαία εποχή, τα οποία και προσέφεραν απλόχερα σε αυτούς, με τους οποίους έρχονταν σε επαφή.
Έτσι τα αρχαία ελληνικά λουτρά τα μιμήθηκαν και τα αντέγραψαν οι Ρωμαίοι, τα συνέχισαν δε οι Βυζαντινοί, κατασκευάζοντας καταπληκτικά μαρμάρινα δημιουργήματα. Αυτά τα βρήκαν οι άξεστοι Οθωμανοί έτοιμα, τα αντέγραψαν και παρουσίασαν τα θερμά λουτρά, τα χαρακτηριζόμενα ως χαμάμ* , δικά τους. Είναι τα γνωστά σήμερα με την προσωνυμία «οθωμανικά λουτρά».
Όμως η ελληνική γλώσσα αποδεικνύει σήμερα ποιοί είναι οι πραγματικοί δημιουργοί των λουτρών, που δεν είναι άλλοι από τους αρχαίους Έλληνες. Τούτο δε φαίνεται και πιστοποιείται εκ του ότι σήμερα όλες οι ευρωπαϊκές ελληνογενείς γλώσσες χρησιμοποιούν την λέξη «βαλανείον» στις παραλλαγές της για να δηλώσουν το λουτρό.
Συγκεκριμένα, το λεξικό «Etymologicum Gudianum» μας πληροφορεί ότι:
«Βαλανείον το λουτρόν• παρά το βαλάνοις παρά τοις αρχαίοις υποκαίεσθαι».
Το δε «Ετυμολογικόν το Μέγα», το πλέον εξαίρετο λεξικό ετυμολογίας της ελληνικής, αναφέρει επίσης ότι:
«Βαλανείον: Το λουτρόν. Τινές δε λέγουσι παρά το αποβάλλειν τας ανίας».
Η λέξη πέρασε στα ιταλικά ως «bagno», στα γαλλικά ως «bain», στα ισπανικά ως «baño» και στα γερμανικά ως «bad». Είναι γνωστή εξ άλλου η γερμανική λουτρόπολη «Baden Baden». Από την ίδια λέξη ακόμη πήραμε ως αντιδάνεια τις νεοελληνικές λέξεις «μπανιέρα» «μπανιερό» και «μπανίζω» «μπανιστήρι» κ.λπ., από την συνήθεια που κατά το παρελθόν είχαν οι άνδρες να παρακολουθούν τις λουόμενες κοπέλες.
Το λουτρό όμως ως μέσον καθαριότητος και υγιεινής υπάρχει στους Έλληνες όπως θα διαπιστώσουμε στην συνέχεια αυτού του άρθρου από την εποχή του Ομήρου. Το άρθρο δε αυτό αποτελεί προδημοσίευμα από εκτενή πολυσέλιδη μελέτη μου, η οποία ασχολείται με τα στοιχεία πολιτισμού στον Όμηρο.
Πράγματι η ιδέα της καθαριότητος του σώματος, μέσω ενός λουτρού, υποδηλώνει μία προηγμένη αντίληψη περί υγιεινής, η οποία μάλιστα ήταν ιδιαιτέρως ανεπτυγμένη κατά την Ομηρική εποχή. Τούτο φαίνεται μέσα από την ανάλυση ενός μεγάλου αριθμού χωρίων των Ομηρικών επών, της Ιλιάδος και της 'Οδυσσειας, δια των οποίων διαπιστώνεται ότι κατά την παλαιά εκείνη εποχή γινόταν συστηματική αλλά και επαρκής χρήση λουτρών τόσο θερμών όσο και ψυχρών.
ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΖΕΣΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Το θερμό (ζεστό) νερό είναι γνωστό πως έχει συγκεκριμένες χρήσεις. Εκτός από την περίπτωση της χρήσης του ως λουτρού, ο Όμηρος σαφώς καθορίζει ότι αυτό χρησιμοποιείται επίσης για ιατρικούς αλλά και για τελετουργικούς σκοπούς, όπως για και το πλύσιμο και τον καθαρισμό των τραυμάτων αλλά και για τον καθαρισμό των νεκρών. Ονομάζει μάλιστα αυτό το νερό «λιαρόν ύδωρ» δηλαδή χλιαρό, υπόθερμο, όπως φαίνεται και από μία ακόμη παραπομπή:
μηρού δ' έκταμ' οϊστόν, απ' αυτού δ' αίμα κελαινόν
νίζ' ύδατι λιαρώ, επί δ' ήπια φάρμακα πάσσε
εσθλά, τα σε προτί φασιν Αχιλλήος δεδιδάχθαι,
ον Χείρων εδίδαξε δικαιότατος Κενταύρων. (Ιλιάδος, Λ -829-832)
που θα πη:
[Κι από τον μηρό κόψε το βέλος, κι απ' αυτόν το αίμα το μελανό
νίψε με ύδωρ χλιαρό και πάνω ήπια φάρμακα βάλε
καλά, που λένε πως από τον Αχιλλέα τα διδάχθηκες,
στον οποίον ο Χείρων εδίδαξε, ο δικαιότατος των Κενταύρων].
Η λέξη «λιαρός», λοιπόν, είδαμε ότι διασώζεται μέχρι σήμερα ως (χ)λιαρός. Εξ άλλου το Ετυμολογικόν το Μέγα σχετικώς με την σημασία της αναφέρει:
«Λιαρός: Ιλιάδος Λ, Και ύδατι λιαρώ”. Ευκράτω, χλιαρώ, προσηνεί. Από του χλιαρός, κατά αποβολήν του χ• τα γαρ χλιαρά, προσηνή. Η παρά το λω, το θέλω, γίνεται λαρόν, ο θέλομεν, ως νω, ναρόν και πλεονασμώ του ι, λιαρόν. Η λιλώ, το λίαν θέλω• και ως μαδώ μαδαρός, πλαδώ πλαδαρός, ούτω λιλώ λιλαρός• και αποβολή του λ, λιαρός• τα γαρ προσηνή θέλομεν και αυτών επιθυμούμεν.»
Η μία λοιπόν ετυμολογία αποδίδει την λέξη «λιαρός», στο επίθετο «χλιαρός» με αποβολή του χ. Αιτιολογεί μάλιστα την σχέση σημαίνοντος - σημαινομένου εκ του ότι τα χλιαρά μας είναι και προσηνή και ανεκτά και ευχάριστα. (ενώ τα πολύ καυτά η τα πολύ παγωμένα πάντοτε καίνε).
Μία άλλη εκδοχή αναφέρει ότι το «λιαρόν» προέρχεται από το μονοσύλλαβο ρήμα «λω», που σημαίνει «θέλω». Από το «λω» γίνεται «λαρόν» και με πλεονασμό του ι (ιώτα) λιαρόν.
Υπάρχει όμως και μία τρίτη εκδοχή που το ετυμολογεί από το «λιλώ», που σημαίνει «θέλω πολύ». Από το «λιλώ» έγινε «λιλαρός» και από αυτό με αποβολή του «λ» έγινε «λιαρός», δικαιολογώντας ότι τα προσηνή και τα θέλουμε και τα επιθυμούμε.
Εκτός όμως από αυτή την χρήση του, το θερμό λουτρό ήταν πολύ διαδεδομένο διότι προκαλούσε πολύ μεγάλη ευχαρίστηση και χαλάρωση στους ανθρώπους. Ο Αλκίνοος μάλιστα λέει στον Οδυσσέα (Οδύσσεια, θ 248-249) ότι στους Φαίακες αρέσουν όχι μόνον οι διασκεδάσεις με τα τραγούδια, οι χοροί και η καλή ενδυμασία, αλλά και τα θερμά λουτρά.
«αιεί δ' ημίν δαις τε φίλη κίθαρίς τε χοροί τε
είματά τ' εξημοιβά λοετρά τε θερμά και ευναί», δηλαδή
[Πάντα μας αρέσουν τα συμπόσια κι οι κιθάρες κι οι χοροί, ν' αλλάζουμε φορεσιές, να λουζόμαστε με ζεστά νερά και να ξαπλώνουμε στο στρώμα.]
Το λουτρό είτε είναι ψυχρό είτε είναι θερμό συντελεί στην ανακούφιση του σώματος από την κόπωση. Οι ιατρικές διαπιστώσεις ως προς αυτό είναι σαφέστατες, διότι σήμερα είναι πλέον γνωστόν ότι το μεν θερμό λουτρό χαλαρώνει, το δε ψυχρό τονώνει το σώμα.
Μάλιστα ο Αθήναιος στους «Δειπνοσοφιστές» [1,44, 18 - 1,44,39.] μας πιστοποιεί ότι οι πρόγονοί μας γνώριζαν επ’ ακριβώς τις διάφορες χρήσεις του λουτρού.
Ας παρακολουθήσουμε λίγο το κείμενο:
«ίσασι δε και λουτρά άκη πόνων παντοία, κόπον μεν θαλάττη λύοντες, η μάλιστα τοις νεύροις εστί πρόσφορος, αναχαλώντες δε ταις εμβάσεσι τας των μυών συντάσεις, είτ’ επαλείφοντες λίπα προς το μη ξηρανθέντος του ύδατος απεσκληρυμμένα γίνεσθαι τα σώματα. οι γουν από της σκοπιής επανελθόντες ‘ιδρώ πολλόν απενίζοντο θαλάσση κνήμας ηδέ λόφον αμφί τε μηρούς’ (Κ 572), και ούτως αναψύξαντες ‘ες ασαμίνθους βάντες ευξέστας λούσαντο και αλειψάμενοι λίπ’ ελαίω δείπνω εφιζανέτην.’ έστι και τρόπος έτερος καμάτων λύσεως εκ των κατά κεφαλής καταιονήσεων (κ 362)•
θυμήρες κεράσασα κατά κράτος τε και ώμων. αι γαρ εμβάσεις περικεχυμένου πανταχόθεν τοις πόροις του ύδατος φράττουσι την των ιδρώτων έκκρισιν καθάπερ αν ει τις ηθμός εις ύδωρ βληθείς• διέξεισι γαρ ουθέν, ει μη τις αυτόν μετεωρίσας τοις πόροις αναψυχήν και διέξοδον εις το έξω παράσχη, ως Αριστοτέλης είρηκεν εν τοις φυσικοίς προβλήμασι (fr. 219 R) ζητών, δια τι οι ιδρούντες επάν έλθωσιν εις θερμόν η ψυχρόν ύδωρ ουκ έτι ιδρούσιν, έως <αν> πάλιν επανέλθωσιν από των εμβάσεων. [Αθήναιος «Δειπνοσοφιστές» 1,44, 18 - 1,44,39.]
Αυτό αποδίδεται:
[Γνώριζαν ακόμη ότι το λουτρό είναι φάρμακο για τους κόπους, οποιαδήποτε και αν ήταν η αιτία αυτών. Γι’ αυτό βλέπουμε ότι τους καταπαύουν με θαλάσιο λουτρό, το οποίο είναι κατάλληλο φάρμακο για τα νεύρα. Χαλάρωναν τους τεντωμένους μυς μπαίνοντας μέσα στο νερό, έπειτα αλείφοντο με κάποια λιπαρή ουσία, για να εμποδίσουν την αποσκλήρυνση του σώματος μετά το στέγνωμα του νερού. Οι επανερχόμενοι λοιπόν από την σκοπιά ξέπλεναν τον πολύ ιδρώτα τους με θαλασσινό νερό, τρίβοντας τις κνήμες, τον λαιμό και τους μηρούς. Και αφού έτσι ξεκουράζονταν δροσιζόμενοι, έμπαιναν σε λουτήρες καλοκαμωμένους και λούζονταν. Κατόπιν αλείφονταν με λάδι και παρακάθονταν στο δείπνο.
Υπάρχει όμως και άλλος τρόπος για να σταματά η κούραση του σώματος, αυτός, κατά τον οποίον κάποιος χύνει νερό στο κεφάλι (η λεγόμενη ψυχρολουσία): κ 362
«Ανέμειξε ευχάριστο υγρό και μου το έχυνε επάνω στο κεφάλι μου όπως και στους ώμους».
Πράγματι η είσοδος στο νερό, το οποίο περιβάλλει από παντού τους πόρους του δέρματος, συντελεί στην έμφραξη αυτών και έτσι εμποδίζει την έκκριση του ιδρώτα, όπως ακριβώς γίνεται αν μπη στο νερό το σουρωτήρι. Διότι δεν εξέρχεται τίποτε από αυτό όταν βεβαίως δεν το υψώνουν πάνω από το νερό και δεν του αφήνουν διέξοδο προς τα έξω δια των οπών, όπως ο Αριστοτέλης είχε πει στα «Φυσικά προβλήματα», όπου ρωτά γιατί όσοι ιδρώνουν, από την στιγμή που θα μπουν σε θερμό η ψυχρό νερό, δεν ιδρώνουν πλέον, έως ότου επανέλθουν στην κατάσταση στην οποία ευρίσκοντο προτού μπουν στο νερό].
Ο Όμηρος για το θερμό λουτρό κάνει την πιο πάνω διαπίστωση, στην ραψωδία κ της Οδυσσείας, όπου κατά την άφιξη του Οδυσσέως στο ανάκτορο της Κίρκης, μία από τις υπηρέτριες έλουσε τον 'Οδυσσεα, ο οποίος μάλιστα αισθάνθηκε μεγάλη ανακούφιση από την κόπωση που είχε, όπως ο ίδιος αφηγείται στον Αλκίνοο (Οδύσσεια, Κ 360 -363) λέγοντας
«αυτάρ επεί δη ζέσσεν ύδωρ ενί ήνοπι χαλκώ,
ες ρ’ ασάμινθον έσασα λο’ εκ τρίποδος μεγάλοιο,
θυμήρες κεράσασα, κατά κράτός τε και ώμων,
όφρα μοι εκ κάματον θυμοφθόρον είλετο γυίων».
που σημαίνει
«όταν έβρασε λοιπόν το νερό μέσα στο καζάνι που λαμποκοπούσε,
μ' έβαλε στο λουτρό και μου έλουσε κεφάλι και ώμους από τον πελώριο λέβητα,
αφού ανακάτεψε το νερό ώστε να το δέχεται το σώμα με ευχαρίστηση,
ώσπου πήρε από το κορμί μου την ολέθρια κούραση».
ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΥΤΡΟΥ
Επανερχόμαστε όμως στον μεγάλο μας ποιητή, ο οποίος στην ραψωδία Σ της Ιλιάδος μας εξηγεί την διαδικασία προετοιμασίας του λουτρού, δίνοντας μάλιστα μία λεπτομερή περιγραφή για τον τρόπο, με τον οποίο θερμαινόταν το νερό.
Ο Όμηρος, λοιπόν, με αφορμή την διαταγή που έδωσε ο Αχιλλεύς για να ετοιμασθή το θερμό νερό, με το οποίο θα καθαρίζανε το πτώμα του αιμόφυρτου Πατρόκλου από το αίμα, που ήταν ανάμικτο με χώμα (και το οποίο ονομαζόταν «λύθρος»), γράφει: (Σ 343-351)
«Ως ειπών ετάροισιν εκέκλετο δίος Αχιλλεύς
αμφί πυρι στήσαι τρίποδα μέγαν, όφρα τάχιστα
Πάτροκλον λούσειαν άπο βρότον αιματόεντα.
οι δε λοετροχόον τρίποδ’ ίστασαν εν πυρί κηλέω,
εν δ' άρ’ ύδωρ έχεαν, υπό δε ξύλα δαίον ελόντες.
γάστρην μεν τρίποδος πυρ άμφεπε, θέρμετο δ' ύδωρ•
αυτάρ επεί δη ζέσσεν ύδωρ ενί ήνοπι χαλκώ,
και τότε δη λούσάν τε και ήλειψαν λίπ’ ελαίω,
εν δ' ωτειλάς πλήσαν αλείφατος εννεώροιο•»,
που σημαίνει
[Αυτά σαν είπε, προστάζει τους συντρόφους ο θεϊκός Αχιλλεύς να βάλουν μεγάλο τρίποδα πάνω στην φωτιά, για να πλύνουν γρήγορα τον Πάτροκλο απ' το αίμα που τον σκέπαζε. Κι αυτοί το καζάνι, που μέσα έβαζαν νερά για λουτρό, σε τρίποδα έστησαν και τα άφησαν πάνω στην λαμπρή φλόγα κι έχυσαν μέσα νερά κι αφού έπιασαν ξύλα τα έκαιγαν από κάτω. Την κοιλιά του τρίποδα την εθέρμαινε γύρω η φωτιά και το νερό ζεσταινόταν. Αφού το νερό έβρασε μέσα στον χαλκόλαμπρο λέβητα, τότε τον έλουσαν και τον άλειψαν με λαμπρό λάδι και γέμισαν με αλοιφή εννέα ετών τις πληγές του.]
Από την λεπτομερή αυτή περιγραφή, λοιπόν, διαπιστώνουμε ότι οι Έλληνες των Ομηρικών χρόνων, χρησιμοποιούσαν μία συγκεκριμένη διαδικασία για την προετοιμασία του λουτρού. Τοποθετούοαν έναν τρίποδα επάνω στην φωτιά, ο οποίος ονομαζόταν «λοετροχόος», πάνω δε σε αυτόν έβαζαν μία χάλκινη γάστρα (λέβητα, καζάνι), που περιείχε το νερό, το οποίο έβραζε για να γίνη στην συνέχεια το λουτρό.
Μία ανάλογη με αυτήν περιγραφή αναφέρεται και στην ραψωδία θ της Οδυσσείας (Οδύσσεια, θ, 424-429) λίγο πριν την αναχώρηση του 'Οδυσσεα από το νησί των Φαιάκων. Ο βασιλιάς Αλκίνοος καθώς ετοιμάζει τα δώρα, προτρέπει την σύζυγό του, την Αρήτη, να φροντίση για το ζεστό νερό του λουτρού.
«δεύρο, γύναι, φέρε χηλόν αριπρεπέ’, η τις αρίστη•
εν δ’ αυτή θες φάρος εϋπλυνές ηδέ χιτώνα.
αμφί δε οι πυρί χαλκόν ιήνατε, θέρμετε δ' ύδωρ,
όφρα λοεσσάμενός τε ιδών τ’ ευ κείμενα πάντα
δώρα, τα οι Φαίηκες αμύμονες ενθάδ’ ένεικαν,
δαιτί τε τέρπηται και αοιδής ύμνον ακούων».
που αποδίδεται:
«Έλα, γυναίκα, φέρε μία όμορφη κασέλα την καλλίτερη απ’ όλες
και τοποθέτησε μέσα καλοπλυμένη χλαίνα και χιτώνα
βάλτε λέβητα στην φωτιά να ζεσταθή, ετοιμάστε ζεστό νερό
και σαν λουστή και δη καλοβαλμένα τα δώρα όλα
που του κουβάλησαν εδώ οι εξαίρετοι Φαίακες
να ευχαριστηθή τρώγοντας και ακούγοντας τον σκοπό του τραγουδιού».
ΕΠΑΛΕΙΨΗ ΜΕ «ΕΛΑΙΟΝ»
Μία συνήθεια των αρχαίων προγόνων μας, όπως διαπιστώσαμε και από προηγούμενες παραπομπές κειμένων, ήταν η επάλειψη με «έλαιον» αμέσως μετά το λούσιμο και στην συνέχεια το ντύσιμο του λουσμένου με χλαίνη και χιτώνα.
Την απάντηση στο γιατί γινόταν επάλειψη με «έλαιον», μας την δίδουν οι σχολιαστές της 'Οδυσσειας επ' ακριβώς:
«[έχρισεν λίπ’ ελαίω] εχρίοντο ελαίω μετά το λουθήναι, διότι το ανθρώπινον σώμα σομφόν εστι και ηραιωμένον, και ποτέ μεν υγραίνεται, ποτέ δε ξηραίνεται, ως του υγρού εξερχομένου δι' ιδρώτων• υγραίνεται δε πάλιν εν τη θέρμη του λουτρού και ανοίγεται• τότε δε εχρίοντο τω ελαίω ως γλίσχρω όντι και κωλύοντι το υγρόν εξέρχεσθαι. εμφράττει γαρ τας οπάς τας του σώματος και συνίστησιν αυτό». (Σχόλια στην 'Οδυσσεια - Scholia Vetera 3,466,1-6), δηλαδή
[«έχρισεν λίπ’ ελαίω»='Αλειφοντο με «έλαιον» μετά το λουτρό, διότι το ανθρώπινο σώμα είναι πορώδες αραιωμένο (ενν. με ανοιχτούς τους πόρους) και άλλοτε υγραίνεται άλλοτε δε ξηραίνεται, όταν τα υγρά εξέρχονται με τον ιδρώτα. Υγραίνεται δε πάλι με το θερμό λουτρό και ανοίγουν οι πόροι. Τότε αλείφοντο με έλαιον επειδή (τούτο) ως λιπώδες εμποδίζει τα υγρά να εξέρχωνται. Διότι φράζει τους πόρους του σώματος και το κρατά ενυδατωμένο.]
Η συνήθεια, επομένως, της καθαριότητος και της υγιεινής αντιλήψεως μέσω του λουτρού ήταν πολύ διαδεδομένη στην ομηρική εποχή. Αυτό σημαίνει ότι ήταν για τους Έλληνες προγόνους μας τρόπος ζωής. Παράλληλα, όμως, αποτελούσε και ένα σημαντικώτατο έθιμο.
Η πιστοποίηση αυτού του συμπεράσματος φαίνεται από ένα ακόμη σημείο. Είναι εκεί που η Κίρκη, όπως αναφέρει ο Όμηρος, μετά το λουτρό του 'Οδυσσεως, έλουσε και τους συντρόφους του, και μάλιστα χρησιμοποιώντας τα ίδια λόγια με αυτά της παραπάνω παραπομπής, και ακολουθώντας την ίδια ακριβώς διαδικασία που σημαίνει: Λούσιμο και στην συνέχεια επάλειψη με «έλαιον» και ντύσιμο με χλαίνη και χιτώνα: (Οδύσσεια. κ. 449 -451)
«τόφρα δε τους άλλους ετάρους εν δώμασι Κίρκη
ενδυκέως λούσέν τε και έχρισεν λίπ’ ελαίω,
αμφί δ’ άρα χλαίνας ούλας βάλεν ηδέ χιτώνας•»
που σημαίνει:
«Αυτό το διάστημα η Κίρκη μέσα στα ανάκτορά της έλουσε με προθυμία και τους άλλους μας συντρόφους, τους άλειψε με λάδι και τους έντυσε με χλαίνες μάλλινες και με χιτώνες».
ΘΕΡΜΑ ΛΟΥΤΡΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΜΑΧΗ
Κατά την Ομηρική εποχή, λοιπόν, πιστοποιείται εκ των αρχαίων κειμένων ότι το θερμό λουτρό αποτελεί μία απαραίτητη εκδήλωση φιλοφρονήσεως προς κάθε φιλοξενούμενο, τόσο κατά την άφιξη όσο και κατά την αναχώρησή του από την οικία του ανθρώπου που τον φιλοξενούσε. Οι πρόγονοί μας όμως, είχαν διαπιστώσει και μία ακόμη ουσιαστική αξιολογική παράμετρο στην χρήση του. Ήταν αυτή της χρησιμοποιήσεώς του ως αποτελεσματικού μέτρου κατά της κοπώσεως. Επομένως, το λουτρό θεωρείται ως μέτρο που συντελεί στην τόνωση και αναζωογόνηση του οργανισμού και κατ' επέκταση της υγείας του ατόμου.
Μας αναφέρει ο Όμηρος ότι τόσον οι Αχαιοί όσο και οι Τρώες, που πολεμούσαν στο Ίλιον, μετά από κάθε μάχη ανακουφίζονταν από τον σωματικό κάματο, πλένοντας το σώμα και καθαρίζοντάς το από τον κονιορτό και τα αίματα με ένα θερμό λουτρό, όπως αυτό φαίνεται από όσα ο Όμηρος αναφέρει στην ραψωδία Ξ της Ιλιάδος.
Εκεί ο Νέστωρ, αφού ερωτά τον Μαχάονα που μόλις είχε επιστρέψει από την μάχη, να τον πληροφορήση σχετικά με την εξέλιξή της, του προτείνει να παραμείνη στην σκηνή, έως ότου η «εϋπλόκαμος» Εκαμήδη ετοιμάση «θερμόν λουτρόν», για να πλύνη τα αίματα από το σώμα του. («θερμήνη και λούση άπο βρότον αιματόεντα» - Ιλιάδος, Ξ 3-7)
Αλλά και η σύζυγος του Έκτορος, η Ανδρομάχη, καθώς υφαίνει στο βάθος του υψηλού ανακτόρου και αγνοώντας ότι πριν λίγο είχε φονευθή ο σύζυγός της μπροστά στα τείχη του Ιλίου, προέτρεψε τις υπηρέτριες να στήσουν έναν μεγάλο τρίποδα, για να ετοιμάσουν το θερμό λουτρό για τον Έκτορα, όταν θα επανέλθη αυτός από την μάχη.
ΤΟ ΘΕΡΜΟ ΛΟΥΤΡΟ
ΩΣ ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΣΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ
Αλλά τα θερμά λουτρά γίνονταν μετά την μάχη όχι μόνο για τον καθαρισμό του σώματος από τα αίματα και την σκόνη. Σε κάποιες περιπτώσεις είχαν και έναν ρόλο τελετουργικό. Γίνονταν δηλαδή για τους νεκρούς της μάχης, και ειδικά για τους αρχηγούς. Έτσι αποδεικνύεται όχι μόνον ο σεβασμός προς τους νεκρούς, αλλά και μία ευρύτερη αντίληψη περί υγιεινής. Ο Όμηρος στην ραψωδία ω της 'Οδυσσειας (Οδύσσεια ω 43-45), η ψυχή του Αγαμέμνονα λέγει στην ψυχή του Αχιλλέα ότι, όταν εκείνος εφονεύθη και έγινε σκληρή μάχη για να κατορθώσουν οι Αχαιοί να παραλάβουν το πτώμα του, το έπλυναν με χλιαρό νερό και στην συνέχεια του έκαναν επάλειψη με άλειφαρ (=αλοιφή). Το χωρίο έχει ως εξής:
«αυτάρ επεί σ’ επί νήας ενείκαμεν εκ πολέμοιο,
κάτθεμεν εν λεχέεσσι, καθήραντες χρόα καλόν
ύδατί τε λιαρώ και αλείφατι•»
δηλαδή:
«Κι όταν από τον τόπο της μάχης σε φέραμε στα πλοία, σε βάλαμε στο κρεββάτι, αφού πρώτα καθαρίσαμε το όμορφό σου σώμα με χλιαρό νερό και με αλοιφή».
Αλλά και όταν ο Πάτροκλος εφονεύθη στην μάχη, ο Αχιλλεύς διατάσσει τους συντρόφους του να στήσουν πάνω από την φωτιά τρίποδα για να ζεστάνουν το νερό, προκειμένου να λούσουν το νεκρό σώμα του Πατρόκλου για τον καθαρισμό του από τα πηγμένα αίματα, τον «βρότον αιματόεντα» όπως γράφει ο μεγάλος μας ποιητής στην ραψωδία Σ της Ιλιάδος. (Ιλιάδος, Σ, 343-353).
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΓΝΩΡΙΖΑΝ
ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΩΡΑ
ΤΟΥ ΛΟΥΤΡΟΥ
Άξιο παρατηρήσεως είναι το γεγονός ότι το λουτρό γινόταν πάντοτε πριν το φαγητό. Από το γεγονός ότι ουδέποτε στα αρχαία ελληνικά κείμενα αναφέρεται να γίνεται λουτρό μετά από το φαγητό, φαίνεται ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι είχαν διαπιστώσει τον κίνδυνο που προέρχεται από μία τέτοια ενέργεια. Το γεγονός αυτό δείχνει εκτός των άλλων τουλάχιστον μία αυξημένη παρατηρητικότητα, αν όχι μία σημαντική ιατρική γνώση γι’αυτό. Σήμερα μάλιστα, γνωρίζουμε ότι το λουτρό, ειδικά στην θάλασσα αλλά και όπου αλλού, πρέπει να γίνεται τρεις ώρες μετά από κάποιο γεύμα, ακόμη και το πιο ελαφρύ.
Στην Ιλιάδα παρατηρούμε ότι τόσον ο 'Οδυσσευς όσο και ο Διομήδης μετά την επιτυχή έκβαση της νυκτερινής επιδρομής εναντίον της σκηνής του βασιλιά των Θρακών Ρήσου, όταν επιστρέφουν στο στρατόπεδό τους, πρώτα λούζονται και στην συνέχεια δειπνούν. [τω δε λοεσσαμένω και αλειψαμένω λίπ’ ελαίω δείπνω εφιζανέτην,... (Ιλιάδος Κ 577 -578). Κι όταν κι οι δύο λούσθηκαν και καλά αλείφθηκαν με λάδι κάθησαν για φαγητό.]
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Το κυριώτερο συμπέρασμα που προκύπτει όμως από την εξέταση των στοιχείων αποδεικνύει ότι ο Ελληνικός λαός δεν ήταν τυχαία δημιουργός πολιτισμού. Όταν πολλοί από τους σημερινούς «πολιτισμένους» λαούς αγνοούσαν την χρήση του νερού ως μέσου καθαριότητος και τονώσεως του σώματος, έχοντάς το μόνο «προς πόσιν», ο θείος ελληνικός λαός το θεωρούσε ως βασικό στοιχείο του πολιτισμού του, γνωρίζοντας, μάλιστα, όλες τις παραμέτρους της χρήσεώς του.
Γι’ αυτό ας έχουμε κατά νουν το χωρίο του Ευσεβίου Καισαρείας [Ευαγγελική Προπαρασκευή, 8ο βιβλίο, Κεφ. 14, παρ. 66], τα λόγια του οποίου εκφράζουν μία ιστορικώς ισχύουσα πραγματικότητα. «Μόνη γαρ η Ελλάς αψευδώς ανθρωπογονεί "φυτόν ουράνιον" και βλάστημα θείον ηκριβωμένον, λογισμόν αποτίκτουσα οικειούμενον επιστήμη....».
Λόγια, που αποδίδουν στο ακέραιο την υπεροχή του Ελληνισμού: «Η Ελλάς με το να δημιουργή τον λογισμό, ο οποίος γίνεται οικείος δια της επιστήμης, είναι αληθώς η μόνη, που γεννά τον άνθρωπο, ο οποίος είναι ουράνια φύτρα και εξακριβωμένος θεϊκός βλαστός».
http://dsymeonidis.blogspot.com/2010/04/blog-post_8532.html
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου