ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ

Γράφει ο Χωραφαΐδης Αβραάμ

Πηγή: «Ανατολικός Πόντος» Σάββα Καλεντερίδη

"[...] επί θάλασσαν εις Τραπεζούντα, πόλιν Ελληνίδα, οικουμένην εν τω Ευξείνω Πό-ντω, Σινωπέων αποικία εν τη Κόλχων χώρα [...]" Ξενοφώντα Κύρου Ανάβασις.
Ιστορία – Η ίδρυση της Τραπεζούντας
Η Τραπεζούντα είναι χτισμένη από αρχαιοτάτων χρόνων πάνω σε τραπεζοειδή βράχο, στις υπώρειες του ιερού Μίθριου όρους, στη βάση του οποίου σχηματίζεται ασφαλές φυσικό λιμάνι. Ανατολικά καταλήγει ο ποταμός Πυξίτης, αφού πρώτα διαρρέει την κοιλάδα της Ματσούκας, που αποτελούσε τη μοναδική διέξοδο προς τη θάλασσα.

Τα χαρακτηριστικά αυτά και η δημιουργικότητα των Ιώνων οικιστών της κατέστησαν σταδιακά την Τραπεζούντα τη σημαντικότερη, ισχυρότερη και πλουσιότερη πόλη του Εύξεινου Πόντου.
 Η πόλη ιδρύθηκε ως αποικία της Σινώπης το 756 π.Χ. Oι Σινωπείς άποικοι την ονό-μασαν "Tραπεζούντα", εξαιτίας των τραπεζοειδών λόφων που υπήρχαν στην περιοχή ή, κατά μια άλλη άποψη, εξαιτίας του τραπεζοειδούς σχήματος που της έδωσαν οι ίδιοι.
 H επιλογή της θέσης αντικατοπτρίζει την πρόθεση των Σινωπέων για τη δημιουργία ενός ασφαλούς εμπορικού σταθμού και δικαιώνεται εκ των υστέρων από την ιστορία της πόλης.
Παρά την έλλειψη πηγών μπορούμε να υποθέσουμε ότι η Τραπεζούντα γνώρισε κά-ποια οικονομική ανάπτυξη μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, δεδομένου ότι είχε τη δυνατό-τητα να κόβει δικά της νομίσματα, ήδη από τον 4ο αι. π.Χ.
Στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας, η Τραπεζούντα εντάσσεται στο πλαίσιο του imperium romanum ως ελεύθερη πόλη και γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Ο περίφημος Λατίνος γεωγράφος Πομπώνι Μέλα τη χαρακτηρίζει "urbis maximus illustris", πόλη μεγίστη, ένδοξη. Η πόλη αναδεικνύεται σε σημαντικό οικονομικό κέντρο της Μικράς Ασίας, γεγονός που οφείλεται στη σύνδεσή της με τους μεγάλους εμπορικούς δρό-μους της εποχής.
Η Τραπεζούντα από τα πρώτα χρόνια της διάδοσης του χριστιανισμού αποτέλεσε θρησκευτικό κέντρο, όπου έχασαν τη ζωή τους οι πρώτοι μάρτυρες της πίστης. Κατά τη διάρκεια των διωγμών του Διοκλητιανού (292) εδώ μαρτύρησαν οι άγιοι Ευγένιος, Κανίδιος, Ακύλας και Ουαλεριανός, όλοι τους τέκνα της ποντιακής γης.

Βυζαντινή περίοδος
Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο η πόλη ανήκε στη διοίκηση του Πόντου, με πρωτεύουσα την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Κατά τον 5ο αι. μ.Χ. απέκτησε μεγάλη στρατηγική σημασία, ενώ οι συγκρούσεις Βυζαντινών και Περσών στην Ανατολή κατέστησαν αναγκαία την οχύρωση και προστασία της. Στη συνέχεια η Τραπεζούντα αναδείχθηκε σε σημαντικό κέντρο αγώνων της Αυτοκρατορίας τόσο εναντίον των Περσών, όσο και εναντίον των Αράβων.
Κατά τον 8ο αι. υπήρξε πρωτεύουσα του Θέματος Χαλδίας και γνώρισε μεγάλη οικο-νομική ακμή, η οποία συνδέθηκε με την ανάπτυξη της εμπορικής οδού προς την Ασία
βορείως της Κασπίας θάλασσας, όταν οι εμπορικές αρτηρίες στο Νότο ελέγχονταν από τους Άραβες.
Το 1071, μετά τη μάχη του Ματζικέρτ, η πόλη περιήλθε για μικρό χρονικό διάστημα υπό τον έλεγχο των Σελτσούκων. Η αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας συνο-δεύτηκε με πιο άρτια οργάνωση της άμυνας τόσο της πόλης, όσο και της ευρύτερη ς περιοχής. Τότε οι άρχοντες της Τραπεζούντας ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την προ-στασία της περιοχής και ίδρυσαν αξιόμαχο τοπικό στρατό, ενώ δημιουργήθηκαν ι-σχυρές οικογένειες, που άρχισαν να αναπτύσσουν αυτονομιστικές τάσεις από την κε-ντρική διοίκηση της Αυτοκρατορίας. Οι δούκες του θέματος προέρχονταν από σημα-ντικές οικογένειες γαιοκτημόνων, όπως, για παράδειγμα η οικογένεια Γαβρά. 

Η Τραπεζούντα πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας
Μετά το θάνατο του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού, οι εγγονοί του Αλέξιος και Δαβίδ φυγαδεύτηκαν από την Κων/πολη και φιλοξενήθηκαν στη γε-ωργιανή αυλή από τη θεία τους Θάμαρ, βασίλισσα των Ιβήρων. Με τη βοήθεια των Ιβήρων και λίγο πριν από την Άλωση της Κων/πολης από τους Φράγκους (1204), ο Αλέξιος και ο Δαβίδ κατέλαβαν την Τραπεζούντα και ίδρυσαν αυτόνομο κράτος, τα εδάφη του οποίου έφταναν στα σημερινά σύνορα της Γεωργίας με την Τουρκία.
Όλοι οι βασιλείς της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, μέχρι την κατάλυσή της από τον Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή (1461), προέρχονταν από την οικογένεια των Κομνηνών και διοίκησαν το κράτος με συνεχείς αγώνες όχι μόνο εναντίων των Οθωμανών, αλλά και εναντίον εσωτερικών επιβουλών. Η μη στενή και ανταγωνιστική σχέση του κράτους των Κομνηνών με το Βυζάντιο και οι εσωτερικές έριδες κατέστησαν προ-βληματική την άμυνα του κράτους απέναντι στην επερχόμενη οθωμανική απειλή.

Η Άλωση της Τραπεζούντας
Τρία μόλις χρόνια μετά την Άλωση της Κων/πολης, ο Χιτίρ Πασάς διατάχθηκε να βαδίσει εναντίον της Τραπεζούντας, που πολιορκήθηκε από ξηρά και θάλασσα. Ο αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Ιωάννης Δ΄ υποχρεώθηκε να δεχθεί τους όρους που του προέβαλαν οι Τούρκοι και να καταβάλλει ετήσιο φόρο υποτέλειας 2.000 χρυσά νομίσματα. Στη συνέχεια, στην προσπάθειά του να αποτρέψει νέα τουρκική απειλή, ο Ιωάννης Δ΄ προσπάθησε να συνάψει σχέσεις με ηγεμόνες της Δύσης για να αποφύγει την τουρκική λαίλαπα. Το ίδιο επιδίωξε και ο Δαβίδ που διαδέχθηκε στο θρόνο τον αδερφό του Ιωάννη Δ΄.
Εν τω μεταξύ, ο σουλτάνος, από το 1460, είχε ξεκινήσει την προετοιμασία για την κα-τάληψη της Τραπεζούντας, ώσπου την άνοιξη του 1461 ισχυρός στόλος από 300 πολεμικά πλοία έπλευσε προς την περιοχή. Δέκα χιλιάδες άνδρες που αποβιβάστηκαν άρχισαν τη λεηλασία και την καταστροφή της υπαίθρου, της οποίας οι κάτοικοι ανα-γκάστηκαν να καταφύγουν στην πόλη. Παρά την ηρωική άμυνα των πολιορκημένων, η Τραπεζούντα, το τελευταίο σοβαρό έρεισμα του ελληνισμού της Ανατολής, παρα-δόθηκε στο Μωάμεθ Β΄ τον Αύγουστο του 1461.

Η παιδεία και η κοινοτική οργάνωση στην Τραπεζούντα
Παρά τα δεινά που υπέστη η ελληνική κοινότητα, το σθένος του χριστιανικού πληθυ-σμού υπήρξε αξιοθαύμαστο, όπως βεβαιώνει η οικονομική και εκπαιδευτική ιστορία του τόπου. Το 1682 ο Σεβαστός Κυμινήτης ίδρυσε  το περίφημο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, ένα από τα ονομαστά ελληνικά εκπαιδευτήρια. Από τα μέσα του 18ου αι. και ως το 1778 λειτούργησε η Σχολή Νικοδήμου, που ιδρύθηκε από το μοναχό Νικόδημο της μονής Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα.
Ενδείξεις για την κοινοτική οργάνωση των Ελλήνων υπάρχουν από τα μέσα του 17ου αι. Παρά την Τουρκοκρατία, η ελληνική κοινότητα κατά τους 18-19ο αι. αρχίζει να ανακάμπτει. Η σημαντική τοποθεσία της πόλης για τη διακίνηση εμπορευμάτων, στρέφει τους Έλληνες προς τη ναυτιλία και αναδεικνύει την Τραπεζούντα σε ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά κέντρα του Εύξεινου Πόντου. Παράλληλα, γιατροί, νομικοί, καθηγητές αλλά και κληρικοί από την Τραπεζούντα αναπτύσουν αξιόλογη δράση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης αρκετοί Πόντιοι προσέτρεξαν στον Αγώνα και έλαβαν μέρος σε πολλές μάχες στην Ελλάδα. Εξ’ άλλου δεν πρέπει να παραβλέπεται η καθοριστική συμβολή του Αλέξαν-δρου και Δημήτριου Υψηλάντη στον Αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία.

Η ακμή της Τραπεζούντας κατά το 19ο αιώνα
Ο 19ος αιώνας υπήρξε περίοδος ακμής για την Τραπεζούντα, ιδιαίτερα μετά την έκ-δοση του Χάτι Χουμαγιούν (1856), σύμφωνα με το οποίο παρεχόταν ισότητα δικαιω-μάτων σε μια σειρά από τομείς, όπως η θρησκεία, η εκπαίδευση και η κοινοτική ορ-γάνωση, σε όλους τους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Την εποχή εκείνη πολλοί Κλωστοί αποκάλυψαν την πραγματική τους θρησκεία, ενώ οι μητροπολίτες αναδιοργάνωσαν την παιδεία και ίδρυσαν νέα σχολεία.
Είναι η περίοδος που οι Έλληνες της Τραπεζούντας επιδόθηκαν στο εμπόριο με όλες τις παρευξείνειες χώρες, αποκτώντας σταδιακά αξιόλογη οικονομική δύναμη. Ενδει-κτικά αναφέρεται ότι από τις τέσσερις τράπεζες που λειτουργούσαν στην Τραπεζού-ντα, οι τρεις ήταν αμιγώς ελληνικές. Οι οικογένειες Θεοφυλάκτου, Καπαγιαννίδη και Φωστηρόπουλου, που ήταν ιδιοκτήτες των ελληνικών τραπεζών, μαζί με άλλους ση-μαντικούς παράγοντες της ελληνικής κοινότητας, εκτός από οικονομική, ανέπτυξαν και έντονη κοινωνική και φιλανθρωπική δράση.
Την περίοδο αυτή ιδρύονται αθλητικοί, πολιτιστικοί, φιλανθρωπικοί σύλλογοι και θεατρικές ομάδες, ενώ κυκλοφορούν δεκάδες έντυπα και εφημερίδες. Το 1902 το φροντιστήριο της Τραπεζούντας οικοδομείται εκ βάθρων και εγκαινιάζεται για να παρέχει υψηλού επιπέδου μόρφωση και παιδεία στα ελληνόπουλα του Πόντου.
Η ακμή αυτή ωστόσο έμελλε να διαρκέσει ως της αρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέ-μου, με την είσοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων.
Η κατάσταση επιδεινώθηκε κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ενώ η τελευταία πράξη της τραγωδίας παίχτηκε με την Ανταλλαγή των πληθυσμών. Τότε όσοι Έλληνες είχαν παραμείνει εκεί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν οριστικά την τρισχιλιόχρονη πατρίδα…

Αξιοθέατα της Τραπεζούντας
Ο Ναός της Αγίας Σοφίας, ο Ναός του Αγίου Ευγενίου, ο Ναός της Παναγίας χρυσο-κεφάλου, ο Ναός της Αγίας Άννης, ο Ναός του Αγίου Φιλίππου, η Μονή Θεοτόκου Θεοσκεπάστου, η Μονή Αγίου Σάββα, η Μονή του Σωτήρος, οικία Κωστάκη Θεοφύ-λακτου, έπαυλη Κων/νου Καπαγιαννίδη, το Φροντιστήριο Τραπεζούντος, ο Πύργος της Αυτοκράτειρας Ειρήνης είναι μερικά από τα πολλά αξιοθέατα της Τραπεζούντας που μέχρι και σήμερα μαρτυρούν ότι η Τραπεζούντα δίκαια υπήρξε ο φάρος του Πο-ντιακού Ελληνισμού.

Τα σιμοχώρια Τραπεζούντας
« θα φτάγω έναν σεβνταλούκ αδά σα σιμοχώρια,
   θα κουβαλώ και φάζ’ ατεν αγρόμηλα και μόρια».
Τα περισσότερα χωριά γύρω από την Τραπεζούντα μέχρι το 1923 κατοικούνταν είτε από χριστιανούς είτε από εξισλαμισμένους Έλληνες. Ο λαός τα αποκαλούσε σιμοχώ-ρια, επειδή ήταν σιμά (κοντά) στην Τραπεζούντα και ζούσαν στους ρυθμούς της πο-ντιακής πρωτεύουσας.
Τα σιμοχώρια ήταν τα εξής: Αγρίδι, Αργαλί, Γουργενή, Κιρισχανά, Κοιλάδ’, Κομερά, Κύμινα, Ματαρατζί, Μεσαρέα, Μούντα, Κογκά, Όλασσα, Φαντάκ, Τσαγκάρ, Σο-γούκσου,Χολομάνα, Δίρχα, Ζέφονος, Ζιλμερά, Καλεμένι, Καλογεννά, Κανλικά, Κα-στάμπολη, Άγιος Θεόδωρος κ.α.
 http://www.elverias.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=294&Itemid=63