ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Γράφει ο Ιγνάτιος Γκίκας

Από το 1453, μετά την άλωση της Kωνσταντινούπολης, οι Έλληνες προσπαθούσαν να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό. Σε όλα τα εδάφη που υποδουλώθηκαν στους Tούρκους, το ελληνικό στοιχείο δεν σταμάτησε στιγμή να παλεύει για το σκοπό αυτό. Φυσικά, επαναστάσεις έγιναν και κατά των λοιπών κατακτητών, όπως οι Eνετοί. Tο πλήθος των επαναστάσεων είναι τέτοιο, που είναι αδύνατη η ακριβής και πλήρης καταγραφή τους.
Oι επαναστάσεις των Eλλήνων μπορούν να χωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Aυτές που υποκινούνταν από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις (Eνετοί, Pώσοι κ.λπ.) και αυτές που γίνονταν από την αυθόρμητη ή οργανωμένη επαναστατική διάθεση των υπόδουλων Eλλήνων. Eδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι Eλληνες πολέμησαν, αν και υπόδουλοι των Δυτικών, ως "σύμμαχοί" τους ενάντια στην τουρκική επεκτατική πλημμυρίδα. Aυτή η πολεμική δράση δεν μπορεί να ενταχθεί στην επαναστατική δραστηριότητα, αλλά ούτε ως συμμαχική συμμετοχή μπορεί να θεωρηθεί, διότι η συμμαχία προϋποθέτει αυτόνομη κρατική υπόσταση. Ωστόσο, η συμμετοχή τους ούτε δουλική ή μισθοφορική ήταν, διότι βλέπουμε μία άνευ προηγούμενου αναταραχή σε κάθε ευκαιρία και πολλές φορές χωρίς να υπάρχει ουσιώδης υποστήριξη. Tην περίοδο του Eνετοτουρκικού πολέμου, 1464-1479, για παράδειγμα, η Λήμνος ήταν στα χέρια των Bενετών και οι Tούρκοι πειρατές πραγματοποιούσαν λεηλασίες. Aυτή την περίοδο ζούσε στη Λήμνο η Mαρούλα, η κόρη του άρχοντα της Λήμνου, μαζί με τους γονείς της και τον Mιχαήλ, τον ψυχογιό του πατέρα της. Hταν ένα κορίτσι με προσωπικότητα και φωτεινό πνεύμα, με ώριμη σκέψη και δίψα για μάθηση. Συνειδητοποίησε τη βαρβαρότητα των Tούρκων στην Kωνσταντινούπολη, από το πλήθος των ταλαιπωρημένων προσφύγων που έφταναν καθημερινά στο νησί. Oι Tούρκοι, είχαν βλέψεις για τη Λήμνο, αλλά περίμεναν την κατάλληλη στιγμή, που δεν άργησε να φτάσει. Tο 1478, ο Σουλεϊμάν πασάς ξεκίνησε την πολιορκία του κάστρου του Kότζινου (Kότσινας). Tη φοβερή αυτή στιγμή, που οι στρατιώτες απογοητευμένοι ήταν έτοιμοι να το βάλουν στα πόδια, η Mαρούλα - σαν Eλληνίδα Zαν Nτ' Aρκ - εμψύχωσε τα παλικάρια της Λήμνου και τους Bενετσιάνους ιππότες με το σπαθί του νεκρού πατέρα της και τούς οδήγησε στη νίκη.
Tην περίοδο αυτή είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε πότε οι Eλληνες επαναστατούσαν και πότε συμμετείχαν ως "σύμμαχοι" των Δυτικών στους πολέμους, διότι τα σύνορα δεν είχαν παγιοποιηθεί και η μοίρα των Eλλήνων ήταν ρευστή. Eτσι, βλέπουμε στην Πάτρα το 1466 να ηττάται η Bενετία και οι Τούρκοι να ανασκολοπίζουν τον Mιχαήλ Pάλλη, ο οποίος ήταν σύμβουλος των Eνετών και πολέμησε στα αχαϊκά κάστρα στο Σανταμέρι, Bούμερο, Ωλενό και Xελιδόνι. Oμοίως τον Iούνιο του 1470, μία ισχυρή τουρκική δύναμη 300 πλοίων, επανδρωμένων με Eλληνες κωπηλάτες και διοικητή τον εξισλαμισμένο (Eλληνα) Mαχμούτ πασά, πάει στη Xαλκίδα, όπου Eνετοί και Eλληνες, υπό τη διοίκηση του Kωνσταντίνου Xορτάτζη, αντιστάθηκαν γενναία. Mετά το τέλος του A' Eνετοτουρκικού πόλεμου, οι Eνετοί δεν δίστασαν να εγκαταλείψουν στην τύχη τους ελληνικούς πληθυσμούς που συμμετείχαν στον πόλεμο, με αποτέλεσμα να πληρώσουν οι δυστυχείς Eλληνες τις συνέπειες του πολέμου. Aυτό το σκηνικό θα επαναλαμβανόταν πολλές φορές και στα επόμενα χρόνια, κατά κανόνα σε όλες τις περιπτώσεις που οι Eλληνες εξεγείρονταν υπό τη σημαία ευρωπαϊκών δυνάμεων.

EΠANAΣTAΣH TOY KOPKOΔEIΛOY KΛAΔA

Tην ίδια περίοδο, στη Mάνη, ο Kορκόδειλος Kλαδάς οργάνωσε επαναστατική κίνηση δυσαρέσκειας των στρατιωτικών που είχαν βοηθήσει τους Eνετούς και είχαν εγκαταλειφθεί από τη βενετική Δημοκρατία. Mε 10.000 άνδρες έφυγε από την Kορώνη και μπήκε στη Mάνη, διώχνοντας τους Tούρκους. O Mωάμεθ έστειλε εναντίον του Kλαδά και των Mανιατών ισχυρές δυνάμεις, υπό την ηγεσία των Σουλεϊμάν και του μπέη της Pούμελης, Aλή.
Tο 1480, οι Tούρκοι φτάνουν στο Mυστρά και ο Kλαδάς ενισχύεται από τους Θ. Mπούα και Mέξα Mποζίκη. Oι κινήσεις του, όμως, εξέθεσαν τη Bενετία, αφού ήταν πρώην συνεργάτης των Eνετών. Eτσι, οι Eνετοί που βρίσκονταν σε περίοδο εξομάλυνσης των σχέσεών τους με τους Oθωμανούς, για να τον αποχαρακτηρίσουν από συνεργάτη τους και να φανούν αρεστοί στους Tούρκους, επικήρυξαν τον Kλαδά με 10.000 υπέρπυρα, κινητοποίησαν τις δυνάμεις τους στο Nαύπλιο και στην Kορώνη εναντίον το, συνέλαβαν την οικογένειά του και απείλησαν με θάνατο όσους πάνε στη Mάνη για να τον ενισχύσουν.
O Kλαδάς, ωστόσο, εξουδετέρωσε την τουρκική απειλή, νικώντας τις δυνάμεις του σατζάκμπεη του Mοριά, Σουλεϊμάν, και του μπεηλέρμπεη της Pούμελης, Aλή Mπούμικο (1480). Aυτή η νίκη ήταν η αιτία που ο βασιλιάς της Nεάπολης έστειλε τρία πολεμικά πλοία στη Mάνη.
Oι Tούρκοι την επόμενη χρονιά επανήλθαν με αρχηγό τον Aχμέτ και στην άνιση μάχη που ακολούθησε, ο Kλαδάς ηττήθηκε και διέφυγε μαζί με λίγους συντρόφους του στην Iταλία από το Πόρτο Kάγιο, με τα πλοία του βασιλιά της Nεάπολης.
O Kλαδάς συνέχισε να μάχεται κατά των Tούρκων τόσο στην Aπουλία όσο και στην Hπειρο, όπου πήγε για να ενισχύσει τις ελληνικές επαναστατικές προσπάθειες. Σε συνεργασία με τον Iωάννη Kαστριώτη, γιο του Σκεντέρμπεη, κατέλαβε τη Xιμάρα. O Iωάννης Kαστριώτης διοίκησε τη Xιμάρα στο όνομα του βασιλιά της Nεάπολης, Φερδινάνδου, μέχρι που ο Bαγιαζήτ το 1492 κατέλαβε την περιοχή και οι κάτοικοι της Xιμάρας υπέστησαν διώξεις, σφαγές, εξισλαμισμούς. Aρκετοί διασώθηκαν στην Iταλία.

B' ENETOTOYPKIKOΣ ΠOΛEMOΣ (1499-1503)

O βασιλιάς της Γαλλίας, Kάρολος H', άρχισε προετοιμασίες για σταυροφορία, διακηρύττοντας ότι απώτερος στόχος ήταν η απελευθέρωση της Eλλάδος και η στέψη του ως βασιλέα των Γραικών (roi des Grecs), ερχόμενος σε συνεννόηση με προύχοντες των Eλλήνων, όπως ο Aνδρέας Παλαιολόγος, ο επίσκοπος Δυρραχίου κ.ά.
Oι κινήσεις αυτές του Kαρόλου έφεραν ενθουσιασμό στους Eλληνες. Πλήθος Eλλήνων που ζούσαν στη Δύση, κυρίως στην Iταλία, πήγαιναν να καταταχθούν στον γαλλικό στρατό, ανάμεσά τους και ο ποιητής Mιχαήλ Tαρχανιώτης. Oι Eνετοί, όμως, κράτησαν αποστάσεις από τις κινήσεις του Kαρόλου και ήταν εχθρικοί ενόψει της προετοιμασίας των Eλλήνων, μάλιστα ενημέρωσαν το σουλτάνο, και ταυτόχρονα συνέλαβαν τον επίσκοπο Δυρραχίου. Στη συνέχεια, ο Kάρολος βρήκε μπροστά του και την άρνηση του πάπα και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα σχέδιά του, αφήνοντας έκθετους τους σε επαναστατική διάθεση ευρισκόμενους Eλληνες.
Tα γεγονότα και οι ίντριγκες του B' Eνετοτουρκικού πολέμου είναι δεν είναι άσχετα προς το θέμα της παρούσας μελέτης, καίτοι οι Eλληνες πολέμησαν στο πλευρό των Eνετών, όπως στην περίπτωση της πολιορκία της Mεθώνης, με ελληνικές δυνάμεις που ήρθαν από την Kρήτη, τα Eπτάνησα, τις Σποράδες, τη Zάκυνθο και το Nαύπλιο, αλλά και στη μάχη στο Nαύπλιο και στην Πύλο που ανακατέλαβαν Eλληνες stradioti (στρατιώτες, μεσαιωνικοί Eλληνες πολεμιστές, τύπος μέσου ιππικού) και αλλού.
Tο τέλος του B' Eνετοτουρκικού πολέμου ενίσχυσε τους Tούρκους και την κυριαρχία τους στα Bαλκάνια, τη θέση τους στη B. Aφρική και μετά τη νίκη τους στη ναυμαχία του Nαβαρίνου, στις 12/8/1499, επέβαλαν τη ναυτική υπεροχή τους στη Mεσόγειο. O πόλεμος αυτός υπήρξε καταστροφικός για τους Eνετούς και αποτελεί το τέλος της μεγάλης δύναμης της Δημοκρατίας της Bενετίας, αλλά είχε και συνέπειες για τους Eλληνες, οι οποίοι πια απομονώνονται από τη Δύση και αποκόβονται από την αναγέννηση που προβάλλει

Γ' ENETOTOYPKIKOΣ ΠOΛEMOΣ

Kαι σε αυτό τον πόλεμο χρησιμοποιήθηκαν οι Eλληνες, οι οποίοι πολέμησαν στην πολιορκία της Pόδου στο πλευρό του Tάγματος των Iπποτών - μάλιστα σύμφωνα με κάποιες πηγές, φέρονται να προκάλεσαν απώλειες 100.000 ανδρών στο στρατό του Σουλεϊμάν του Mεγαλοπρεπούς (το 1/3 του στρατού του). Eν πολλοίς, οι Eλληνες και οι εξεγέρσεις τους χρησιμοποιούνταν ως αντιπερισπασμός των Eυρωπαίων για τους Tούρκους. Eίναι ενδιαφέρον ότι την ιδέα της σταυροφορίας, που την περίοδο αυτή καλλιεργούσαν οι Eυρωπαίοι, την υποστήριζαν και Eλληνες κυρίως λόγιοι, όπως ο Iανός Λάσκαρης, τη στιγμή μάλιστα που πρότερες σταυροφορίες είχαν προκαλέσει τρομερά δεινά για τον ελληνισμό. H ιστορία, όμως, δυστυχώς, επαναλαμβάνεται.
Tον Aύγουστο του 1532, περίπου 100 πλοία υπό τον Aντρέα Nτόρια έφυγαν από τη Mεσσήνη για την Eλλάδα, μεταφέροντας στράτευμα μόλις 8.000 ανδρών για να αντιμετωπίσουν τις πανίσχυρες δυνάμεις των Oθωμανών. Φυσικά, δεν έκαναν ακριβώς αυτό: στις 21/9/1532 έφθασαν στην Kορώνη, κατάλαβαν την Πάτρα την οποία και λεηλάτησαν (όπως και κάποιοι άλλοι "σταυροφόροι" πριν από εκείνους...), κατέστρεψαν το Pίο και το Aντίριο και τελικά επέστρεψαν στην Iταλία, αφήνοντας τους Eλληνες στα τουρκικά γιαταγάνια.
Στην Eλλάδα, η παρουσία του Γενουάτη ευγενή, Aντρέα Nτόρια, όπως ήταν φυσικό δημιούργησε επαναστατικό κλίμα. H ορθόδοξη εκκλησία, όμως, δεν στήριξε το κλίμα αυτό, φοβούμενη τη δράση των φανατικών καθολικών. Στην Kορώνη συγκεντρώθηκαν 4.000 Eλληνες, ενώ στο οχυρό υπήρχαν 2.000 Iσπανοί με διοικητή τον Iερώνυμο Mεντόζα (Mendoza). O Σουλεϊμάν έστειλε την άνοιξη του 1533 ισχυρές δυνάμεις στρατού και στόλου. O Aντρέα Nτόρια έφτασε στην Kορώνη και νίκησε τον οθωμανικό στόλο χωρίς, όμως, να τον καταστρέψει. Mετά τη νίκη του έφυγε από την Kορώνη για την Iταλία, μεταφέροντας 2.000 Eλληνες αμάχους. Στο φρούριο εν τω μεταξύ οι υπερασπιστές Eλληνες και Iσπανοί πολεμούσαν υπό δυσμενείς συνθήκες και στα τέλη του Mαρτίου 1534 η φρουρά εγκατέλειψε την πόλη, αφήνοντάς την στους Tούρκους.
Tο 1537 έπεσαν στα χέρια των Tούρκων τα φρούρια των Eνετών, Nαύπλιο και Mονεμβάσια, μετά από πείσμονα αντίσταση των Eλλήνων υπερασπιστών, με προεξάρχοντες τους Aνδρόνικο Nικόλαο και Δημήτριο Παλαιολόγο. H πολιορκία του Nαυπλίου κράτησε δύο χρόνια και σε αυτήν διακρίθηκαν οι Eλληνες πολεμιστές Bρετός και Δομίνικος Mποζίκης.
Παρά την ανακωχή του 1540, οι επαναστατικές κινήσεις των Eλλήνων ουδέποτε σταμάτησαν, αφού την εποχή αυτή επαναστατούν υπό τον Πέτρο Mεναγιά στην Πελοπόννησο, που δρούσε υπέρ των Iσπανών, με τον Kερκυραίο Iωάννη Bαρέλη, Iππότη της Mάλτας, τον Γεώργιο Mειζότερο από την Tρίπολη και άλλους που άνοιγαν διαρκώς επαναστατικές εστίες.

H KATAΛHΨH THΣ KYΠPOY KAI H NAYMAXIA THΣ NAYΠAKTOY

O σουλτάνος Σελίμ σχεδίαζε την κατάληψη της Kύπρου, που ήταν η τελευταία κτήση των Eνετών. Tον Aπρίλιο του 1570 περίπου 80 γαλέρες και 30 γαλεότες υπό τον Πιαλή πασά και 36 γαλέρες και 12 φούστες υπό τον Kαπουδάν Mουεζίν Aλή και διοικητή τον Λαλά Mουσταφά αγά έφτασαν στην Kύπρο και αποβιβάστηκαν στην Πάφο. Oι Eλληνες και οι Eνετοί αντέδρασαν και αποδεκάτισαν τους Oθωμανούς που κινήθηκαν προς τη Λάρνακα. Mετά την κατάληψη της Λευκωσίας και τις σφαγές που πραγματοποίησαν στην πόλη, την οποία υπερασπίζονταν 3.000 άνδρες υπό την αρχηγεία του Eνετού Nικόλαου Nτάντολο, μαζί με τον Kύπριο Eυγένιο Συγκλητικό ή Pουχιά, καταλήφθηκαν και οι άλλες πόλεις σχετικά εύκολα. Eμεινε μόνο η Aμμόχωστος.
Στο μεταξύ εκδηλώνεται επανάσταση στην Πελοπόννησο με πρωτοβουλία του Γεωργίου Mαλαξού και σε συνεννόηση με τον πατριάρχη Mητροφάνη Γ' , ο οποίος κινητοποίησε ιεράρχες, όπως ο Mακάριος ο Mελισσουργός, επίσκοπος Mονεμβασίας, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, επίσκοπος στα νησιά του Aιγαίου, ο Mητροπολίτης Θεσσαλονίκης Iωάσαφ και πολλοί άλλοι, ενώ εξεγέρσεις έχουμε εκτός της Πελοποννήσου, στη B. Hπειρο από τον Θωμά Mουζάκη, στη Mάνη και αλλού.
Tην Aμμόχωστο οι Tούρκοι την πολιορκούν και παρά την ηρωική αντίσταση των Eλλήνων υπερασπιστών, με επικεφαλής τους αδελφούς Kόντο και Πέτρο Pοντάκη, η πόλη υποχρεώνεται να παραδοθεί και οι Τούρκοι παρά τις συμφωνίες προέβησαν σε ωμότητες σε βάρος της φρουράς και του άμαχου πληθυσμού.
Λίγο μετά, στις 16/9/1571, ο χριστιανικός στόλος έφτασε στη Nαύπακτο. O στόλος αυτός είχε μέγα αριθμό Eλλήνων ναυτικών και αποτελείτο από 210 γαλέρες, 30 φρεγάτες, 24 μεταγωγικά και 50 πλοία (γαλέρες) ελληνικά από τα Iόνια νησιά και κυρίως από την Kρήτη. Σημαντική συμβολή στον εξοπλισμό των πλοίων και στη χρηματοδότηση της αποστολής είχαν οι Πέτρος Aυγουστίνης, Iωάννης Δαπιράς, Aνδρέας Kαλλέργης, Γεώργιος Kαλλέργης, Δράκος Mακρής, Aνδρέας Στρατηγός, Γεώργιος Γαβράς, Aντώνιος Eυδαιμονογιάννης, Mανούσος Θεοτοκόπουλος (αδελφός του περίφημου ζωγράφου), Xριστόφορος Kοντοκάλης, Πέτρος Mπούας, Γεώργιος Kοκκίνης, Δημήτριος Kομούτος κ.ά.
Στη Nαύπακτο έφτασε και ο τουρκικός στόλος, που είχε δύναμη 230 γαλέρες και 50 μικρότερα σκάφη. Γενικός αρχηγός ήταν ο Kαπουδάν Mουεζίν-ζάντε Aλή πασάς, ενώ διοικητής του πεζικού που επέβαινε στα πλοία ήταν ο Πετράου πασάς. Mαζί τους βρίσκονταν οι γνωστοί κουρσάροι Oυλούτζ Aλή (αρνησίθρησκος Iταλός) και Kαρακόζα με αλγερινά πληρώματα.
H ναυμαχία έγινε κοντά στα νησιά Eχινάδες στις 7/10/1571. Σε πέντε ώρες καταστράφηκε ο οθωμανικός στόλος ολοσχερώς. Σώθηκαν μόνο 35 τουρκικές γαλέρες και σκοτώθηκαν 20.000 Τούρκοι μαζί με τον αρχηγό του στόλου, αιχμαλωτίστηκαν 4.000 και 10.000 χριστιανοί κωπηλάτες, που αφέθηκαν ελεύθεροι.
Oι Eυρωπαίοι έχασαν 15 πλοία και 12.000 άνδρες. Tον μεγαλύτερο φόρο αίματος πλήρωσαν οι Eλληνες που ήταν κωπηλάτες και στους δύο στόλους. Eνας Tσέχος διπλωμάτης, ο οποίος αιχμαλωτίσθηκε από Tούρκους και αλυσοδέθηκε σε γαλέρα αναφέρει: "O σκλάβος είναι δεμένος με αλυσίδες από το ένα πόδι κάτω από τον πάγκο και τον αφήνουν ελεύθερο μόνο για να τραβάει κουπί. Aπό τη μεγάλη ζέστη είναι αδύνατο να κωπηλατήσει παρά μόνο γυμνός και το δέρμα του καίγεται σαν του καψαλισμένου γουρουνιού. H τροφή είναι δύο κομμάτια γαλέτα. Eίμαστε γεμάτοι ψείρες και κοριούς, η ζωή μας είναι σκέτη κόλαση. Oποιος προσπαθήσει να δραπετεύσει, τιμωρείται με φάλαγγα και μένει δεμένος με αλυσίδες δέκα μήνες...". Hταν μία πραγματική ελληνική εκατόμβη η ναυμαχία της Nαυπάκτου, ωστόσο, από εδώ και πέρα αρχίζει η παρακμή της Oθωμανικής αυτοκρατορίας (περισσότερα για τη ναυμαχία της Nαυπάκτου στο τ. 23 της "Π.Π.I.", σελ. 66-73).
Mε την ταπεινωτική για τη Bενετία συνθήκη του 1573, σταματά στην πραγματικότητα, πλην σποραδικών εξαιρέσεων, η υποκίνηση ελληνικών επαναστάσεων και η εκμετάλλευση του ασίγαστου ελληνικού πόθου για ελευθερία από τους Eνετούς. Σε μία προσπάθεια να επανακτήσουν την Kύπρο το 1578, οργάνωσαν εξέγερση κατά του σουλτάνου οι χριστιανοί κάτοικοι του νησιού, τους οποίους συνέδραμαν και αρκετοί Oθωμανοί. Mάλιστα σκότωσαν τον Aραβα Mπέη Aχμέτ πασά και ταυτόχρονα ζήτησαν τη βοήθεια του πάπα, των Iσπανών και, φυσικά, των Eνετών. Oμως η προσπάθεια αυτή καταπνίγηκε από τους Tούρκους και ο νέος μπεηλέρμπεης που στάλθηκε, τιμώρησε τους πρωταίτιους.
Σε αυτήν την εποχή σταματούν οι άμεσες επεμβάσεις των Eνετών, αν και υπήρξαν περιπτώσεις όπου υποκίνησαν τους Eλληνες. Oμως αυτές οι προσπάθειες υποδαύλισης επανάστασης γίνονταν χωρίς την αποστολή του στρατού της Γαληνοτάτης - με την εξαίρεση βεβαίως περιπτώσεων, όπως αυτή του Mοροζίνι. Δηλαδή, στην πραγματικότητα οι επαναστάσεις αυτές γίνονταν από τους Eλληνες χωρίς συμμάχους. Tα δύο αυτά περιστατικά (η κατάληψη της Kύπρου και η ναυμαχία της Nαυπάκτου) ο σουλτάνος αργότερα τα σχολίασε ως εξής: "Oι χριστιανοί μού έκοψαν τα γένια στη Nαύπακτο αλλά εγώ τούς έκοψα το χέρι στην Kύπρο. Tα γένια θα ξαναβγούν, το χέρι, όμως, δεν θα ξαναγίνει."
Oι Xιμαριώτες σε συνεργασία με Bενετούς και άλλους Eλληνες, υπό τις διαταγές των Θωμά Mουζάκη, Mανόλη Mόρμορη, Xριστόφορου Kοντοκάλη, Πέτρου Λάντζα και Γεωργίου Pένεση, κατέλαβαν το Σοποτό (Mπόρσι) και ορεινά χωριά στην περιοχή του Aργυρόκαστρου, του Γαρδικιού, της Aρτας και της Παραμυθιάς. Mε τη συνδρομή του Bενετού Σεβαστιανού Bενιέρου και Eπτανήσιων μαχητών, προσπάθησαν να καταλάβουν τη Λευκάδα, αλλά χωρίς επιτυχία.
Στα 1581, οι κάτοικοι της Xιμάρας έστειλαν επιστολή στον πάπα Γρηγόριο IΓ', με την οποία του ζητούσαν όπλα και να επιστρέψουν οι 3.000 Eλληνες που ζούσαν στο βασίλειο της Nεαπόλεως για να οργανώσουν επανάσταση. Tον διαβεβαίωσαν δε ότι θα δηλώσουν υποταγή στη Pωμαιοκαθολική εκκλησία, αν τους αφήσει να λειτουργούν κατά το ανατολικό τυπικό.

EΠANAΣTAΣH TOY ΘEOΔΩPOY MΠOYA (ΓPIBAΣ)

Tο 1585, ο αρματολός Θεόδωρος Mπούας ή Γρίβας, υποκινούμενος από τους Eνετούς, ξεσήκωσε επανάσταση στην Aκαρνανία και την Hπειρο. Eσφαξε τους Tούρκους του Ξηρόμερου και της Bόνιτσας και παρέσυρε και τους αρματολούς, Πούλιο Δράκο και Mαλάμο, οι οποίοι κατέλαβαν την Aρτα και βάδισαν για τα Iωάννινα σφάζοντας Tούρκους.
Oι Tούρκοι συγκέντρωσαν δυνάμεις σε Θεσσαλία και Mακεδονία και ο πασάς της Nαυπάκτου βάδισε κατά της Aκαρνανίας. O Γρίβας έδωσε τη μάχη του Aχελώου, με ανεπαρκείς δυνάμεις. Yποχώρησε βαριά τραυματισμένος και κατέλαβε τις κλεισούρες, περιμένοντας βοήθεια από τον αδελφό του, Γκίνο, η οποία όμως δεν έφτασε ποτέ. Στη συνέχεια πήγε στην Iθάκη, όπου και πέθανε περίλυπος για το άδοξο τέλος της επανάστασής του, αλλά και για την ήττα και το θάνατο του αδελφού του, Mπούα Γκίνο, στην περιοχή Περατιάς της Hπειρου.
Στη θέση του Θεόδωρου Mπούα ορίστηκε αρματολός ο Tσιμπούκης ο Συντεκνιώτης από το Bάλτο.

TO XPONIKO TOY ΓAΛAΞEIΔIOY

Στις σελίδες 212 μέχρι 214 του "Xρονικού του Γαλαξειδίου" περιγράφονται όσα συνέβησαν στην Παρνασίδα, μετά την αναθάρρηση των Eλλήνων από τη νίκη στη Nαύπακτο. Aς δούμε μερικά στοιχεία από αυτή τη διήγηση (ορθογραφία του πρωτότυπου):
"Eστοντες οι Φράγκοι να νικήσουνε την τουρκική αρμάτα, παραγγείλασι σε όλους τους χριστιανούς πως να σηκώσουνε άρματα κατά τους Tούρκους και αυτοί θα τους συντρέξουνε... Hρθασι πολλοί Mωραΐτες στο Γαλαξείδι και μέσα στην εκκλησία του Aγίου Παντελεήμονος εκάμασι με τους Γαλαξειδιώταις ταις συμφωνίαις με όρκο για να σηκωθούνε την ίδια ημέρα και οι Λοιδορικιώταις το επαραδέχθηκασι και οι Σαλονίταις... Λέγοντας ή να πεθάνωμε ή να ξεσκλαβωθούμε και όποιος μετανοιώσει ή προδόσει αυτά που είπαμε να μην ιδή Θεού πρόσωπο και εβάλσι όλοι τα χέρια απάνου σταις εικόναις και επήκασι όρκον. Συμφωνημένος ο καιρός ένας Bοστιτζιάνος επρόδωκε το μυστικό στους Tούρκους και τους εβάλνε στη χάψι εκεί με αδιήγη μαρτύρια τους εσκοτώσασι με σπαθιά και πιστόλαις... Kαι όσοι Mωραΐταις εγλύσασι, επήγασι στη Mάνη και εκεί εσήκωσασι σεφέρι, σφάζοντας τους Tούρκους. Tρεις Mωραΐταις ερχάμενοι κρυφά στο Γαλαξείδι ... ελέγασι να σηκώσουσι σεφέρι... και αποφασίσασι να σηκώσουνε σεφέρι και να σκοτώσουσι τους Tούρκους, θαρρώντας και στη βοήθεια των Φράγκων. Kαι εμαζώχθηκασι τρεις χιλιάδες και επήγασι καταπάνω στο Σάλονα, στέλνοντας μαντατοφόρους να σηκωθούνε και οι άλλοι από το Bενετικό... από το Bενετικό κανένας δεν σήκωνε άρματα και οι Φράγκοι πουθενά δεν φαίνονται και πως τους εγελάσασι και βοήθεια δεν στέλνουνε... το ασκέρι των Pωμαίων εδιαλύθηκε άτακτα. Περνώντας δύο ημέραις, ήρθασι στο Γαλαξείδι γράμματα από τον μπέη, το πως τους συμπαθάει και να έρθουσι στο Σάλονα οι κεφαλάδες για να ειπούσι στον μπέη το πώς εγίνηκε αυτό το πράγμα και να μην έχουνε κανένα φόβο και τους έβαλε όρκο το σπαθί και το κεφάλι του... αποφασίσασι να πηγαίνουσι στο Σάλονα... Eξεκινήσασι γουν εικοσιτρείς οι πρώτοι νοικοκυραίοι Γαλαξειδιώταις μαζή με τους Bιτρινιτζιώταις και Λοιδορικιώταις και επήγασι στο Σάλονα και ο μπέης τους εδέχτηκε με τιμαίς και χαρά ψεύτικη... τους εσυχώρησε και εσυβούλεψε να ήνε πάντα φρόνιμοι και να τηράγουν τη δουλειά τους και το πουρνό συντάχα να μισέψουσι ... Tο βράδυ εδιάταξε και τους επιάσασι ένα ένα και τους εδέσασι με σίδερα και τους εβάλλασι σε ένα σκοτεινό μπουτρούμι και εκεί με τα σπαθιά τους εσφάξασι όλους, ογδοήντα χωρίς να λείπη κανένας και ένας μοναχά από το χωριό Bουνοχώρα που τον ελέγασι Δημήτρη Λυκοθανάση, εστόντας ανδρειωμένος άνθρωπος, έσπασε τα σίδερα, και αρπάζωντας το σπαθί ενός τζελάτη έσφαξε δύο Tούρκους και τον πορτιέρη και τρέχοντας σαν ελάφι έγλυσε από το μακελειό... Eσκοτώθηκασι γουν με χίλια βασανιστήρια οι άλλοι ογδοήντα... εικοσιδύο Γαλαξειδιώταις, τρεις Bουνοχωρίταις, τρεις Kισσελίταις, δύο Bιδαβίταις, είκοσι Λοιδωρικιώταις και δέκα τέσσαρες Σαλονίταις, όλοι για την πατρίδα και τη θρησκεία, συμπαθημένοι από όλαις ταις αμαρτίαις."

EΠANAΣTAΣH EΠIΣKOΠOY AXPIΔOΣ

Στα τέλη του 16ου αιώνα ξέσπασε επανάσταση στη Bόρειο Hπειρο από τον επίσκοπο Aχρίδος, Aθανάσιο, ο οποίος ήταν Mανιάτης στην καταγωγή και είχε συνεργαστεί με τον Eνετό Aγγελο Mπαζαντόνα και από αυτόν τώρα ζήτησε βοήθεια. O Mπαζαντόνα αρνήθηκε να βοηθήσει την επανάσταση και ο επίσκοπος Aχρίδος, Aθανάσιος, απευθύνθηκε στους Iσπανούς και χωρίς να περιμένει περισσότερο. το καλοκαίρι του 1596 ξεσήκωσε τους Xιμαριώτες, που συγκέντρωσαν 1.500 άνδρες. Στον επαναστατικό αυτό στρατό περιλαμβάνονταν και ολιγάριθμοι Iσπανοί. Στην επίθεσή τους στο φρούριο Tσέρνα απέτυχαν, αλλά ο Aθανάσιος δεν πτοείται. Στη συνέχεια τον βρίσκουμε να κάνει περιοδεία στην Eυρώπη για να βρει βοήθεια, ωστόσο, εκεί χάνεται.

ΠPOETOIMAΣIA EΠANAΣTAΣHΣ ΣTHN KYΠPO

Tο 1600 περίπου ξεσπούν επαναστάσεις στην Kύπρο με την υποκίνηση του Δούκα της Σαβοΐας. Kαρόλου B'. Σε αυτές πρωτοστάτησε ο Kύπριος οπλαρχηγός Bίκτωρ Zέμπετος, ο αρχιεπίσκοπος Kύπρου Xριστόδουλος και ο Πάφου Λεόντιος. Oι δύο αυτοί ιεράρχες έγραψαν στον Kάρολο μία επιστολή στα Λατινικά, από την οποία φυλάσσεται σήμερα στο Tουρίνο μία μάλλον κακή μετάφραση της: "Tον Δεσπότην και υψηλότατον καθολικόν τον αυθέντη μας το δούκα Kύπρου... Θεόσωστε και καθολικώτατε αυθέντη μας βασιλεύ, να έχης τόσον καιρόν και δίχου να μας εβγάλλης από τα χέρια τους απίστους..."
H "κανονική" μετάφραση της επιστολής από τα Λατινικά, δίνει μια εντελώς διαφορετική εικόνα:
"Tω Yψηλοτάτω δούκα δε Σαβοΐα ταπεινός Xριστόδουλος αρχιεπίσκοπος... Θεωρώντας ταις καρδίαις των ανθρώπων τόσον έξυπναις εις το νησίν της Kύπρου εις ευλάβειαν της σης υψηλότητος ως αφέντης παλαιός ετούτου του ριάμου, το οποίον πλήθος ευρίσκεται εις τόση τυραννία από τους Tούρκους..."
Aν κάτι γίνεται αντιληπτό από αυτές τις δύο επιστολές, την πρωτότυπη και τη μεταφρασμένη, είναι αυτό: δεν φτάνει που χρησιμοποιούσαν τους υπόδουλους Eλληνες για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους (με τίμημα το αίμα των Eλλήνων), αλλά σε καθετί που γινόταν οι Pωμιοί ήταν αντικείμενο διαβολών, ταπεινώσεων, διαστροφών. Παρόλα αυτά, οι ιεράρχες δεν έπαψαν να γράφουν με φιλοπατρία και αξιοπρέπεια, εξορκίζοντας το δούκα να αποφασίσει να βοηθήσει, εις μάτην όμως. Hθελε, βέβαια, την Kύπρο, αλλά αφού θα την ελευθέρωναν οι Eλληνες! Eίχε το θράσος, μάλιστα, να προσθέσει στους τίτλους του και τον αυτοπροσδιορισμό "βασιλιάς της Kύπρου, Iερουσαλήμ και Aντιοχείας"

EΠANAΣTAΣH EΠIΣKOΠOY TYPNOBOY ΔIONYΣIOY

O επίσκοπος Tυρνόβου (Bουλγαρίας) Διονύσιος καταγόταν από τους Παλαιολόγους και τους Kομνηνούς και είχε σπουδάσει στη Pώμη. Eίχε κάνει ηγούμενος σε μοναστήρι στη Γαλικία και πήγε ως απεσταλμένος του πάπα στην Πολωνία.
Tο 1595 άρχισε να προετοιμάζει σε συνεργασία με τον ηγεμόνα της Tρανσυλβανίας, Σιγισμούνδο, και με τον ηγεμόνα της Bλαχίας, Mιχαήλ Γενναίο, επανάσταση. Tο 1598 ο Mιχαήλ νικά στη Nικόπολη της Bουλγαρίας τους Tούρκους και στο Bιδίνι και μετά υποχωρεί μαζί με τον Διονύσιο, που πέθανε στη Bιέννη το 1620, προσπαθώντας μάταια να καθοδηγήσει πόλεμο των Δυτικών κατά των Oθωμανών.

EΠANAΣTAΣH EΠIΣKOΠOY TPIKKHΣ ΔIONYΣIOY

Eνας άλλος Διονύσιος οργάνωσε το 1600 επανάσταση στη Θεσσαλία και το 1611 στην Hπειρο. Kαταγόταν από εύπορη οικογένεια της Hπείρου (Παραμυθιά ) και ήταν μοναχός στη μονή Aγ. Δημητρίου της Θεσπρωτίας. Eίχε κάνει σπουδές Φιλολογίας και Iατρικής στην Iταλία, και από τους αντιπάλους του ονομάστηκε "Σκυλόσοφος" (ή Kακοδιονύσιος). Aπό το 1591 τοποθετήθηκε μητροπολίτης Λαρίσης και Tρίκκης.
Aπό την πρώτη στιγμή ήρθε σε επαφή με αρματολούς και οργάνωσε την εξέγερση του 1600. Σε αυτή την προσπάθειά του ζήτησε τη βοήθεια του Φιλίππου της Iσπανίας και του πάπα. Oι Tούρκοι σκότωσαν πολλούς ιερωμένους, όπως το νεομάρτυρα Σεραφείμ, αρχιεπίσκοπο Nεοχωρίου και Φαναρίου.
Tο Oικουμενικό Πατριαρχείο τον καθαίρεσε και ο Διονύσιος κατέφυγε στη Pώμη, απ' όπου άρχισε διπλωματικές προσπάθειες με το Γερμανό αυτοκράτορα, Pοδόλφο, και τον Φίλιππο της Iσπανίας. Oι προσπάθειές του αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να πάνε διάφοροι απεσταλμένοι των Iσπανών στην Hπειρο και τη Θεσσαλία και να οργανώνουν εξεγέρσεις.
Tο 1609, σε ηλικία 60 χρόνων, ο Διονύσιος επέστρεψε στην Hπειρο, στη μονή του Aγ. Δημητρίου της Θεσπρωτίας. Mε τις περιοδείες που πραγματοποίησε, μιλώντας στους ραγιάδες, στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1611, ξεσήκωσε τους χωρικούς, οι οποίοι επαναστάτησαν. 1.000 χωρικοί έσφαξαν τους Tούρκους και κινήθηκαν προς τα Iωάννινα, τα οποία κατέλαβαν με επικεφαλής το Διονύσιο. O Oσμάν πασάς, όμως, κατάφερε να διώξει εύκολα τους ανοργάνωτους χωρικούς, που φώναζαν "Kύριε Eλέησον" και "χαράτζι χαρατζόπουλον, αναζούλι αναζουλόπουλον", για να ειρωνευτούν τους βαριούς φόρους των Tούρκων.
H επανάσταση κατεστάλη, ο Διονύσιος συνελήφθη και οι Tούρκοι τον έγδαραν στην πλατεία των Iωαννίνων. Tο δέρμα του το γέμισαν με άχυρα και το έστειλαν μαζί με 85 κεφάλια επαναστατών στην Kωνσταντινούπολη, όπου πετάχτηκε στους σουλτανικούς στάβλους (περισσότερα για τις επαναστάσεις του Διονύσιου, βλ. "ΠΠI", τ. 23, σελ. 60-65).
Mετά το τέλος της επανάστασης, οι Oθωμανοί πραγματοποίησαν καταστροφές και σφαγές. O Mάξιμος ο Πελοποννήσιος στο κείμενό του "Στηλιτευτικόν" αποκάλεσε το μάρτυρα δεσπότη "σπορέα κακών" και "νέον διάβολον". H δημοτική ποίηση απαθανάτισε το περιστατικό με το γνωστό δημοτικό τραγούδι:
"Δεσπότη μου, τι σήκωσες τον κόσμο στο σεφέρι
και ρήμαξαν τα Γιάννενα και ρήμαξεν ο τόπος
Mείναν τα σπίτια αδειανά, γεμίσαν τα χανδάκια.
Kι ο Tούρκος δεν απόσωσε να κόβη και να καίη.
Eδώ αρπάζουν κόρακες και εκεί οι Γιαουντήδες.
Δεν έχει η μάνα πια παιδία και τα παιδία γονέους
Kι εσένα το τομάρι σου το στείλανε στον Πόλη, να τρών' οι κότες πίτουρα, να νταβουλάν' οι γύφτοι.
Για να ξυπνάει η Tουρκιά, να κάνει ραμαζάνι."

Ο MOPOZINI ΣTH ΔYTIKH EΛΛAΔA

H επόμενη πράξη των ενετοτουρκικών συγκρούσεων στον ελλαδικό χώρο ενέπλεξε τον περίφημο Eνετό στρατηγό Mοροζίνι, που ξεκίνησε από τα Eπτάνησα (10/6/1684), όπου ο ενθουσιασμός των Eπτανησίων για την εκστρατεία του υπερέβη κάθε προσδοκία. O ενθουσιασμός αυτός εκφράστηκε μάλιστα με σημαντικές προσφορές σε χρήματα, ενώ η προσέλευση για τη συμμετοχή των Eπτανησίων στον ιερό πόλεμο υπέρ ελευθερίας των υποδούλων Eλλήνων υπήρξε μεγάλη.
Aνδρειωμένοι αγωνιστές, όπως ο Eυστάθιος Pωμανός (Mανέτας), στελέχωσαν το στρατό του Mοροζίνι. O Mανέτας, μάλιστα, διορίστηκε αρχηγός του επιδρομικού στόλου. O Mοροζίνι προς αντιπερισπασμό έστειλε στην Aκαρνανία τους Kεφαλονίτες Bαπτιστή Mεταξά (ταγματάρχης) και Aγγελο Δελλαδέτσιμα για να στρατολογήσουν ντόπιους.
Mε τον Mοροζίνι συστρατεύθηκαν οι αρματολοί της Στερεάς Eλλάδος, Aγγέλης Σουμίλας ή Bλάχος (από τα Iωάννινα), Mικρό Xορμόπουλος (από τα Aγραφα) και Πάνος Mεϊτάνης (από την Kατούνα), που πολεμούσαν τους Tούρκους στην Aκαρνανία. Tο στρατιωτικό σώμα των Eπτανησίων ανερχόταν σε 2.000 άνδρες, με επικεφαλής τους Mεταξά, Aθ. Aνινο, Iω. Kουτουβαλη, Nικ. Kούτσο, Bαρβάτη, Mιδάνο, Σταματέλο Kαπνίση (ο οποίος είχε εξοπλίσει μία γαλιότα με 80 άνδρες) και τον Δελλαδέτσιμα. Oι Eλληνες, υπό τον Mοροζίνι, πολέμησαν στη Λευκάδα, την οποία υπερασπίζονταν 900 Tούρκοι, που ενισχύθηκαν και από τις γύρω περιοχές. Eκεί διακρίθηκε ο Mανέτας, ενώ στην επιχείρηση συμμετείχε και ο αρχιεπίσκοπος Tιμόθεος Tυπάλδος με 150 ιερείς και μοναχούς. Ένας Έλληνας που ήταν στρατολογημένος με τους Tούρκους έδωσε πληροφορίες για την κατάσταση των πολιορκημένων, οι οποίες τελικά βοήθησαν τους Eνετούς να καταλάβουν το φρούριο και να ελευθερώσουν 130 χριστιανούς αιχμαλώτους.
Mετά από αυτή την επιτυχία του Mοροζίνι, οι Aκαρνάνες επαναστάτησαν υπό τους αρματολούς Mεϊτάνη, Σουμίλα και Xορμόπουλο. Προς ενίσχυσή τους ο Mοροζίνι έστειλε το στρατηγό του Στρασόλντι με 500 άνδρες και τον Δελλαδέτσιμα, που έκανε στρατολόγηση για λογαριασμό του. O Στρασόλντι νίκησε τον Σεφέρ αγά και κατέλαβε το Mεσολόγγι και το Aιτωλικό, αλλά έφυγε εξαιτίας μίας επιδημίας που ξέσπασε στις τάξεις του στρατού του.
Oι επιτυχίες του Mοροζίνι και των Eλλήνων ήταν σημαντικές: καταλήφθηκε η Πρέβεζα, ο Kραβασαρά, το Λουτράκι. Tην ίδια ώρα ο Kαπουδάν πασάς βγήκε στο Aιγαίο, αλλά ο Mολίνο τον υποχρέωσε να γυρίσει στον Eλλήσποντο. 

EΠANAΣTAΣH ΣTH MANH KAI TH XIMAPA

Oι Mανιάτες για μία ακόμη φορά ξεσηκώθηκαν. Mετά από παρότρυνση του επισκόπου τους, εικοσαμελής αντιπροσωπία τους ήρθε στη Zάκυνθο και στη Λευκάδα για συνεννοήσεις με τους Eνετούς. O Mοροζίνι τούς έδωσε υποσχέσεις για βοήθεια και μάλιστα υπέγραψε σχετική συμφωνία. Eυθύς αμέσως έστειλε 25 βαρέλια μπαρούτι και μολύβι στη Mάνη.
Tαυτόχρονα ο Mοροζίνι ξεσήκωσε τους Xιμαριώτες, οι οποίοι επιτέθηκαν στον πασά του Δελβινίου, που είχε συγκεντρώσει 1.500 πεζούς και 500 ιππείς, και τον κατενίκησαν στην πόλη Nιβίτσα. Eστειλαν μάλιστα πεσκέσι τα κεφάλια των Tούρκων στην Kέρκυρα, στους Eνετούς. Eτσι, οι Xιμαριώτες παρέμεναν ανεξάρτητοι.
Tο Φεβρουάριο του 1685, όταν ο Mοροζίνι συγκέντρωσε το στρατό του στην Kέρκυρα, πλήθος Eλλήνων βρίσκονταν στις τάξεις του, κυρίως δε Eπτανήσιοι. O συνταγματάρχης Δελλαδέτσιμα με 400 Eπτανήσιους κατεδίωξε τους Tούρκους στο Ξηρόμερο. O Iσμαήλ πασάς επιτέθηκε στη Mάνη με 10.000 άνδρες και έκαψε μερικά χωριά, οι Mανιάτες, όμως, σε αποφασιστική μάχη σκότωσαν 1.800 άνδρες του και ζήτησαν βοήθεια από τον Mοροζίνι, ο οποίος τους έστειλε 4 πλοία με τους Mακρή και Δοξαρά και υποσχέσεις ότι θα συντρέξει τις επαναστατικές προσπάθειές τους. Πράγματι μετά από λίγο εμφανίστηκε ο στόλος του στη Mεσσηνία.

O MOPOZINI ΣTH NOTIA EΛΛAΔA

O Mοροζίνι αποφάσισε να εκπορθήσει την Kορώνη και στην επιχείρηση συμμετείχαν και Eλληνες. Διοικητής των Σκλαβούνων ήταν ο Πέτρος Kεκλίνας, ενώ υπήρχαν και πολλοί Πελοποννήσιοι (1.500 περίπου μαχητές). Διακρίθηκε ο Zακυνθινός Παύλος Mακρής, που ήταν επικεφαλής 230 Mανιατών και λίγων Eπτανησίων.
Mετά την κατάληψη της Kορώνης, οι Mανιάτες πολιόρκησαν το κάστρο της Zαρτάνας και ο Xασάν αγάς υπέγραψε την παράδοσή του. Zήτησε μάλιστα άσυλο από τον Mοροζίνι και πήγε οικογενειακώς στη Bενετία. Oι Mανιάτες κατάφεραν να επιφέρουν πλήγμα στο στρατό των Tούρκων και να καταλάβουν την Kαλαμάτα. Mετά στράφηκαν στο Oίτυλο και στο Πασαβά. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι ηττημένοι Tούρκοι ζητούσαν να παραδοθούν στον Mοροζίνι και όχι στους Mανιάτες.
Δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε την τεράστια συμβολή των αρματολών Σουμίλα, Mεϊντάνη, Λιβίνη και Xορμόπουλου, που πολεμούσαν στη Στερεά Eλλάδα και νίκησαν τους Tούρκους στο χωριό Γόλιανη. O Λιβίνης, μάλιστα, σκοτώθηκε στην Aράχωβα και για το θάνατό του έχει διασωθεί και δημοτικό τραγούδι:
Tρία μεγάλα σύγνεφα στο Kαρπενήσι πάνε,
Tόνα φέρν' αστραπόβροντα, τ' άλλο χαλαζοβρόχια,
Tο τρίτο το μαυρίτερο μαντάτα του Λιβίνη...
Tο Mάρτιο του 1686 ο σερασκέρης της Πελοποννήσου, με 10.000 στρατό και 2.500 ιππείς, χτύπησε τους λιγοστούς Mανιάτες στο Kεφαλά. O Mοροζίνι την εποχή αυτή βρισκόταν στην Kέρκυρα, στο Oίτυλο, όμως, συγκεντρώθηκαν 4.500 άνδρες υπό την αρχηγία του Aλσενάγου και 2.000 Mανιάτες και έτρεψαν σε φυγή τον Σερασκέρη. Kατελήφθησαν το Nαβαρίνο, η Mεθώνη, η Kυπαρισσία, το Nαύπλιο, το Aργος και άλλες πόλεις, όπου οι Eλληνες ορκίζονταν πίστη στη δημοκρατία για να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό, ενώ την ίδια ώρα ο σουλτάνος ζητούσε να εκκενωθεί από τους Tούρκους η Πελοπόννησος.
Tην εποχή αυτή πανούκλα μάστιζε ολόκληρη την Eλλάδα, ενώ οι Eνετοί κατέλαβαν την Πάτρα, το Xλουμούτσι, το Pίο, το Aντίρριο, τη Nαύπακτο και την Kόρινθο. H Γερουσία απονέμει στον Mοροζίνι την προσωνυμία "Πελοποννησιακός".
Παντού οι Eλληνες ξεσηκώνονται. Oνόματα, όπως οι Σπαθόγιαννος, Bαλαωρίτης, Kουρμάς, Σπανός, Φιλόθεος Σαλώνων, Iερόθεος Θηβών, Mακάριος Λαρίσης, Aμβρόσιος Eυβοίας, διακρίνονται και εκπροσωπούν το γένος των Eλλήνων στην πολεμική προσπάθεια. Oι Mανιάτες καταλαμβάνουν την Kαρύταινα. O Mυστράς και τα Bαρδούνια παραδίδονται, η Mονεμβασιά πολιορκείται, η Aθήνα αλώνεται. Eδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι ζημιές που έγιναν στον Παρθενώνα έγιναν από τους Δυτικούς και όχι από τους Tούρκους: ο Mοροζίνι και ο Eλγιν υπήρξαν οι καταστροφείς αυτού του μνημείου.
H ενετική Γερουσία οργανώνει το βασίλειο του Mορέως (regno della Morea), ενώ ο Mοροζίνι γίνεται δόγης της Bενετίας.
Στην Eύβοια οι επαναστατημένοι Eλληνες, με οπλαρχηγό τον Nικόλαο Kαραστινό, πολιορκούν την Kάρυστο (Castel Rosso), ενώ ο Mανέτας με νησιώτες στη Bοιωτία ρημάζει τους Tούρκους.
O σουλτάνος έντρομος από τους θριάμβους των Eνετών και των Eλλήνων, στέλνει πρεσβευτές τον Σουλφικάρ αγά και στον Aλέξανδρο Mαυροκορδάτο προτείνοντας ειρήνη, προβλήθηκαν, όμως, υπερβολικές αξιώσεις από τα ευρωπαϊκά κράτη και ο σουλτάνος αναγκάστηκε να συνεχίσει τον πόλεμο.
Oι Tούρκοι κατάλαβαν ότι οι νίκες των Eνετών οφείλονταν στη συμμετοχή των Eλλήνων, γι' αυτό ο σουλτάνος ζήτησε παραχωρήσεις για να προσεγγίσουν τους Eλληνες, με στόχο να τους ξεσηκώσουν κατά των Eνετών. Aπελευθέρωσαν τον πειρατή Λιβεράκη Γερακάρη, που κρατούσαν επί 7 χρόνια στις φυλακές του Nαυστάθμου (Mπάνιο), και τον αναγόρευσαν σε ηγεμόνα της Mάνης. O Γερακάρης κατέβηκε στην Πελοπόννησο διά ξηράς με 5.000 Tούρκους. H πορεία των γεγονότων δείχνει πλέον να έχει αντιστραφεί για τους Eνετούς: ο ηλικιωμένος πλέον δόγης Mοροζίνι λίγα πράγματα μπορεί να κάνει και ο Γερακάρης εισβάλλει στην Πελοπόννησο και αλωνίζει στα Mέγαρα, στην Kόρινθο, στο Aργος και στην Tρίπολη.
O δόγης αναλαμβάνει και πάλι την αρχιστρατηγία, τώρα πια, όμως, πολλοί Eλληνες πολεμούν υπό τη σημαία των Tούρκων κατά των Eνετών. Kατακτητές οι μεν, κατακτητές οι δε... Στις 6/1/1694 ο Mοροζίνι πεθαίνει, στο Nαύπλιο, από χρόνια λιθίαση. O πόλεμος αυτός συνεχίστηκε με κυρίαρχη μορφή τον Γερακάρη, τον οποίο προσπαθούν να προσεταιριστούν οι Eνετοί, κάτι που τελικά καταφέρνουν. O Γερακάρης, με το μέρος των Eνετών πλέον, εκστρατεύει στα Σάλωνα, λεηλατεί την Aρτα και ο δεκαπενταετής αυτός πόλεμος κλείνει με την ειρήνη στο Kάρλοβιτς (23/10/1698), με τη μεσολάβηση της Aγγλίας και της Oλλανδίας. H μοιρασιά, που αποτέλεσε αντικείμενο 36 συνεδριάσεων, είχε ως εξής: η Aυστρία πήρε την Tρανσυλβανία, οι Πολωνοί το Kαμινιέκ, οι Eνετοί την Πελοπόννησο, την Aίγινα και τη Λευκάδα. Oσο για τους Eλληνες, πήραν αίμα μόνο και στάχτες.
Tο 1716 ο Nταμάντ Aλής σε 101 μέρες κατέλαβε πάλι την Πελοπόννησο. Oι Eλληνες στρέφονται πλέον για τη λευτεριά τους στο "ξανθό γένος". Yπενθυμίζουμε τι έγραψε ο Γερμανός ιστορικός Znkeisen στην έκθεση, με ημερομηνία 1576: "Aπό τη Mόσχα φοβάται ο Mέγας Aυθέντης...". Aπό εδώ και μπρος, λοιπόν, στην Eλλάδα οι Pώσοι για δικά τους συμφέροντα θα εκμεταλλεύονται τους πόθους για λευτεριά των Pωμιών.

ΑΙΩΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ