Της Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου
Συγγραφεύς - Nαυτικός
Μέλος Ελληνικής Εταιρείας Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ε.Σ.ΜΕ.)
Συγγραφεύς - Nαυτικός
Μέλος Ελληνικής Εταιρείας Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ε.Σ.ΜΕ.)
Η διεύθυνση του έργου αναζήτησης πληροφοριών είναι ένας τομέας που αναπτύχθηκε στην αρχαία Ελλάδα κατά τρόπο που προκαλεί μεγάλο ενδιαφέρον. Η συλλογή και η διαβίβαση πληροφοριών βασίζονταν στην ύπαρξη και λειτουργία μέσων του ανθρώπινου δυναμικού, που πολλές φορές εκτελούνταν κάτω από αντίξοες συνθήκες, ενώ ταυτόχρονα παρουσίαζαν τρόπους διαβίβασης εξαιρετικά ευφυείς.
ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ
(Α) ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ
Περιλαμβάνονται όλα τα μέσα επιτήρησης. Από τη λειτουργία των απλών ανθρωπίνων αισθήσεων, όραση και ακοή, μέχρι και τα συστήματα που τις υποστηρίζουν.
Ο Ρόδιος στρατηγός του 4ου αι. π.Χ. Μέμνων θέλησε, πριν επιτεθεί εναντίον του τυράννου του Βοσπόρου Λεύκωνος, να προβεί σε μια πρόχειρη μελέτη εκτίμησης κατάστασης του θεάτρου επιχειρήσεων. Προκειμένου να πληροφορηθεί μεγέθη και πληθυσμούς αντιπάλων πόλεων, έστειλε με τριήρη τον Αλκιβιάδη τον Βυζάντιο ως πρεσβευτή, για να συζητήσει, δήθεν, τη σύναψη φιλίας. Στην τριήρη επέβαινε και ο Ολύνθιος κιθαρωδός Αριστόνικος, δημοφιλής εκείνη την εποχή σε όλη την Ελλάδα.
Κατά την παράκτια διαδρομή εμφανιζόταν ο Αριστόνικος που χαιρετούσε τα πλήθη και όσοι σύχναζαν στα θέατρα έτρεχαν ενθουσιασμένοι να τον υποδεχθούν. Ο πρεσβευτής, διά της απλής οράσεως, επιτήρησε την ακτογραμμή και αντιλήφθηκε κατά προσέγγιση τον αριθμό των κατοίκων κάθε πόλεως . (1)
Από τα συστήματα πληροφοριών, το πλέον γνωστό αποτελούσαν οι οπτικές σηματοδοσίες «φρυκτωρίες».
Η φρυκτωρία ήταν η νυχτερινή φρουρά η οποία έδιδε σήματα διά πυρσών. Με τους φρυκτούς μεταβιβάζονταν ειδικά κωδικοποιημένα σήματα από το ένα παρατηρητήριο στο άλλο.
Η λέξη προέρχεται από το ρήμα «φρυκτωρέω» που σημαίνει σηματοδοτώ, ειδοποιώ διά φρυκτών (πυρσών). Η φρυκτωρία ήταν η νυχτερινή φρουρά, η οποία έδιδε σήματα διά πυρσών. Με τους φρυκτούς, τους αναμμένους δαυλούς, μεταβιβάζονταν ειδικά κωδικοποιημένα σήματα από το ένα παρατηρητήριο στο άλλο. Αυτό το είδος φωτοσήμανσης είχε ευρεία χρήση ήδη από τον 12ο αι. π.Χ. (Τρωϊκός πόλεμος) τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα.
«καὶ ὑπὸ νύκτα αὐτοῖς ἐφρυκτωρήθησαν ἑξήκοντα νῆες Ἀθηναίων…» (2)
[Και κατά τη διάρκεια της νύχτας έλαβαν διά φρυκτωρίας την είδηση ότι πλησίαζε αθηναϊκός στόλος εξήντα πλοίων…]
Μια κατατοπιστική περιγραφή για τον τρόπο που λειτουργούσαν οι φρυκτωρίες μάς παραδίδει ο αρχαίος συγγραφέας Ονάσανδρος:
«καὶ γὰρ ἐκείνων, ὅταν ὁ πρῶτος ἄρῃ τὸν φρυκτόν, ὁ δεύτερος τῷ μετ’ αὐτόν ἐπύρσευσεν, εἶθ’ ὁ τρίτος τῷ τετάρτῳ, καὶ τέταρτος πέμπτῳ, καὶ πέμπτος ἕκτῳ καὶ καθ’ ἕνα πάντες ἀλλήλοις, ὥστ’ ἐν ὀξεῖ διὰ μήκους σταδίων τὸ σημανθέν ὑπὸ τοῦ πρώτου πάντας ἐπιγνῶναι» (3)
[Πράγματι στις φρυκτωρίες, αφού ο πρώτος ανάψει τη φωτιά, ο δεύτερος δίνει σήμα στον επόμενο, ο τρίτος στον τέταρτο,ο τέταρτος στον πέμπτο, ο πέμπτος στον έκτο και, ένας ένας, όλοι ακολουθούν τον άλλον. Έτσι, σε λίγη ώρα και μέσα από απόσταση πολλών σταδίων, το σήμα που έστειλε ο πρώτος γίνεται γνωστό απ’ όλους.]
Σε αυτό το σύστημα επικοινωνίας ήταν δυνατόν να συμβούν λάθη κατά τη διαβίβαση εντολών/πληροφοριών, όπως επίσης και το φαινόμενο του «παραφρυκτωρεῖν» (4), της παραπληροφόρησης, δηλαδή της σκοπίμου λανθασμένης σηματοδότησης προς όφελος των εχθρών.
Για την τήρηση εχεμύθειας της διαβίβασης μιας πληροφορίας σημαντικό έργο προσέφεραν ευφυέστατα τεχνάσματα, τα οποία πολλές φορές χρησίμευαν ως εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνιών ώστε να περιοριστούν οι δυνατότητεςυποκλοπών του εχθρού. Ένας τέτοιος τρόπος ήταν η κρυπτογραφία.
(Β) ΦΥΣΙΚΗ ΕΠΑΦΗ
Περιλαμβάνει ανάκριση/εξέταση προσώπων και αντικειμένων που σχετίζονται άμεσα με τον εχθρό, όπως ανάκριση αιχμαλώτων, αυτομόλων, αγγελιοφόρων ή την εξέταση κυριευθέντων εγγράφων και υλικών. Μεγάλο πρόβλημα για το στράτευμα αποτελούσαν οι αυτόμολοι διότι είχαν τη δυνατότητα από δική τους πρωτοβουλία να προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες στον εχθρό. Για το λόγο αυτό οι στρατηγοί φρόντιζαν τα σχέδιά τους να μην τα αποκαλύπτουν πρόωρα και σε όλο το στράτευμα παρά την τελευταία στιγμή.
«ἄφρων δέ καί ἀτελής, ὅστις ἄν πρὸ τοῦ δέοντος εἰς τὸ πλῆθος ἀνακοινώσηται τὴν πρᾶξιν· οἱ γὰρ πονηροὶ μάλιστα περὶ τοιούτους αὐτομολοῦσι καιρούς, παρ’ οὕς ἐροῦντες τι καὶ μηνύσοντες οἴονται τιμῆς καὶ δωρεᾶς τεύξεσθαι παρὰ τῶν πολεμίων» (5)
[Ανόητος και επιπόλαιος είναι εκείνος που γνωστοποιεί στο πλήθος των ανδρών τα σχέδιά του πριν αυτό να είναι απαραίτητο. Διότι, οι πονηροί τότε ακριβώς αυτομολούν στον αντίπαλο, όταν πιστεύουν ότι θα τιμηθούν και θα ανταμειφθούν από τον εχθρό γι’ αυτά που θα πουν και θα αποκαλύψουν].
Το χειμώνα του 425 π.Χ. οι Αθηναίοι συνέλαβαν τον Πέρση Αρταφέρνη, ο οποίος μετέβαινε στη Λακεδαίμονα ως απεσταλμένος του Μεγάλου Βασιλιά με σκοπό να παραδώσει στους Σπαρτιάτες επιστολές, αρνητικές στις προτάσεις που είχαν υποβάλει. Οι Αθηναίοι τότε, αφού πληροφορήθηκαν για τα σχέδια των Σπαρτιατών, πρόλαβαν κάθε μελλοντική κίνηση για συνεργασία Σπάρτης-Περσίας.
Συνόδευσαν τον Αρταφέρνη με Αθηναίους πρέσβεις οι οποίοι έπλευσαν με τριήρη μέχρι την Έφεσο προκειμένου να ανανεώσουν την ανακωχή μεταξύ Αθηνών και Περσίας. Κατά την άφιξή τους όμως πληροφορήθηκαν για τον θάνατο του βασιλιά Αρταξέρξη κι επέστρεψαν στην Αθήνα (6).
Ο Διονύσιος των Συρακουσών (431-367 π.Χ.) προέβη σε μία περίεργη ανάκριση θέλοντας να αποσπάσει πληροφορίες σχετικά με το τι πίστευαν γι’ αυτόν οι υπήκοοί του. Διέταξε να γίνει απογραφή σε όλες τις τραγουδίστριες και τις εταίρες. Εκείνες νόμιζαν ότι θα τους επιβληθούν φόροι. Ο Διονύσιος δεν επέβαλε κανένα φόρο. Ανέκρινε κάθε τραγουδίστρια και εταίρα για να του πει τι είχε ακούσει από τους εραστές της σχετικά με την τυραννία. Μαθαίνοντας με αυτόν τον τρόπο ποιοι καταφέρονται εναντίον του, προέβη αναλόγως σε διωγμούς και δολοφονίες (7).
Ο Αινείας ο Τακτικός συμβουλεύει ότι γραπτά μηνύματα μπορούν, μεταξύ άλλων, να διαβιβαστούν γραμμένα σε κασσίτερο και ραμμένα στις σόλες των υποδημάτων του αγγελιοφόρου, ή γραμμένα πάνω σε φύλλα δέντρου τα οποία είναι δεμένα με επίδεσμο πάνω σε μία πληγή που έχει ο αγγελιοφόρος στο πόδι, ή γραμμένα πάνω στον ιμάντα του χαλιναριού ή ακόμα και σε λεπτά, τυλιχτά φύλλα από μολύβι που θα τα φορούν γυναίκες στα αυτιά τους αντί για σκουλαρίκια.
(Γ) ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΙΑ
Εξυπηρετεί κυρίως τη συλλογή στρατηγικών πληροφοριών και διεξάγεται είτε με τη διείσδυση εκπαιδευμένων/ικανών πρακτόρων, είτε με τη χρησιμοποίηση ιδιωτών με καλυμμένη ιδιότητα (έμποροι, ηθοποιοί, ιατροί, κ.λπ.). Οι τελευταίοι αποτελούν από μόνοι τους σημαντική πηγή ενημέρωσης.
Για παράδειγμα, έμποροι έμαθαν το σχέδιο του Ξενοφώντος να εγκαταστήσει τα στρατεύματά του κοντά στη Μαύρη Θάλασσα και το μετέφεραν στις πόλεις τους (8). Παράλληλα, υπήρχε και μια τάση δυσπιστίας των ιδιωτών, κυρίως σε περιπτώσεις που αυτοί δρούσαν αυτοβούλως.
Κατά τον Λυσία, οι έμποροι ήταν ικανοί να πλάσουν καταστροφές προκειμένου να αυξήσουν την τιμή των προϊόντων τους. Από την άλλη, είναι γνωστή και η περιπέτεια του κουρέα που πρώτος έμαθε για την ήττα των Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία και δεν έγινε πιστευτός.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (9), κάποιος ξένος που έφθασε στον Πειραιά πήγε σε ένα κουρείο και μιλούσε για τα γεγονότα της Σικελίας, έχοντας την εντύπωση ότι οι Αθηναίοι τα είχαν ήδη μάθει. Ο κουρέας που τα άκουσε για πρώτη φορά έτρεξε να πληροφορήσει τους άρχοντες και κατόπιν μετέφερε το μήνυμα και στην αγορά. Όταν οι άρχοντες συγκάλεσαν τον λαό σε συνέλευση και παρουσίασαν τον κουρέα, του υπέβαλαν ερωτήσεις για να επεξεργαστούν την πληροφορία. Οι απαντήσεις του κουρέα δεν ικανοποίησαν τους Αθηναίους και πίστεψαν πως οι ειδήσεις αυτές ήταν πλαστές που έφεραν αναστάτωση στην πόλη. Για να τιμωρήσουν τον κουρέα, τον έδεσαν στον τροχό και τον βασάνισαν μέχρι που έφθασαν Αθηναίοι στρατιώτες που διηγήθηκαν τα γεγονότα με πάσα λεπτομέρεια. Διασαφηνίζουμε πάλι ότι οι παραπάνω περιπτώσεις δεν ανταποκρίνονται σε πράξεις κατασκοπείας, απλώς ενημερώνουν για την παράλληλη ύπαρξη αξιοπιστίας/αναξιοπιστίας ατόμων που ασκούν τέτοιου είδους επαγγέλματα και μπορούν άνετα να προσποιηθούν ότι τα ασκούν πράκτορες.
Ο Βασιλιάς της Μακεδονίας, Αλέξανδρος ο Α΄, ο οποίος ως υποτελής του Μεγάλου Βασιλιά είχε πρόσβαση στα σχέδια των Περσών, παρείχε πολύτιμες πληροφορίες στους Έλληνες αποκαλύπτοντάς τους, μεταξύ άλλων, και το περσικό σχέδιο μάχης λίγο πριν από τη σύγκρουση στις Πλαταιές (10). Όταν ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Λύσανδρος έστειλε επιστολές στον Παυσανία που βρισκόταν στις Πλαταιές, με τις οποίες τον ειδοποιούσε ότι, μεταξύ άλλων, έπρεπε να τον συναντήσει στον Αλίαρτο, οι επιστολές δεν έφθασαν ποτέ στον προορισμό τους. Αντιθέτως, παραλήφθηκαν ως Κυριευθέντα Εχθρικά Έγγραφα (ΚΕΕ) στα χέρια των Θηβαίων επειδή εκείνος που τις μετέφερε έπεσε σε ενέδρα κατασκόπων (11). Ένας πληροφοριοδότης που αναφέρεται στον Θουκυδίδη δημιουργεί ερωτήματα για το αν ήταν εκπαιδευμένος πράκτορας ή απλός παρατηρητής που ήθελε να συμμετάσχει στα γεγονότα.
Στο αρχαίο κείμενο η λέξη «κατάσκοπος» και «κατασκοπεία» απουσιάζει. Η συμμετοχή του όμως σε πράξη κατασκοπείας και το σθένος που έδειξε συμβάλλουν από μόνα τους στην κατάταξή του σε αυτή την κατηγορία.
Όταν κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αποφασίζουν να επιτεθούν στους Μυτιληναίους, οι σκοποί τους γνωστοποιήθηκαν από κάποιον ανώνυμο για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτα. Το μόνο που αναφέρεται είναι ότι ο ανώνυμος «κατάσκοπος», αφού πέρασε στην Εύβοια, ήλθε πεζός στη Γεραιστό, επιβιβάστηκε σε εμπορικό πλοίο που έτυχε να περνά κι έφθασε στη Μυτιλήνη την τρίτη ημέρα μετά την αναχώρησή του από την Αθήνα (12).
Η κατασκοπεία σήμερα αποτελεί έγκλημα το οποίο τιμωρείται από τον ποινικό και τον στρατιωτικό ποινικό κώδικα. Ο τελευταίος προβλέπει πολύ βαριές ποινές για τον δράστη αν τα συγκεκριμένα εγκλήματα τελεστούν σε καιρό πολέμου, μεταξύ των οποίων και την ποινή του θανάτου (13). Τη θανατική ποινή, σε πολλές περιπτώσεις, εκτελούσαν και στην αρχαία Ελλάδα.
Ο κατάσκοπος των Τρώων, ο Δόλων, έγινε αντιληπτός από τον Οδυσσέα και τον Διομήδη. Αφού του απέσπασαν πληροφορίες σχετικά με την άμυνα της Τροίας, στο τέλος ο Διομήδης τον θανάτωσε (14).
Δεν υπήρχε συγκεκριμένη ποινή για τους κατασκόπους. Συνήθως, προηγούνταν βασανισμοί ή οδηγούνταν σε όργανα βασανισμού που επέφεραν αργά τον θάνατο. Ως τέτοια όργανα αναφέρονται ο τροχός και η «στρέβλη» (όργανο που διαστρεβλώνει τα μέλη του σώματος).
Μια άλλη μέθοδος ήταν ο «αποτυμπανισμός» του οποίου οι πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία του, είναι συχνά αντιφατικές.
Οι υποθέσεις που επικρατούν είναι τρεις: α) ο κατάδικος θανατωνόταν καθισμένος ή δεμένος σε ξύλινο όργανο που καλείτο «τύμπανον» β) η εκτέλεση γινόταν με πλήγματα τυμπάνου (εδώ το τύμπανο έχει την έννοια του ρόπαλου) γ) ο κατάδικος προσδενόταν στο ξύλινο όργανο «τύμπανον» και αφηνόταν εκεί σε αργό και αγωνιώδη θάνατο (15).
Κατάσκοπος που μετέδιδε σε καιρό πολέμου σήματα στον εχθρό με φρυκτωρίες συνελήφθη από τον Λάμαχο και καταδικάστηκε σε αποτυμπανισμό (16), ενώ αναφέρεται και η ποινή θανάτου με στρέβλωση «στρεβλοῦν τοῦτον ὡς κατάσκοπον» (17).
ΔΙΑΒΙΒΑΣΗ ΣΥΛΛΕΓΟΜΕΝΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Σε γενικές γραμμές, επιτυγχανόταν είτε μέσω επιστολών, είτε διά ζώσης φωνής. Η εξασφάλιση επαρκών, ασφαλών, και αποτελεσματικών μέσων διαβίβασης πληροφοριών, καθώς και η μυστικότητά τους, ήταν απόλυτα εξαρτημένες από την αποστολή έμπιστων ανθρώπων. Για την τήρηση εχεμύθειας της διαβίβασης μιας πληροφορίας σημαντικό έργο προσέφεραν ευφυέστατα τεχνάσματα, που πολλές φορές χρησίμευαν ως εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνιών ώστε να περιοριστούν οι δυνατότητες υποκλοπών του εχθρού. Ένας τέτοιος τρόπος ήταν η κρυπτογραφία, η οποία βασίζεται στην αρχή της υιοθέτησης ενός μυστικού κώδικα επικοινωνίας μεταξύ πομπού και δέκτη ικανού να αποκρύπτει τη σημασία του μηνύματος σε τρίτους.
Δύο ενδεικτικά παραδείγματα αντλούμε από τις αρχές του 5ου αι.π.Χ. Όταν ο Ξέρξης αποφάσισε να εκστρατεύσει κατά της Ελλάδος, ο Δημάρατος (18), που βρισκόταν στα Σούσα και το είχε πληροφορηθεί, θέλησε να μεταδώσει την είδηση στους Λακεδαιμονίους, δίχως να αποκαλυφθεί ο πληροφοριοδότης. Μηχανεύτηκε το εξής: σε μια πινακίδα έξυσε το κερί της και έγραψε στο ξύλο της την απόφαση του Ξέρξη. Κατόπιν άλειψε το κερί πάνω στα γράμματα για να φαίνεται ότι στέλνεται άγραφη ώστε να μην υποψιαστούν τίποτε οι φύλακες.
Όταν έφθασε η πινακίδα στη Λακεδαίμονα, δεν μπορούσαν οι Λακεδαιμόνιοι να καταλάβουν τίποτε μέχρι τη στιγμή που η σύζυγος του Λεωνίδα, Γοργώ, υποψιάστηκε τι συνέβη και συμβούλευσε να ξύσουν το κερί.
Η σκυτάλη των Λακεδαιμονίων ήταν μια ξύλινη κυλινδρική ράβδος πάνω στην οποία τυλιγόταν στενή ταινία από περγαμηνή, με τρόπο ώστε στη σχηματιζόμενη κυλινδρική επιφάνεια να γραφόταν το μήνυμα το οποίο, όταν ξετυλιγόταν, το μόνο στοιχείο που ήταν ορατό ήταν άτακτα γράμματα δίχως νόημα.
Κατά αυτόν τον τρόπο, διάβασαν τις πληροφορίες οι Λακεδαιμόνιοι και τις έστειλαν και στους υπόλοιπους Έλληνες (19). Παρόμοια περίπτωση συνέβη και με τον τύραννο της Μιλήτου Ιστιαίο, ο οποίος προθυμοποιήθηκε να βοηθήσει στην εξέγερση της Ιωνικής επανάστασης μηχανευόμενος έναν τρόπο μυστικής διαβίβασης πληροφοριών. Πήρε έναν δούλο, του ξύρισε την κεφαλή και έγραψε πάνω σε αυτήν διά στίξεως το μήνυμά του.
Αφού πέρασε ο καιρός και μάκρυναν οι τρίχες της κεφαλής του δούλου, έστειλε τότε ο Ιστιαίος τον δούλο του στον Αρισταγόρα με την εντολή να ξυρίσει ο Αρισταγόρας την κεφαλή του δούλου και να διαβάσει τα όσα του παραγγέλνει. Έτσι, ο Αρισταγόρας με την ενίσχυση των Αθηναίων και των Ερετριών προκάλεσε την επανάσταση (20).
Φυσικά, δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε τη γνωστή μέθοδο κρυπτογραφίας, τη σκυτάλη των Λακεδαιμονίων, την ξύλινη κυλινδρική ράβδο επάνω στην οποία τυλιγόταν στενή ταινία από περγαμηνή, με τρόπο ώστε στη σχηματιζόμενη κυλινδρική επιφάνεια να γράφεται το μήνυμα που, όταν ξετυλιγόταν, το μόνο στοιχείο που ήταν ορατό ήταν άτακτα γράμματα δίχως νόημα.
Την ξετυλιγμένη ταινία έστελναν σε στρατηγούς, ναυάρχους κ.ο.κ., οι οποίοι όταν την παρελάμβαναν την τύλιγαν στη δική τους σκυτάλη που είχαν προμηθευτεί και διάβαζαν τις πληροφορίες/εντολές (21).
Ο Αινείας ο Τακτικός (4ος αι. π.Χ.) συμβουλεύει ότι τα γραπτά μηνύματα μπορούν, μεταξύ άλλων, να διαβιβαστούν γραμμένα σε κασσίτερο και ραμμένα στις σόλες των υποδημάτων του αγγελιοφόρου, ή γραμμένα πάνω σε φύλλα δέντρου τα οποία είναι δεμένα με επίδεσμο πάνω σε πληγή που έχει ο αγγελιοφόρος στο πόδι, ή γραμμένα πάνω στον ιμάντα του χαλιναριού ή ακόμα και σε λεπτά, τυλιχτά φύλλα από μολύβι που τα φορούσαν γυναίκες στα αυτιά τους αντί για σκουλαρίκια (22). Γίνεται μνεία και για τη χρήση αγγελιαφόρων σκύλων:
«Ἀπαγαγόντες δέσμιον περιέθηκαν περὶ τὸν αὐχένα ἱμάντα, ἐν ᾧ ἐπιστολὴ ἐνέρραπτο. Εἶτα ἀφῆκαν νυκτός ἤ μεθ’ ἡμέραν πρὸς ὅν ἐξ ἀνάγκης ἔμελλεν ἥξειν ὅθεν ἀπήχθη» (23). [Παίρνουν τον σκύλο μαζί τους δεμένο με λουρί και του φορούν περιλαίμιο, στο οποίο έχουν ράψει την επιστολή. Μετά τον αφήνουν, νύχτα ή μέρα, να επιστρέψει στον άνθρωπο από τον οποίο τον πήραν].
Στην ιστορία υπάρχουν και περιπτώσεις κατά τις οποίες το μήνυμα χάνεται, χωρίς να γίνεται εσκεμμένα και δεν φτάνει ποτέ στον προορισμό του. Μια τέτοια περίπτωση, μεταξύ άλλων, αφηγείται ο Πλούταρχος (24) για τον Τιμοκράτη που μέσα στο σακίδιό του είχε επιστολή που έπρεπε να παραδοθεί στον Διονύσιο των Συρακουσών. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, κοιμήθηκε τη νύκτα σε ένα δάσος στην άκρη του δρόμου. Στο σακίδιό του είχε δέσει κι ένα κομμάτι κρέας, του οποίου όμως η μυρωδιά τράβηξε ένα λύκο. Ο λύκος, στην προσπάθειά του να αρπάξει το κρέας, πήρε και το σακίδιο μαζί του. Όταν ξύπνησε ο Τιμοκράτης και αντιλήφθηκε τι είχε συμβεί, περιπλανήθηκε πολλή ώρα ψάχνοντας για το σακίδιο, μέχρι που αποφάσισε να το σκάσει και να εξαφανιστεί.
ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Γενικά, οι πληροφορίες προέρχονται από παρατήρηση, αναφορά, φήμη, εικόνα ή άλλες πηγές. Για να θεωρηθούν πλήρεις και να χρησιμοποιηθούν για περαιτέρω επεξεργασία, πρέπει να απαντούν στα ερωτήματα:
ΠΟΙΟΣ - Πηγή και Όργανο
ΤΙ - Περιγραφή του γεγονότος
ΠΟΤΕ - Χρόνος κατά τον οποίο συνέβη το γεγονός
ΠΟΥ - Θέση του συμβάντος
ΠΩΣ - Τρόπος και συνθήκες κάτω από τις οποίες συνελέγη η πληροφορία
Σε ένα σύγχρονο Κύκλο Πληροφοριών (25), μετά τη συλλογή τους, ακολουθεί η διαλογή, η αξιολόγηση (με σκοπό να καθοριστεί η αξιοπιστία και η ακρίβεια), η ανάλυση και, τέλος, προκύπτουν τα εξαγόμενα συμπεράσματα. Από τα αρχαία κείμενα δεν φαίνεται έως τώρα να υπάρχει μια υποτυπώδης υπηρεσία επεξεργασίας πληροφοριών, ούτε κάποιο άτομο που να παρέχει τέτοιου είδους υπηρεσίες.
Η αξιολόγησή τους συνήθως εκτελείτο ευθύς αμέσως ο ενδιαφερόμενος διαβάσει ή ακούσει το περιεχόμενο. Σε πολλά αρχαία κείμενα αποδίδεται μεγάλη σημασία στην απουσία της διαδικασίας αυτής· για το λόγο αυτό και πολλοί έπεσαν θύματα παραπληροφόρησης. Μεγάλα ονόματα στρατηγών και βασιλέων εύκολα πιάστηκαν στα δίχτυα του πλαστού μηνύματος, γεγονός που κρίνεται αυστηρά από τους αρχαίους συγγραφείς και αυτό προκαλεί ερωτήματα. Ενδεχομένως να γινόταν έμμεσα μνεία για τη σημασία της επεξεργασίας πληροφοριών που θα έπρεπε ή που ήδη λειτουργούσε.
Παρ’ όλα αυτά, δεν παρατίθενται λεπτομέρειες για τον τρόπο που λειτουργούσε ή έστω για κάποιο «εν σπαργάνοις» σύστημα που να την υποστήριζε.
Ένα παράδειγμα, μεταξύ άλλων, αντλούμε από τον Πολύαινο ο οποίος αναφέρεται στον Μακεδόνα Βασιλιά Φίλιππο, πατέρα του Μ. Αλεξάνδρου. Τον καιρό που ο Φίλιππος εκστράτευε εναντίον της πόλης των Αμφισσέων, Αθηναίοι και Θηβαίοι κατέλαβαν εκ των προτέρων τα στενά με σκοπό να καταστήσουν τη δίοδο δύσβατη. Ο Φίλιππος έστειλε μια πλαστή επιστολή προς τον Αντίπατρο στη Μακεδονία, ότι δήθεν αναβάλλει την εκστρατεία και ότι κατευθύνεται εσπευσμένα στη Θράκη λόγω εξέγερσης που ξέσπασε εκεί.
Όταν ο γραμματοφορέας που μετέφερε την επιστολή διάβαινε τα στενά, οι στρατηγοί των Αθηναίων τον συνέλαβαν, διάβασαν την επιστολή και δίχως να προβούν σε επεξεργασία ή διασταύρωση των πληροφοριών, πέρασαν απευθείας στο εξαγόμενο συμπέρασμα κι εγκατέλειψαν τη φύλαξη. Ο Φίλιππος διήλθε από την αφύλακτη δίοδο, νίκησε τους αντιπάλους στρατηγούς που αποχώρησαν και κυρίευσε την Άμφισσα26. Σε πληροφορίες τακτικής σημασίας σημαντική θέση κατέχει ο χρόνος. Πολύτιμες πληροφορίες δύναται να καταφθάσουν την τελευταία στιγμή.
«πολλάκις γὰρ ἐν ὀξεῖ τὸ δυνάμενον καιρῷ φθασθῆναι πάρεισίν τινες μηνύοντες» (27).
[Συχνά σε κρίσιμες στιγμές, καταφθάνουν μερικοί φέρνοντας πληροφορίες για κάτι που μπορούμε να προλάβουμε ακριβώς την ώρα που πρέπει].
Όσοι αμέλησαν να δεχθούν ή να διαβάσουν έγκαιρα την πληροφορία έπεσαν σε εσφαλμένη εκτίμηση πληροφοριών, όπως και ορισμένοι δέχτηκαν αρνητική έκβαση της μάχης ή και τη δολοφονία τους.
«Ἀστυάνακτι δὴ τυράννῳ Λαμψάκου πεμφθείσης ἐπιστολῆς ἐν ᾗ γραμμένα ἦν μηνύοντα τὴν ἐπιβουλήν ἀφ’ ἧς ἀνηρέθη, παρὰ τὸ μὴ εὐθὺς ἀνοῖξαι καὶ ἀναγνῶναι τὰ γεγραμμένα ἀλλὰ ἀμελήσαντος αὐτοῦ, πρὸς ἄλλοις δὲ γενομένου πρότερον, διεφθάρη, τὴν ἐπιστολὴν ἔχων περὶ τοὺς δακτύλους» (28).
[Ο Αστυάναξ, τύραννος της Λαμψάκου, είχε λάβει επιστολή που του αποκάλυπτε τη συνωμοσία, η οποία τελικά του στοίχισε τη ζωή, ακριβώς επειδή δεν άνοιξε αμέσως το γράμμα να διαβάσει το μήνυμα, αλλά αμέλησε και ασχολήθηκε με άλλα πράγματα. Έτσι δολοφονήθηκε έχοντας ακόμη την επιστολή στα χέρια].
Η σημασία της συλλογής και διαβίβασης πληροφοριών ήταν μεγάλη από την απώτερη αρχαιότητα, αφού αυτές θα είχαν καθοριστική σημασία σε αποφάσεις και σχέδια τα οποία με τη σειρά τους θα συγκροτούσαν την Εκτίμηση Κατάστασης, τη βάση δηλαδή για την επιχειρησιακή σχεδίαση.
Από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων αντλούνται πληροφορίες που πραγματικά εκπλήσσουν και προκαλούν ενέργειες για έρευνα και περαιτέρω μελέτη, καθιστώντας τον τομέα αυτόν εξαιρετικά γοητευτικό.
ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ
(Α) ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ
Περιλαμβάνονται όλα τα μέσα επιτήρησης. Από τη λειτουργία των απλών ανθρωπίνων αισθήσεων, όραση και ακοή, μέχρι και τα συστήματα που τις υποστηρίζουν.
Ο Ρόδιος στρατηγός του 4ου αι. π.Χ. Μέμνων θέλησε, πριν επιτεθεί εναντίον του τυράννου του Βοσπόρου Λεύκωνος, να προβεί σε μια πρόχειρη μελέτη εκτίμησης κατάστασης του θεάτρου επιχειρήσεων. Προκειμένου να πληροφορηθεί μεγέθη και πληθυσμούς αντιπάλων πόλεων, έστειλε με τριήρη τον Αλκιβιάδη τον Βυζάντιο ως πρεσβευτή, για να συζητήσει, δήθεν, τη σύναψη φιλίας. Στην τριήρη επέβαινε και ο Ολύνθιος κιθαρωδός Αριστόνικος, δημοφιλής εκείνη την εποχή σε όλη την Ελλάδα.
Κατά την παράκτια διαδρομή εμφανιζόταν ο Αριστόνικος που χαιρετούσε τα πλήθη και όσοι σύχναζαν στα θέατρα έτρεχαν ενθουσιασμένοι να τον υποδεχθούν. Ο πρεσβευτής, διά της απλής οράσεως, επιτήρησε την ακτογραμμή και αντιλήφθηκε κατά προσέγγιση τον αριθμό των κατοίκων κάθε πόλεως . (1)
Από τα συστήματα πληροφοριών, το πλέον γνωστό αποτελούσαν οι οπτικές σηματοδοσίες «φρυκτωρίες».
Η φρυκτωρία ήταν η νυχτερινή φρουρά η οποία έδιδε σήματα διά πυρσών. Με τους φρυκτούς μεταβιβάζονταν ειδικά κωδικοποιημένα σήματα από το ένα παρατηρητήριο στο άλλο.
Η λέξη προέρχεται από το ρήμα «φρυκτωρέω» που σημαίνει σηματοδοτώ, ειδοποιώ διά φρυκτών (πυρσών). Η φρυκτωρία ήταν η νυχτερινή φρουρά, η οποία έδιδε σήματα διά πυρσών. Με τους φρυκτούς, τους αναμμένους δαυλούς, μεταβιβάζονταν ειδικά κωδικοποιημένα σήματα από το ένα παρατηρητήριο στο άλλο. Αυτό το είδος φωτοσήμανσης είχε ευρεία χρήση ήδη από τον 12ο αι. π.Χ. (Τρωϊκός πόλεμος) τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα.
«καὶ ὑπὸ νύκτα αὐτοῖς ἐφρυκτωρήθησαν ἑξήκοντα νῆες Ἀθηναίων…» (2)
[Και κατά τη διάρκεια της νύχτας έλαβαν διά φρυκτωρίας την είδηση ότι πλησίαζε αθηναϊκός στόλος εξήντα πλοίων…]
Μια κατατοπιστική περιγραφή για τον τρόπο που λειτουργούσαν οι φρυκτωρίες μάς παραδίδει ο αρχαίος συγγραφέας Ονάσανδρος:
«καὶ γὰρ ἐκείνων, ὅταν ὁ πρῶτος ἄρῃ τὸν φρυκτόν, ὁ δεύτερος τῷ μετ’ αὐτόν ἐπύρσευσεν, εἶθ’ ὁ τρίτος τῷ τετάρτῳ, καὶ τέταρτος πέμπτῳ, καὶ πέμπτος ἕκτῳ καὶ καθ’ ἕνα πάντες ἀλλήλοις, ὥστ’ ἐν ὀξεῖ διὰ μήκους σταδίων τὸ σημανθέν ὑπὸ τοῦ πρώτου πάντας ἐπιγνῶναι» (3)
[Πράγματι στις φρυκτωρίες, αφού ο πρώτος ανάψει τη φωτιά, ο δεύτερος δίνει σήμα στον επόμενο, ο τρίτος στον τέταρτο,ο τέταρτος στον πέμπτο, ο πέμπτος στον έκτο και, ένας ένας, όλοι ακολουθούν τον άλλον. Έτσι, σε λίγη ώρα και μέσα από απόσταση πολλών σταδίων, το σήμα που έστειλε ο πρώτος γίνεται γνωστό απ’ όλους.]
Σε αυτό το σύστημα επικοινωνίας ήταν δυνατόν να συμβούν λάθη κατά τη διαβίβαση εντολών/πληροφοριών, όπως επίσης και το φαινόμενο του «παραφρυκτωρεῖν» (4), της παραπληροφόρησης, δηλαδή της σκοπίμου λανθασμένης σηματοδότησης προς όφελος των εχθρών.
Για την τήρηση εχεμύθειας της διαβίβασης μιας πληροφορίας σημαντικό έργο προσέφεραν ευφυέστατα τεχνάσματα, τα οποία πολλές φορές χρησίμευαν ως εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνιών ώστε να περιοριστούν οι δυνατότητεςυποκλοπών του εχθρού. Ένας τέτοιος τρόπος ήταν η κρυπτογραφία.
(Β) ΦΥΣΙΚΗ ΕΠΑΦΗ
Περιλαμβάνει ανάκριση/εξέταση προσώπων και αντικειμένων που σχετίζονται άμεσα με τον εχθρό, όπως ανάκριση αιχμαλώτων, αυτομόλων, αγγελιοφόρων ή την εξέταση κυριευθέντων εγγράφων και υλικών. Μεγάλο πρόβλημα για το στράτευμα αποτελούσαν οι αυτόμολοι διότι είχαν τη δυνατότητα από δική τους πρωτοβουλία να προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες στον εχθρό. Για το λόγο αυτό οι στρατηγοί φρόντιζαν τα σχέδιά τους να μην τα αποκαλύπτουν πρόωρα και σε όλο το στράτευμα παρά την τελευταία στιγμή.
«ἄφρων δέ καί ἀτελής, ὅστις ἄν πρὸ τοῦ δέοντος εἰς τὸ πλῆθος ἀνακοινώσηται τὴν πρᾶξιν· οἱ γὰρ πονηροὶ μάλιστα περὶ τοιούτους αὐτομολοῦσι καιρούς, παρ’ οὕς ἐροῦντες τι καὶ μηνύσοντες οἴονται τιμῆς καὶ δωρεᾶς τεύξεσθαι παρὰ τῶν πολεμίων» (5)
[Ανόητος και επιπόλαιος είναι εκείνος που γνωστοποιεί στο πλήθος των ανδρών τα σχέδιά του πριν αυτό να είναι απαραίτητο. Διότι, οι πονηροί τότε ακριβώς αυτομολούν στον αντίπαλο, όταν πιστεύουν ότι θα τιμηθούν και θα ανταμειφθούν από τον εχθρό γι’ αυτά που θα πουν και θα αποκαλύψουν].
Το χειμώνα του 425 π.Χ. οι Αθηναίοι συνέλαβαν τον Πέρση Αρταφέρνη, ο οποίος μετέβαινε στη Λακεδαίμονα ως απεσταλμένος του Μεγάλου Βασιλιά με σκοπό να παραδώσει στους Σπαρτιάτες επιστολές, αρνητικές στις προτάσεις που είχαν υποβάλει. Οι Αθηναίοι τότε, αφού πληροφορήθηκαν για τα σχέδια των Σπαρτιατών, πρόλαβαν κάθε μελλοντική κίνηση για συνεργασία Σπάρτης-Περσίας.
Συνόδευσαν τον Αρταφέρνη με Αθηναίους πρέσβεις οι οποίοι έπλευσαν με τριήρη μέχρι την Έφεσο προκειμένου να ανανεώσουν την ανακωχή μεταξύ Αθηνών και Περσίας. Κατά την άφιξή τους όμως πληροφορήθηκαν για τον θάνατο του βασιλιά Αρταξέρξη κι επέστρεψαν στην Αθήνα (6).
Ο Διονύσιος των Συρακουσών (431-367 π.Χ.) προέβη σε μία περίεργη ανάκριση θέλοντας να αποσπάσει πληροφορίες σχετικά με το τι πίστευαν γι’ αυτόν οι υπήκοοί του. Διέταξε να γίνει απογραφή σε όλες τις τραγουδίστριες και τις εταίρες. Εκείνες νόμιζαν ότι θα τους επιβληθούν φόροι. Ο Διονύσιος δεν επέβαλε κανένα φόρο. Ανέκρινε κάθε τραγουδίστρια και εταίρα για να του πει τι είχε ακούσει από τους εραστές της σχετικά με την τυραννία. Μαθαίνοντας με αυτόν τον τρόπο ποιοι καταφέρονται εναντίον του, προέβη αναλόγως σε διωγμούς και δολοφονίες (7).
Ο Αινείας ο Τακτικός συμβουλεύει ότι γραπτά μηνύματα μπορούν, μεταξύ άλλων, να διαβιβαστούν γραμμένα σε κασσίτερο και ραμμένα στις σόλες των υποδημάτων του αγγελιοφόρου, ή γραμμένα πάνω σε φύλλα δέντρου τα οποία είναι δεμένα με επίδεσμο πάνω σε μία πληγή που έχει ο αγγελιοφόρος στο πόδι, ή γραμμένα πάνω στον ιμάντα του χαλιναριού ή ακόμα και σε λεπτά, τυλιχτά φύλλα από μολύβι που θα τα φορούν γυναίκες στα αυτιά τους αντί για σκουλαρίκια.
(Γ) ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΙΑ
Εξυπηρετεί κυρίως τη συλλογή στρατηγικών πληροφοριών και διεξάγεται είτε με τη διείσδυση εκπαιδευμένων/ικανών πρακτόρων, είτε με τη χρησιμοποίηση ιδιωτών με καλυμμένη ιδιότητα (έμποροι, ηθοποιοί, ιατροί, κ.λπ.). Οι τελευταίοι αποτελούν από μόνοι τους σημαντική πηγή ενημέρωσης.
Για παράδειγμα, έμποροι έμαθαν το σχέδιο του Ξενοφώντος να εγκαταστήσει τα στρατεύματά του κοντά στη Μαύρη Θάλασσα και το μετέφεραν στις πόλεις τους (8). Παράλληλα, υπήρχε και μια τάση δυσπιστίας των ιδιωτών, κυρίως σε περιπτώσεις που αυτοί δρούσαν αυτοβούλως.
Κατά τον Λυσία, οι έμποροι ήταν ικανοί να πλάσουν καταστροφές προκειμένου να αυξήσουν την τιμή των προϊόντων τους. Από την άλλη, είναι γνωστή και η περιπέτεια του κουρέα που πρώτος έμαθε για την ήττα των Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία και δεν έγινε πιστευτός.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (9), κάποιος ξένος που έφθασε στον Πειραιά πήγε σε ένα κουρείο και μιλούσε για τα γεγονότα της Σικελίας, έχοντας την εντύπωση ότι οι Αθηναίοι τα είχαν ήδη μάθει. Ο κουρέας που τα άκουσε για πρώτη φορά έτρεξε να πληροφορήσει τους άρχοντες και κατόπιν μετέφερε το μήνυμα και στην αγορά. Όταν οι άρχοντες συγκάλεσαν τον λαό σε συνέλευση και παρουσίασαν τον κουρέα, του υπέβαλαν ερωτήσεις για να επεξεργαστούν την πληροφορία. Οι απαντήσεις του κουρέα δεν ικανοποίησαν τους Αθηναίους και πίστεψαν πως οι ειδήσεις αυτές ήταν πλαστές που έφεραν αναστάτωση στην πόλη. Για να τιμωρήσουν τον κουρέα, τον έδεσαν στον τροχό και τον βασάνισαν μέχρι που έφθασαν Αθηναίοι στρατιώτες που διηγήθηκαν τα γεγονότα με πάσα λεπτομέρεια. Διασαφηνίζουμε πάλι ότι οι παραπάνω περιπτώσεις δεν ανταποκρίνονται σε πράξεις κατασκοπείας, απλώς ενημερώνουν για την παράλληλη ύπαρξη αξιοπιστίας/αναξιοπιστίας ατόμων που ασκούν τέτοιου είδους επαγγέλματα και μπορούν άνετα να προσποιηθούν ότι τα ασκούν πράκτορες.
Ο Βασιλιάς της Μακεδονίας, Αλέξανδρος ο Α΄, ο οποίος ως υποτελής του Μεγάλου Βασιλιά είχε πρόσβαση στα σχέδια των Περσών, παρείχε πολύτιμες πληροφορίες στους Έλληνες αποκαλύπτοντάς τους, μεταξύ άλλων, και το περσικό σχέδιο μάχης λίγο πριν από τη σύγκρουση στις Πλαταιές (10). Όταν ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Λύσανδρος έστειλε επιστολές στον Παυσανία που βρισκόταν στις Πλαταιές, με τις οποίες τον ειδοποιούσε ότι, μεταξύ άλλων, έπρεπε να τον συναντήσει στον Αλίαρτο, οι επιστολές δεν έφθασαν ποτέ στον προορισμό τους. Αντιθέτως, παραλήφθηκαν ως Κυριευθέντα Εχθρικά Έγγραφα (ΚΕΕ) στα χέρια των Θηβαίων επειδή εκείνος που τις μετέφερε έπεσε σε ενέδρα κατασκόπων (11). Ένας πληροφοριοδότης που αναφέρεται στον Θουκυδίδη δημιουργεί ερωτήματα για το αν ήταν εκπαιδευμένος πράκτορας ή απλός παρατηρητής που ήθελε να συμμετάσχει στα γεγονότα.
Στο αρχαίο κείμενο η λέξη «κατάσκοπος» και «κατασκοπεία» απουσιάζει. Η συμμετοχή του όμως σε πράξη κατασκοπείας και το σθένος που έδειξε συμβάλλουν από μόνα τους στην κατάταξή του σε αυτή την κατηγορία.
Όταν κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αποφασίζουν να επιτεθούν στους Μυτιληναίους, οι σκοποί τους γνωστοποιήθηκαν από κάποιον ανώνυμο για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτα. Το μόνο που αναφέρεται είναι ότι ο ανώνυμος «κατάσκοπος», αφού πέρασε στην Εύβοια, ήλθε πεζός στη Γεραιστό, επιβιβάστηκε σε εμπορικό πλοίο που έτυχε να περνά κι έφθασε στη Μυτιλήνη την τρίτη ημέρα μετά την αναχώρησή του από την Αθήνα (12).
Η κατασκοπεία σήμερα αποτελεί έγκλημα το οποίο τιμωρείται από τον ποινικό και τον στρατιωτικό ποινικό κώδικα. Ο τελευταίος προβλέπει πολύ βαριές ποινές για τον δράστη αν τα συγκεκριμένα εγκλήματα τελεστούν σε καιρό πολέμου, μεταξύ των οποίων και την ποινή του θανάτου (13). Τη θανατική ποινή, σε πολλές περιπτώσεις, εκτελούσαν και στην αρχαία Ελλάδα.
Ο κατάσκοπος των Τρώων, ο Δόλων, έγινε αντιληπτός από τον Οδυσσέα και τον Διομήδη. Αφού του απέσπασαν πληροφορίες σχετικά με την άμυνα της Τροίας, στο τέλος ο Διομήδης τον θανάτωσε (14).
Δεν υπήρχε συγκεκριμένη ποινή για τους κατασκόπους. Συνήθως, προηγούνταν βασανισμοί ή οδηγούνταν σε όργανα βασανισμού που επέφεραν αργά τον θάνατο. Ως τέτοια όργανα αναφέρονται ο τροχός και η «στρέβλη» (όργανο που διαστρεβλώνει τα μέλη του σώματος).
Μια άλλη μέθοδος ήταν ο «αποτυμπανισμός» του οποίου οι πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία του, είναι συχνά αντιφατικές.
Οι υποθέσεις που επικρατούν είναι τρεις: α) ο κατάδικος θανατωνόταν καθισμένος ή δεμένος σε ξύλινο όργανο που καλείτο «τύμπανον» β) η εκτέλεση γινόταν με πλήγματα τυμπάνου (εδώ το τύμπανο έχει την έννοια του ρόπαλου) γ) ο κατάδικος προσδενόταν στο ξύλινο όργανο «τύμπανον» και αφηνόταν εκεί σε αργό και αγωνιώδη θάνατο (15).
Κατάσκοπος που μετέδιδε σε καιρό πολέμου σήματα στον εχθρό με φρυκτωρίες συνελήφθη από τον Λάμαχο και καταδικάστηκε σε αποτυμπανισμό (16), ενώ αναφέρεται και η ποινή θανάτου με στρέβλωση «στρεβλοῦν τοῦτον ὡς κατάσκοπον» (17).
ΔΙΑΒΙΒΑΣΗ ΣΥΛΛΕΓΟΜΕΝΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Σε γενικές γραμμές, επιτυγχανόταν είτε μέσω επιστολών, είτε διά ζώσης φωνής. Η εξασφάλιση επαρκών, ασφαλών, και αποτελεσματικών μέσων διαβίβασης πληροφοριών, καθώς και η μυστικότητά τους, ήταν απόλυτα εξαρτημένες από την αποστολή έμπιστων ανθρώπων. Για την τήρηση εχεμύθειας της διαβίβασης μιας πληροφορίας σημαντικό έργο προσέφεραν ευφυέστατα τεχνάσματα, που πολλές φορές χρησίμευαν ως εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνιών ώστε να περιοριστούν οι δυνατότητες υποκλοπών του εχθρού. Ένας τέτοιος τρόπος ήταν η κρυπτογραφία, η οποία βασίζεται στην αρχή της υιοθέτησης ενός μυστικού κώδικα επικοινωνίας μεταξύ πομπού και δέκτη ικανού να αποκρύπτει τη σημασία του μηνύματος σε τρίτους.
Δύο ενδεικτικά παραδείγματα αντλούμε από τις αρχές του 5ου αι.π.Χ. Όταν ο Ξέρξης αποφάσισε να εκστρατεύσει κατά της Ελλάδος, ο Δημάρατος (18), που βρισκόταν στα Σούσα και το είχε πληροφορηθεί, θέλησε να μεταδώσει την είδηση στους Λακεδαιμονίους, δίχως να αποκαλυφθεί ο πληροφοριοδότης. Μηχανεύτηκε το εξής: σε μια πινακίδα έξυσε το κερί της και έγραψε στο ξύλο της την απόφαση του Ξέρξη. Κατόπιν άλειψε το κερί πάνω στα γράμματα για να φαίνεται ότι στέλνεται άγραφη ώστε να μην υποψιαστούν τίποτε οι φύλακες.
Όταν έφθασε η πινακίδα στη Λακεδαίμονα, δεν μπορούσαν οι Λακεδαιμόνιοι να καταλάβουν τίποτε μέχρι τη στιγμή που η σύζυγος του Λεωνίδα, Γοργώ, υποψιάστηκε τι συνέβη και συμβούλευσε να ξύσουν το κερί.
Η σκυτάλη των Λακεδαιμονίων ήταν μια ξύλινη κυλινδρική ράβδος πάνω στην οποία τυλιγόταν στενή ταινία από περγαμηνή, με τρόπο ώστε στη σχηματιζόμενη κυλινδρική επιφάνεια να γραφόταν το μήνυμα το οποίο, όταν ξετυλιγόταν, το μόνο στοιχείο που ήταν ορατό ήταν άτακτα γράμματα δίχως νόημα.
Κατά αυτόν τον τρόπο, διάβασαν τις πληροφορίες οι Λακεδαιμόνιοι και τις έστειλαν και στους υπόλοιπους Έλληνες (19). Παρόμοια περίπτωση συνέβη και με τον τύραννο της Μιλήτου Ιστιαίο, ο οποίος προθυμοποιήθηκε να βοηθήσει στην εξέγερση της Ιωνικής επανάστασης μηχανευόμενος έναν τρόπο μυστικής διαβίβασης πληροφοριών. Πήρε έναν δούλο, του ξύρισε την κεφαλή και έγραψε πάνω σε αυτήν διά στίξεως το μήνυμά του.
Αφού πέρασε ο καιρός και μάκρυναν οι τρίχες της κεφαλής του δούλου, έστειλε τότε ο Ιστιαίος τον δούλο του στον Αρισταγόρα με την εντολή να ξυρίσει ο Αρισταγόρας την κεφαλή του δούλου και να διαβάσει τα όσα του παραγγέλνει. Έτσι, ο Αρισταγόρας με την ενίσχυση των Αθηναίων και των Ερετριών προκάλεσε την επανάσταση (20).
Φυσικά, δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε τη γνωστή μέθοδο κρυπτογραφίας, τη σκυτάλη των Λακεδαιμονίων, την ξύλινη κυλινδρική ράβδο επάνω στην οποία τυλιγόταν στενή ταινία από περγαμηνή, με τρόπο ώστε στη σχηματιζόμενη κυλινδρική επιφάνεια να γράφεται το μήνυμα που, όταν ξετυλιγόταν, το μόνο στοιχείο που ήταν ορατό ήταν άτακτα γράμματα δίχως νόημα.
Την ξετυλιγμένη ταινία έστελναν σε στρατηγούς, ναυάρχους κ.ο.κ., οι οποίοι όταν την παρελάμβαναν την τύλιγαν στη δική τους σκυτάλη που είχαν προμηθευτεί και διάβαζαν τις πληροφορίες/εντολές (21).
Ο Αινείας ο Τακτικός (4ος αι. π.Χ.) συμβουλεύει ότι τα γραπτά μηνύματα μπορούν, μεταξύ άλλων, να διαβιβαστούν γραμμένα σε κασσίτερο και ραμμένα στις σόλες των υποδημάτων του αγγελιοφόρου, ή γραμμένα πάνω σε φύλλα δέντρου τα οποία είναι δεμένα με επίδεσμο πάνω σε πληγή που έχει ο αγγελιοφόρος στο πόδι, ή γραμμένα πάνω στον ιμάντα του χαλιναριού ή ακόμα και σε λεπτά, τυλιχτά φύλλα από μολύβι που τα φορούσαν γυναίκες στα αυτιά τους αντί για σκουλαρίκια (22). Γίνεται μνεία και για τη χρήση αγγελιαφόρων σκύλων:
«Ἀπαγαγόντες δέσμιον περιέθηκαν περὶ τὸν αὐχένα ἱμάντα, ἐν ᾧ ἐπιστολὴ ἐνέρραπτο. Εἶτα ἀφῆκαν νυκτός ἤ μεθ’ ἡμέραν πρὸς ὅν ἐξ ἀνάγκης ἔμελλεν ἥξειν ὅθεν ἀπήχθη» (23). [Παίρνουν τον σκύλο μαζί τους δεμένο με λουρί και του φορούν περιλαίμιο, στο οποίο έχουν ράψει την επιστολή. Μετά τον αφήνουν, νύχτα ή μέρα, να επιστρέψει στον άνθρωπο από τον οποίο τον πήραν].
Στην ιστορία υπάρχουν και περιπτώσεις κατά τις οποίες το μήνυμα χάνεται, χωρίς να γίνεται εσκεμμένα και δεν φτάνει ποτέ στον προορισμό του. Μια τέτοια περίπτωση, μεταξύ άλλων, αφηγείται ο Πλούταρχος (24) για τον Τιμοκράτη που μέσα στο σακίδιό του είχε επιστολή που έπρεπε να παραδοθεί στον Διονύσιο των Συρακουσών. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, κοιμήθηκε τη νύκτα σε ένα δάσος στην άκρη του δρόμου. Στο σακίδιό του είχε δέσει κι ένα κομμάτι κρέας, του οποίου όμως η μυρωδιά τράβηξε ένα λύκο. Ο λύκος, στην προσπάθειά του να αρπάξει το κρέας, πήρε και το σακίδιο μαζί του. Όταν ξύπνησε ο Τιμοκράτης και αντιλήφθηκε τι είχε συμβεί, περιπλανήθηκε πολλή ώρα ψάχνοντας για το σακίδιο, μέχρι που αποφάσισε να το σκάσει και να εξαφανιστεί.
ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Γενικά, οι πληροφορίες προέρχονται από παρατήρηση, αναφορά, φήμη, εικόνα ή άλλες πηγές. Για να θεωρηθούν πλήρεις και να χρησιμοποιηθούν για περαιτέρω επεξεργασία, πρέπει να απαντούν στα ερωτήματα:
ΠΟΙΟΣ - Πηγή και Όργανο
ΤΙ - Περιγραφή του γεγονότος
ΠΟΤΕ - Χρόνος κατά τον οποίο συνέβη το γεγονός
ΠΟΥ - Θέση του συμβάντος
ΠΩΣ - Τρόπος και συνθήκες κάτω από τις οποίες συνελέγη η πληροφορία
Σε ένα σύγχρονο Κύκλο Πληροφοριών (25), μετά τη συλλογή τους, ακολουθεί η διαλογή, η αξιολόγηση (με σκοπό να καθοριστεί η αξιοπιστία και η ακρίβεια), η ανάλυση και, τέλος, προκύπτουν τα εξαγόμενα συμπεράσματα. Από τα αρχαία κείμενα δεν φαίνεται έως τώρα να υπάρχει μια υποτυπώδης υπηρεσία επεξεργασίας πληροφοριών, ούτε κάποιο άτομο που να παρέχει τέτοιου είδους υπηρεσίες.
Η αξιολόγησή τους συνήθως εκτελείτο ευθύς αμέσως ο ενδιαφερόμενος διαβάσει ή ακούσει το περιεχόμενο. Σε πολλά αρχαία κείμενα αποδίδεται μεγάλη σημασία στην απουσία της διαδικασίας αυτής· για το λόγο αυτό και πολλοί έπεσαν θύματα παραπληροφόρησης. Μεγάλα ονόματα στρατηγών και βασιλέων εύκολα πιάστηκαν στα δίχτυα του πλαστού μηνύματος, γεγονός που κρίνεται αυστηρά από τους αρχαίους συγγραφείς και αυτό προκαλεί ερωτήματα. Ενδεχομένως να γινόταν έμμεσα μνεία για τη σημασία της επεξεργασίας πληροφοριών που θα έπρεπε ή που ήδη λειτουργούσε.
Παρ’ όλα αυτά, δεν παρατίθενται λεπτομέρειες για τον τρόπο που λειτουργούσε ή έστω για κάποιο «εν σπαργάνοις» σύστημα που να την υποστήριζε.
Ένα παράδειγμα, μεταξύ άλλων, αντλούμε από τον Πολύαινο ο οποίος αναφέρεται στον Μακεδόνα Βασιλιά Φίλιππο, πατέρα του Μ. Αλεξάνδρου. Τον καιρό που ο Φίλιππος εκστράτευε εναντίον της πόλης των Αμφισσέων, Αθηναίοι και Θηβαίοι κατέλαβαν εκ των προτέρων τα στενά με σκοπό να καταστήσουν τη δίοδο δύσβατη. Ο Φίλιππος έστειλε μια πλαστή επιστολή προς τον Αντίπατρο στη Μακεδονία, ότι δήθεν αναβάλλει την εκστρατεία και ότι κατευθύνεται εσπευσμένα στη Θράκη λόγω εξέγερσης που ξέσπασε εκεί.
Όταν ο γραμματοφορέας που μετέφερε την επιστολή διάβαινε τα στενά, οι στρατηγοί των Αθηναίων τον συνέλαβαν, διάβασαν την επιστολή και δίχως να προβούν σε επεξεργασία ή διασταύρωση των πληροφοριών, πέρασαν απευθείας στο εξαγόμενο συμπέρασμα κι εγκατέλειψαν τη φύλαξη. Ο Φίλιππος διήλθε από την αφύλακτη δίοδο, νίκησε τους αντιπάλους στρατηγούς που αποχώρησαν και κυρίευσε την Άμφισσα26. Σε πληροφορίες τακτικής σημασίας σημαντική θέση κατέχει ο χρόνος. Πολύτιμες πληροφορίες δύναται να καταφθάσουν την τελευταία στιγμή.
«πολλάκις γὰρ ἐν ὀξεῖ τὸ δυνάμενον καιρῷ φθασθῆναι πάρεισίν τινες μηνύοντες» (27).
[Συχνά σε κρίσιμες στιγμές, καταφθάνουν μερικοί φέρνοντας πληροφορίες για κάτι που μπορούμε να προλάβουμε ακριβώς την ώρα που πρέπει].
Όσοι αμέλησαν να δεχθούν ή να διαβάσουν έγκαιρα την πληροφορία έπεσαν σε εσφαλμένη εκτίμηση πληροφοριών, όπως και ορισμένοι δέχτηκαν αρνητική έκβαση της μάχης ή και τη δολοφονία τους.
«Ἀστυάνακτι δὴ τυράννῳ Λαμψάκου πεμφθείσης ἐπιστολῆς ἐν ᾗ γραμμένα ἦν μηνύοντα τὴν ἐπιβουλήν ἀφ’ ἧς ἀνηρέθη, παρὰ τὸ μὴ εὐθὺς ἀνοῖξαι καὶ ἀναγνῶναι τὰ γεγραμμένα ἀλλὰ ἀμελήσαντος αὐτοῦ, πρὸς ἄλλοις δὲ γενομένου πρότερον, διεφθάρη, τὴν ἐπιστολὴν ἔχων περὶ τοὺς δακτύλους» (28).
[Ο Αστυάναξ, τύραννος της Λαμψάκου, είχε λάβει επιστολή που του αποκάλυπτε τη συνωμοσία, η οποία τελικά του στοίχισε τη ζωή, ακριβώς επειδή δεν άνοιξε αμέσως το γράμμα να διαβάσει το μήνυμα, αλλά αμέλησε και ασχολήθηκε με άλλα πράγματα. Έτσι δολοφονήθηκε έχοντας ακόμη την επιστολή στα χέρια].
Η σημασία της συλλογής και διαβίβασης πληροφοριών ήταν μεγάλη από την απώτερη αρχαιότητα, αφού αυτές θα είχαν καθοριστική σημασία σε αποφάσεις και σχέδια τα οποία με τη σειρά τους θα συγκροτούσαν την Εκτίμηση Κατάστασης, τη βάση δηλαδή για την επιχειρησιακή σχεδίαση.
Από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων αντλούνται πληροφορίες που πραγματικά εκπλήσσουν και προκαλούν ενέργειες για έρευνα και περαιτέρω μελέτη, καθιστώντας τον τομέα αυτόν εξαιρετικά γοητευτικό.
Διοδώρου Σικελιώτου, Ιστορική Βιβλοθήκη, εκδ. Κάκτος
Ηροδότου, Ιστορίαι, εκδ. Πάπυρος
Θουκυδίδου, Ιστοραι, εκδ. Γεωργιάδης
Ξενοφώντος, Ελληνικάά, εκδ. Πάπυρος
Ονασάνδρου, Στρατηγικός, εκδ. Γεωργιάδης
Πλουτάρχου, Λύσανδρος, εκδ. Κάκτος
Ανδρέας Γερολυμάτος (2001), Κατασκοπεία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Κάκτος
Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου (2008): Οι Σταθεροί Παράγοντες στην Επιλογή Επιχειρήσεων κατά τον Ναυτικό Πόλεμο στην Αρχαία Ελλάδα. Προβληματισμοί, εκδ. Ελληνικής Εταιρίας Στρατηγικών Μελετών, τεύχ. 48 (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος), σελ.13
Cornne Couet (1996): Communiquer en Grece Ancenne, Les Belles Lettres
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Πολυαίνου, Στρατηγήματα, Ε΄ 44, 1
(2) Θουκυδίδου, Ιστορίαι, Γ΄ 80
(3) Ονασάνδρου, Στρατηγικός, 25
(4) Αρποκρατίων, Λέξεις των Δέκα Ρητόρων, εκδ. Κάκτος
(5) Ονασάνδρου, Στρατηγικός, Χ θ΄ 24
(6) Θουκυδίδου, Ιστορίαι, Δ΄ 50
(7) Πολυαίνου, Στρατηγήματα, Ε΄ 2, 13
(8) Ξενοφώντος, Κύρου Ανάβασις, Ε, 6, 21
(9) Πλουτάρχου, Νικίας, 30
(10) Ηροδότου, Ιστορίαι, Θ΄ 45
(11) Πλουτάρχου, Λύσανδρος, 28
(12) Θουκυδίδου, Ιστορίαι, Γ΄ 3, 2
(13) ΠΣΚ άρθρα 22, 24, 28 & 30
(14) Ομήρου, Ιλιάς, Κ 314-457
(15) Κυριάκου Σιμόπουλου (2003): Βασανιστήρια και εξουσία, εκδ. Στάχυ, κεφ.1, σελ. 45
(16) Λυσίου, Κατά Αγοράτου ενδείξεως, ΧΙΙΙ, 67
(18) Βασιλιάς της Σπάρτης, ο οποίος αργότερα τάχθηκε στο πλευρό του Πέρση Βασιλιά Δαρείου και μετέπειτα του Ξέρξη. Παρείχε σοφότατες συμβουλές για την εκστρατεία κατά της Ελλάδας, τις οποίες τελικώς ο Ξέρξης δεν ακολούθησε
(19) Ηροδότου, Ιστορίαι, Ζ΄ 239
(20) Ηροδότου, Ιστορίαι, Ε΄ 35
(21) Πλουτάρχου, Λύσανδρος /Ξενοφώντος: Ελληνικά, Ε’, ΙΙ, 37
(22) Αινεία Τακτικού, Πολιορκητικά, 31, 4-9
(23) Αινεία Τακτικού, Πολιορκητικά, 31, 32
(24) Πλουτάρχου, Δίων, 26, 7, 10
(25) Διαδικασία κατά την οποία σχεδιάζεται η αναζήτηση και συλλέγονται απλές πληροφορίες που στη συνέχεια μετατρέπονται σε επεξεργασμένες και διανέμονται στους ενδιαφερόμενους
(26) Πολυαίνου, Στρατηγήματα, Δ΄ 2, 8
(27) Ονασάνδρου, Στρατηγικός, ΧΙ, β΄, (6)
(28) Αινεία Τακτικού, Πολιορκητικά, 31, 34
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου