Της Ελίνας Γαληνού
Η ύπαρξη θαλάσσιων λιμανιών που χρησιμοποιούνταν από προσκυνητές και
άλλους περιηγητές, καθώς και οι εμπορικές ευκαιρίες που είχαν σαν
αποτέλεσμα τους ανταγωνισμούς διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών για τον έλεγχο
συγκεκριμένων περιοχών της Ελλάδας, πρόσφεραν μια συγκεκριμένη οπτική
γωνία για την εξέταση χαρτών. Όμως κάθε περιοχή επηρεάστηκε διαφορετικά
από τις ιστορικές εξελίξεις.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις γεωγράφων και χαρτογράφων,
με το πέρασμα των αιώνων αλλάζουν τα όρια που προσδιορίζουν τον χώρο που
αποκαλείται Μακεδονία, ενώ όρια άλλων περιοχών όπως η Πελοπόννησος, η
Κρήτη και οι Κυκλάδες, παραμένουν σταθερά. Το ενδιαφέρον του Δυτικού
κόσμου για την ελληνική αρχαιότητα, εκδηλώνεται πολύ αργότερα για τη
Μακεδονία σε σχέση με την νότια και νησιωτική Ελλάδα. Αυτοί οι
παράγοντες επηρεάζουν σε αρκετά μεγάλο βαθμό την ιστορική, γεωγραφική
και χαρτογραφική προσέγγιση της Μακεδονίας.
Η Μακεδονία δεν βρισκόταν σε δρόμο προσκυνητών όπως συνέβαινε με πολλά λιμάνια του Μοριά. Τα λιμάνια στις ακτές της, κυρίως της Θεσσαλονίκης, χρησιμοποιούνταν ως επί το πλείστον για τοπικό εμπόριο. Οι νίκες των Βενετών εναντίον των Τούρκων στο Μοριά και την Αττική, δεν μπόρεσαν να επαναληφθούν και στη Μακεδονία, παρά τις σχετικές προσπάθειες. Ενας χάρτης δηλώνει βασικά δύο πράγματα. Αφ΄ ενός αναπαριστά τον φυσικό κόσμο σύμφωνα με την αντίληψη του χαρτογράφου και αφ΄ ετέρου, αντανακλά την περίοδο στην οποία κατασκευάστηκε. Επομένως, η χρονολογική παρουσίαση κάποιων χαρτών μιας περιοχής, μοιάζει να αποτελεί τον προσφορότερο τρόπο κατανόησης των χαρτών, κυρίως όταν μέσα σε κάθε χρονολογική ενότητα, υπάρχουν και θεματικές υποδιαιρέσεις.
Το Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, συνεχίζει την σειρά εκθέσεων που καλύπτουν διάφορες περιοχές της Ελλάδας και οι οποίες ξεκίνησαν πριν από εννιά χρόνια με την Κρήτη. Η πέμπτη κατά σειρά έκθεση με θέμα τη Μακεδονία, περιλαμβάνει περίπου ενενήντα χάρτες που φιλοτεχνήθηκαν μεταξύ 15ου και 18ου αιώνα. Πρόκειται για μια περιεκτική επισκόπηση μιας περιοχής, η οποία δεν έτυχε μεγάλης προσοχής από τους χαρτογράφους δια μέσου των αιώνων, ως ξεχωριστή οντότητα.
Ο 15ος αιώνας υπήρξε κρίσιμος για την εξέλιξη της χαρτογραφίας. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας, έδωσε τη δυνατότητα να αναπαράγονται περισσότερα αντίτυπα και η παραγωγή χαρτών, έλαβε νέα μορφή. Το 1477 έκανε την εμφάνισή της στη Μπολόνια, η πρώτη έκδοση της «Γεωγραφίας» που συνοδευόταν από χάρτες. Η «Γεωγραφία» ήταν διαιρεμένη σε Ηπείρους, και η ενότητα της Ευρώπης περιείχε δέκα χάρτες, ενώ ο δέκατος εικονογραφούσε την περιοχή που αναγνωρίζουμε σήμερα ως Ελλάδα και ο ένατος, απεικόνιζε ένα τμήμα της βόρειας Ελλάδας, τη Θράκη και τα Βαλκάνια. Με την είσοδο στον 16ο αιώνα, η χαρτογραφία βελτιώνεται χάρις στη συσσώρευση γνώσεων και την τεχνολογική εξέλιξη. Όμως, η ανακάλυψη της Αμερικής και η συνεχιζόμενη εξερεύνηση της Αφρικής και της Ασίας, καθιστούν αναγκαία για τους χαρτογράφους την αποτύπωση μιας νέας εικόνας του κόσμου. Ετσι, οι χάρτες της Ελλάδας και άλλων περιοχών της Ευρώπης, αναθεωρούνταν και διορθώνονταν συνεχώς. Τότε αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρωτο-άτλαντες (Ορτέλιος, Μερκάτωρ), οι οποίοι θα εξελιχθούν και θα επικρατήσουν ως κυρίαρχο μέσο έκφρασης της χαρτογραφικής και γεωγραφικής γνώσης, κατά τον 17ο αιώνα.
Τον 18ο αιώνα, έχουμε την ίδρυση εθνικών χαρτογραφικών σχολών και την οργάνωση εθνικών αποστολών με σκοπό την χαρτογραφική έρευνα, καθώς οι εξερευνήσεις και οι κατακτήσεις, απαιτούσαν νέους χάρτες. Η ιστορική χαρτογραφία, αποκτά έντονο ενδιαφέρον, καθώς η γεωγραφία και η ιστορία, συγκεράζονται μέσα από προσπάθειες των «γεωγράφων του γραφείου». Είναι η εποχή όπου ο ορθός λόγος ωθεί σε νέους τρόπους θεώρησης της ιστορίας και σ΄αυτό, συνέβαλε ουσιαστικά η χαρτογραφία.
Με αυτά τα δεδομένα, ερμηνεύεται και η μεταβολή απόψεων περί Μακεδονίας από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα, όπως εμφανίζεται και στην έκθεση. Πράγματι ο επισκέπτης θα παρατηρήσει έντονες μεταβολές χαρτογραφικής αποτύπωσης της Μακεδονίας από εποχή σε εποχή, οι οποίες αφορούν το σχήμα της γεωγραφικής περιοχής, την οριοθέτησή της, αλλά και την εν γένει αποτύπωση των γεωγραφικών χώρων που συνορεύουν μ΄αυτήν. Η έκθεση παρέχει την ευκαιρία ενός νοερού ταξιδιού στις εποχές όπου ο άνθρωπος ξεκίνησε να αποτυπώνει χαρτογραφικά τις εντυπώσεις του με τα μέσα που διέθετε τότε και που με την πρόοδο των χρόνων, εξελίσσονται. Είναι ένας τρόπος να γνωρίσει κανείς πώς προχωρούσε ο κόσμος στις εποχές των μεγάλων εξελίξεων, μέσα από τις εντυπώσεις και εκτιμήσεις των χαρτογράφων. Εχει όμως και ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος που χαρτογραφήθηκε η Μακεδονία από εποχή σε εποχή, με κριτήρια γεωγραφικά και ιστορικά, αποτυπώνοντας τις παρατηρήσεις και στοιχεία των εκάστοτε χαρτογράφων. Χάρτες που κατασκευάστηκαν στο Αμστερνταμ, στο Παρίσι, τη Ρώμη, το Λονδίνο, την Βασιλεία, τη Λυόν, τη Βενετία και τη Νυρεμβέργη, μαρτυρούν την διεύρυνση αυτής της δραστηριότητας στην Ευρώπη εκείνων των εποχών. Παρατηρώντας τους διάφορους χάρτες της πλούσιας συλλογής του ΜΙΕΤ-κληροδότημα του συλλέκτη Βίκτωρα Μελά προ δεκαετίας-διαπιστώνεται ο ρόλος των χαρτών σαν σημαντικά τεκμήρια για την ιστορία, αλλά και τεκμήρια συνειδήσεων της κοινωνίας στην οποία ανήκαν οι χαρτογράφοι. Βλέπουμε ότι σε κάποιους χάρτες, η Μακεδονία αναγράφεται ως Alexandri Patria Ilustris Graecia, ενώ σε άλλους εμφανίζονται αναπαραστάσεις Μακεδονικών πόλεων με μεσαιωνικά χαρακτηριστικά. Ανάμεσά τους, υπάρχει και αποτύπωση του 1ου μ. Χ αιώνα, ο Πευτιγκεριανός Πίνακας που κατασκευάστηκε το 1265μ.Χ, χάθηκε και όταν ξαναβρέθηκε, ανέλαβε ο Ορτέλιος την έκδοσή του. Σήμερα αυτός ο πίνακας βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Βιέννης.
Την επιμέλεια της έκθεσης είχαν ο Βίκτωρ Μελάς και η Λεονόρα Νάβαρι, και διοργανώθηκε σε συνεργασία με την Αγιορείτικη Χαρτοθήκη, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, την Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος, το Sylvia Ioannou Foundation, τον κ. Αλέξανδρο Γαρύφαλλο, τον κ. Σάββα Δεμερτζή, τον κ. Βασίλη Καφτανζτή, την κα Μαργαρίτα Σαμούρκα και τον κ. Κώστα Σταμάτη. Ολοι τους συμμετείχαν με αξιόλογα και σπάνια εκθέματα. Θα διαρκέσει ως τις 12 Ιανουαρίου 2014, στο Μέγαρο Ευνάρδου.
Η Μακεδονία δεν βρισκόταν σε δρόμο προσκυνητών όπως συνέβαινε με πολλά λιμάνια του Μοριά. Τα λιμάνια στις ακτές της, κυρίως της Θεσσαλονίκης, χρησιμοποιούνταν ως επί το πλείστον για τοπικό εμπόριο. Οι νίκες των Βενετών εναντίον των Τούρκων στο Μοριά και την Αττική, δεν μπόρεσαν να επαναληφθούν και στη Μακεδονία, παρά τις σχετικές προσπάθειες. Ενας χάρτης δηλώνει βασικά δύο πράγματα. Αφ΄ ενός αναπαριστά τον φυσικό κόσμο σύμφωνα με την αντίληψη του χαρτογράφου και αφ΄ ετέρου, αντανακλά την περίοδο στην οποία κατασκευάστηκε. Επομένως, η χρονολογική παρουσίαση κάποιων χαρτών μιας περιοχής, μοιάζει να αποτελεί τον προσφορότερο τρόπο κατανόησης των χαρτών, κυρίως όταν μέσα σε κάθε χρονολογική ενότητα, υπάρχουν και θεματικές υποδιαιρέσεις.
Το Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, συνεχίζει την σειρά εκθέσεων που καλύπτουν διάφορες περιοχές της Ελλάδας και οι οποίες ξεκίνησαν πριν από εννιά χρόνια με την Κρήτη. Η πέμπτη κατά σειρά έκθεση με θέμα τη Μακεδονία, περιλαμβάνει περίπου ενενήντα χάρτες που φιλοτεχνήθηκαν μεταξύ 15ου και 18ου αιώνα. Πρόκειται για μια περιεκτική επισκόπηση μιας περιοχής, η οποία δεν έτυχε μεγάλης προσοχής από τους χαρτογράφους δια μέσου των αιώνων, ως ξεχωριστή οντότητα.
Ο 15ος αιώνας υπήρξε κρίσιμος για την εξέλιξη της χαρτογραφίας. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας, έδωσε τη δυνατότητα να αναπαράγονται περισσότερα αντίτυπα και η παραγωγή χαρτών, έλαβε νέα μορφή. Το 1477 έκανε την εμφάνισή της στη Μπολόνια, η πρώτη έκδοση της «Γεωγραφίας» που συνοδευόταν από χάρτες. Η «Γεωγραφία» ήταν διαιρεμένη σε Ηπείρους, και η ενότητα της Ευρώπης περιείχε δέκα χάρτες, ενώ ο δέκατος εικονογραφούσε την περιοχή που αναγνωρίζουμε σήμερα ως Ελλάδα και ο ένατος, απεικόνιζε ένα τμήμα της βόρειας Ελλάδας, τη Θράκη και τα Βαλκάνια. Με την είσοδο στον 16ο αιώνα, η χαρτογραφία βελτιώνεται χάρις στη συσσώρευση γνώσεων και την τεχνολογική εξέλιξη. Όμως, η ανακάλυψη της Αμερικής και η συνεχιζόμενη εξερεύνηση της Αφρικής και της Ασίας, καθιστούν αναγκαία για τους χαρτογράφους την αποτύπωση μιας νέας εικόνας του κόσμου. Ετσι, οι χάρτες της Ελλάδας και άλλων περιοχών της Ευρώπης, αναθεωρούνταν και διορθώνονταν συνεχώς. Τότε αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρωτο-άτλαντες (Ορτέλιος, Μερκάτωρ), οι οποίοι θα εξελιχθούν και θα επικρατήσουν ως κυρίαρχο μέσο έκφρασης της χαρτογραφικής και γεωγραφικής γνώσης, κατά τον 17ο αιώνα.
Τον 18ο αιώνα, έχουμε την ίδρυση εθνικών χαρτογραφικών σχολών και την οργάνωση εθνικών αποστολών με σκοπό την χαρτογραφική έρευνα, καθώς οι εξερευνήσεις και οι κατακτήσεις, απαιτούσαν νέους χάρτες. Η ιστορική χαρτογραφία, αποκτά έντονο ενδιαφέρον, καθώς η γεωγραφία και η ιστορία, συγκεράζονται μέσα από προσπάθειες των «γεωγράφων του γραφείου». Είναι η εποχή όπου ο ορθός λόγος ωθεί σε νέους τρόπους θεώρησης της ιστορίας και σ΄αυτό, συνέβαλε ουσιαστικά η χαρτογραφία.
Με αυτά τα δεδομένα, ερμηνεύεται και η μεταβολή απόψεων περί Μακεδονίας από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα, όπως εμφανίζεται και στην έκθεση. Πράγματι ο επισκέπτης θα παρατηρήσει έντονες μεταβολές χαρτογραφικής αποτύπωσης της Μακεδονίας από εποχή σε εποχή, οι οποίες αφορούν το σχήμα της γεωγραφικής περιοχής, την οριοθέτησή της, αλλά και την εν γένει αποτύπωση των γεωγραφικών χώρων που συνορεύουν μ΄αυτήν. Η έκθεση παρέχει την ευκαιρία ενός νοερού ταξιδιού στις εποχές όπου ο άνθρωπος ξεκίνησε να αποτυπώνει χαρτογραφικά τις εντυπώσεις του με τα μέσα που διέθετε τότε και που με την πρόοδο των χρόνων, εξελίσσονται. Είναι ένας τρόπος να γνωρίσει κανείς πώς προχωρούσε ο κόσμος στις εποχές των μεγάλων εξελίξεων, μέσα από τις εντυπώσεις και εκτιμήσεις των χαρτογράφων. Εχει όμως και ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος που χαρτογραφήθηκε η Μακεδονία από εποχή σε εποχή, με κριτήρια γεωγραφικά και ιστορικά, αποτυπώνοντας τις παρατηρήσεις και στοιχεία των εκάστοτε χαρτογράφων. Χάρτες που κατασκευάστηκαν στο Αμστερνταμ, στο Παρίσι, τη Ρώμη, το Λονδίνο, την Βασιλεία, τη Λυόν, τη Βενετία και τη Νυρεμβέργη, μαρτυρούν την διεύρυνση αυτής της δραστηριότητας στην Ευρώπη εκείνων των εποχών. Παρατηρώντας τους διάφορους χάρτες της πλούσιας συλλογής του ΜΙΕΤ-κληροδότημα του συλλέκτη Βίκτωρα Μελά προ δεκαετίας-διαπιστώνεται ο ρόλος των χαρτών σαν σημαντικά τεκμήρια για την ιστορία, αλλά και τεκμήρια συνειδήσεων της κοινωνίας στην οποία ανήκαν οι χαρτογράφοι. Βλέπουμε ότι σε κάποιους χάρτες, η Μακεδονία αναγράφεται ως Alexandri Patria Ilustris Graecia, ενώ σε άλλους εμφανίζονται αναπαραστάσεις Μακεδονικών πόλεων με μεσαιωνικά χαρακτηριστικά. Ανάμεσά τους, υπάρχει και αποτύπωση του 1ου μ. Χ αιώνα, ο Πευτιγκεριανός Πίνακας που κατασκευάστηκε το 1265μ.Χ, χάθηκε και όταν ξαναβρέθηκε, ανέλαβε ο Ορτέλιος την έκδοσή του. Σήμερα αυτός ο πίνακας βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Βιέννης.
Την επιμέλεια της έκθεσης είχαν ο Βίκτωρ Μελάς και η Λεονόρα Νάβαρι, και διοργανώθηκε σε συνεργασία με την Αγιορείτικη Χαρτοθήκη, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, την Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος, το Sylvia Ioannou Foundation, τον κ. Αλέξανδρο Γαρύφαλλο, τον κ. Σάββα Δεμερτζή, τον κ. Βασίλη Καφτανζτή, την κα Μαργαρίτα Σαμούρκα και τον κ. Κώστα Σταμάτη. Ολοι τους συμμετείχαν με αξιόλογα και σπάνια εκθέματα. Θα διαρκέσει ως τις 12 Ιανουαρίου 2014, στο Μέγαρο Ευνάρδου.
http://infognomonpolitics.blogspot.gr/2013/07/m.html#.UdQBzkq58cU
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου