ΤΑ ΛΥΓΔΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ - ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

Του Θώδη Κωνσταντίνου

Συγγραφέα – Εκπαιδευτικού

Προοίμιο

Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες κράτησαν «Θερμοπύλες» μέχρι τη μεγάλη συμφορά που έπληξε όχι μόνο τον ελληνισμό, αλλά και τον παγκόσμιο πολιτισμό, αφού οι Έλληνες ξερριζώθηκαν όχι μόνο από τα σπίτια τους, αλλά και από μια περιοχή που χιλιάδες χρόνια πριν το ελληνικό στοιχείο ήταν έντονο και σηματοδότησε με τις υψηλές ιδέες, τα ιδανικά και τον τρόπο ζωής του όλη την ανθρωπότητα. Γραπτές πηγές, αλλά κυρίως αρχαιολογικά μνημεία της περιοχής τα οποία διασώθηκαν μέχρι σήμερα από τις ορδές των βαρβάρων μαρτυρούν του λόγου το αληθές. Έχουν ελληνική σφραγίδα και ελληνικά γράμματα. Από την Αιολία μέχρι τη Λυκία και την Κιλικία , από την Βυθηνία μέχρι την Παφλαγονία και την Καπαδοκία και από την Καρία και την Ιωνία ως τη Λυδία, τη Μυσία και την Πισιδία, το ελληνικό στοιχείο ήταν πολιτισμικά κυρίαρχο, εκτός από κάποιες εποχές μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση που οι Χετταίοι αρχικά και οι Πέρσες στη συνέχεια υπέταξαν με τη δύναμη των όπλων και την αριθμητική τους υπεροχή τις ανθούσες ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας. Μια από αυτές τις περιοχές με οργανωμένο διοικητικά και οικονομικά κράτος ήταν, όπως προαναφέραμε, η Λυδία .

Στην αρχαιότητα η Λυδία ονομαζόταν Μαιονία, απλωνόταν μέχρι το Αιγαίο πέλαγος, ενώ στο εσωτερικό της υπήρχε χερσόνησος που δημιουργήθηκε ανάμεσα στους ποταμούς Έρμο και Κάϋστρο που είχαν τις πηγές τους στην οροσειρά του Τμώλου – σήμερα Μποζ Νταγ. Στις όχθες του Έρμου βρισκόταν η Μαγνησία – σήμερα Μανίσα – αγγίζοντας τους βόρειους πρόποδες του όρους Σίπυλος – σήμερα Μανισά Νταγ1. Οι Σάρδεις βρισκόταν στους βόρειους πρόποδες του Τμώλου κοντά στον χρυσοφόρο ποταμό Πακτωλό. Όλη η περιοχή ήταν καλυμμένη με πλούσια καρποφόρα χωράφια, ιδιαίτερα η κοιλάδα του Κάϋστρου που απέδιδε καλής ποιότητας κρασί , άλογα εξαιρετικής ράτσας, ψευδάργυρο, ελαφρά μέταλλα , κυρίως χρυσό εξορρυγμένο στα μεταλλωρυχεία του Τμώλου και τις αμμώδεις παραλίες του Πακτωλού2. Γράφει, ο Στράβωνας, στο βιβλίο του «Γεωγραφικά» : «… αἱ δὲ Σάρδεις πόλις ἐστὶ μεγάλη, νεωτέρα μὲν τῶν Τρωικῶν ἀρχαία δ’ ὅμως, ἄκραν ἔχουσα εὐερκῆ· βασίλειον δ’ ὑπῆρξε τῶν Λυδῶν, οὓς ὁ ποιητὴς καλεῖ Μῄονας οἱ δ’ ὕστερον Μαίονας, οἱ μὲν τοὺς αὐτοὺς τοῖς Λυδοῖς οἱ δ’ ἑτέρους ἀποφαίνοντες· τοὺς δ’ αὐτοὺς ἄμεινόν ἐστι λέγειν. ὑπέρκειται δὲ τῶν Σάρδεων ὁ Τμῶλος, εὔδαιμον ὄρος, ἐν τῇ ἀκρωρείᾳ σκοπὴν ἔχον, ἐξέδραν λευκοῦ λίθου, Περσῶν ἔργον, ἀφ’ οὗ κατοπτεύεται τὰ κύκλῳ πεδία καὶ μάλιστα τὸ Καϋστριανόν· περιοικοῦσι δὲ Λυδοὶ καὶ Μυσοὶ καὶ Μακεδόνες. ῥεῖ δ’ ὁ Πακτωλὸς ἀπὸ τοῦ Τμώλου, καταφέρων τὸ παλαιὸν ψῆγμα χρυσοῦ πολύ, ἀφ’ οὗ τὸν Κροίσου λεγόμενον πλοῦτον καὶ τῶν προγόνων αὐτοῦ διονομασθῆναί φασι· νῦν δ’ ἐκλέλοιπε τὸ ψῆγμα, ὡς εἴρηται. καταφέρεται δ’ ὁ Πακτωλὸς εἰς τὸν Ἕρμον, εἰς ὃν καὶ ὁ Ὕλλος ἐμβάλλει, Φρύγιος νυνὶ καλούμενος· συμπεσόντες δ’ οἱ τρεῖς καὶ ἄλλοι ἀσημότεροι σὺν αὐτοῖς εἰς τὴν κατὰ Φώκαιαν ἐκδιδόασι θάλατταν, ὡς Ἡρόδοτός φησιν. ἄρχεται δ’ ἐκ Μυσίας ὁ Ἕρμος, ἐξ ὄρους ἱεροῦ τῆς Δινδυμήνης, καὶ διὰ τῆς Κατακεκαυμένης εἰς τὴν Σαρδιανὴν φέρεται καὶ τὰ συνεχῆ πεδία μέχρι τῆς θαλάττης. ὑπόκειται δὲ τῇ πόλει τό τε Σαρδιανὸν πεδίον καὶ τὸ τοῦ Κύρου καὶ τὸ τοῦ Ἕρμου καὶ τὸ Καϋστριανόν, συνεχῆ τε ὄντα καὶ πάντων ἄριστα πεδίων. ἐν δὲ σταδίοις τετταράκοντα ἀπὸ τῆς πόλεως ἔστιν ἡ Γυγαία μὲν ὑπὸ τοῦ ποιητοῦ λεγομένη λίμνἦ, Κολόη δ’ ὕστερον μετονομασθεῖσα, ὅπου τὸ ἱερὸν τῆς Κολοηνῆς Ἀρτέμιδος μεγάλην ἁγιστείαν ἔχον…3 » Η πρώτη δυναστεία ήταν του Άτυ γύρω στο 1400 π.Χ. Μετά ακολούθησε η μακρόχρονη δυναστεία των Ηρακλειδών μέχρι το 700 π.Χ. , όταν ο Γύγης φόνευσε τον τελευταίο βασιλιά της Λυδίας, Κανδαύλη. Επί της βασιλείας του Γύγη αρχίζει η προσάρτηση των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας : Εφέσου, Σμύρνης, Φώκαιας, Κολοφώνας, Κλαζομενών, Ερυθρών, Τέω, Λεβέδου, Κύμης, Λαρίσας κ.ά. Ακολούθησε ο Ιωνικός πόλεμος . Το 560 π.Χ. ανέβηκε στο θρόνο ο Κροίσος που κατάφερε να υποτάξει όλες τις ιωνικές πόλεις και έκανε πρωτεύουσα του βασιλείου του τις Σάρδεις. [Η Λυδία περιελάμβανε πολλές πόλεις , ισχυρότερες των οποίων ήταν : η Απολλωνίς, το Απόλλωνος Ιερόν, η Αττάλεια, η Βάγις, η Βλάουνδος, η Βόνα, τα Βρίουλα, ο Γόρδιος, το Διός Ιερόν, η Δάλδις, η Ερμοκαπελία, η Δαρείου Κώμη, η Δίγδα, η Ιερά Κώμη, τα Θυάτειρα, η Ύπαιπα, η Ύρκανις, η Κολλύδα, οι Κολοές, η Κόρεσα, η Λαρίσα, η Μαγνησία, η Μαιονία, το Μέταλλον, η Ναίς, η Νίσυρα, το Νυμφαίον, οι Σάρδεις, η Φιλαδέλφεια, οι Σαίται, τα Σάσοτρα, η Σύλανδος, τα Σάταλα, η Παλαιάπολις, τα Τάμπαλα, η Τομαία, οι Τράλλεις, η Τόρεβος, η Τραϊανούπολις, η Τρίπολις κ.ά.4]Οι κάτοικοι της Λυδίας κατόρθωσαν να επιτύχουν υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Μια από τις βασιλικές δυναστείες των Λυδών ανήκε στη φυλή των Χετταίων. Όπως περιγράφουν οι Έλληνες ιστορικοί, πρωτεύουσα αρχικά της Λυδίας ήταν η Μαγνησία, πρώτο κέντρο πολιτισμού και έδρα του Τάνταλου, φίλου των θεών και πατέρα της Νιόβης και του Πελοπίδα. Τον 8^ο αι. π.Χ. η Λυδία έγινε φεουδαρχικό κράτος. Για τους βασιλείς του έδρα ήταν ο Τμώλος 5. Οι Σάρδεις ακολούθησαν την ιεραρχία ισχυρών πριγκηπάτων το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ήταν συγγενείς των βασιλέων και οι οποίοι ήταν εφοδιασμένοι με ειδικά προνόμια. Ήδη, μέχρι την εμφάνιση των πρώτων νομισμάτων οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν ανάλογης αξίας αντικείμενα, όπως κοχύλια, ηφαιστειακό γυαλί, χάντρες κλπ. Αλλά, ένα από τα πιο περιζήτητα είδη χρημάτων ήταν ο χρυσός. Η χρήση του στο εμπόριο ήταν πολύ κερδοφόρα ήδη από τότε που το πολύτιμο αυτό μέταλλο χρησιμοποιήθηκε στην ποσότητα του χρήματος πολλών κρατών και κατ’ αντιστοιχία καθοδηγούσε ολοκληρωτικά το διεθνές εμπόριο 6. Ο Ηρόδοτος έγραψε για τη Λυδία : « … Ιδιαίτερα αξιοθέατα όπως άλλες χώρες η Λυδία δεν κατέχει, εκτός από το ότι έχει πλούσια χρυσοφόρα άμμο που μεταφέρει η ροή των ποταμών του Τμώλου…» και επίσης για τους Λυδούς : « … Αυτοί ήταν οι πρώτοι από τους ανθρώπους, όσο εμείς γνωρίζουμε, που έκοψαν νομίσματα και ασχολήθηκαν με το μικρό εμπόριο …7»Η Δίγδα ή τα Δίγδα ως πόλη πρωτοεμφανίστηκε στη Μικρά Ασία την Εποχή του Σιδήρου. Η ονομασία προέρχεται από μια άγνωστης σημασίας λυδική λέξη, την οποία οι Έλληνες της Μικράς Ασίας μετονόμασαν σε Λύγδα – Lygda . Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών οι Τούρκοι μετονόμασαν σε Adagide και σήμερα ονομάζεται Ovakent. Τα Λύγδα βρίσκονται περίπου 14 χιλιόμετρα ανατολικά των Θείρων – Tire – και περίπου 12 χιλιόμετρα νότια του Εύδαιμου – Odemis . Βρίσκεται στη βόρεια πλαγιά της οροσειράς του Τμώλου και γύρω από το νότιο τμήμα της κοιλάδας του Κάϋστρου στο σημείο που οι λόφοι κατηφορίζουν προς την πεδιάδα 8. Σήμερα, στη θέση αυτή είναι ορατά τα ερείπια του αρχαίου οικισμού και ένα πολύ όμορφο χωριό. Στις αρχές του 20ού αιώνα η Μητρόπολη Ηλιουπόλεως και Θείρων, σύμφωνα με τον επισκοπικό χάρτη του 1960 των αρχείων του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, περιλάμβανε τους κατωτέρω οικισμούς 9 :

α) Τράλλεις – Αϊδίνι (Aydin) 
β) Ομουρλού (Umurlu) από τη σημερινή Επαρχία Aydin (Τράλλεων) του ομώνυμου Νομού
γ) Κιόσκι (Köşk) από τη σημερινή Επαρχία Köşk (Κιόσκι) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
δ) Κοτσαρλή (Koçarli)
ε) Γιάμπεη (Yeniköy) 
στ) Μπουγιουκλί (Buyukli) από τη σημερινή Επαρχία Koçarli (Κοτσαρλί) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ζ) Ναζλί (Nazilli) από τη σημερινή Επαρχία Nazilli (Ναζλί) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
η) Γκερμεντζίκ (Germencik) 
θ) Μουρσαλή (Mursallı) 
ι) Μπαλατζίκ (Balatçık) από τη σημερινή Επαρχία Germencik (Γκερμεντσίκ) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ια) Καρά Μπουνάρ (Incirliova) από τη σημερινή Επαρχία Incirliova (Καρά Μπουνάρ)  του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ιβ) Σουλτάν Χισάρ (Sultanhisar)
ιγ) Ακτσέ (Atça) από τη σημερινή Επαρχία Sultanhisar (Σουλτάν Χισάρ) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ιδ) Γενί Παζαρί (Yenipazar) από τη σημερινή Επαρχία Yenipazar (Γενί Παζαρί) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ιε) Μπόζντογαν (Bozdoğan) από τη σημερινή Επαρχία Bozdoğan (Μπόζντογαν) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ιστ) Καράσου ή Καρατζάσου (Karacasu) από τη σημερινή Επαρχία Karacasu (Καρατζάσου) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ιζ) Τσινέ (Çine)
ιη) Καραολάρ (Karakollar) από τη σημερινή Επαρχία Çine (Τσινέ) του Νομού Aydin (Τράλλεων)
ιθ) Τουρμπαλή (Torbalı) από τη σημερινή Επαρχία Torbalı (Τουρμπαλή) του Νομού İzmir (Σμύρνης)
κ) Θείρα (Tire) από τη σημερινή Επαρχία Tire (Θείρων) του Νομού İzmir (Σμύρνης)
κα) Οδεμήσιο-Ύπαιπα (Ödemiş) 
κβ) Πυργί (Birgi) 
κγ) Λύγδα ή Λυγδά (Ovakent) από τη σημερινή Επαρχία Ödemiş (Υπαίπων) του Νομού İzmir (Σμύρνης)
κδ) Βαϊνδήρι-Κιλβιανό Πεδίο (Bayındır) 
κε) Κοκκινοχώρι (Kızılcaova) από τη σημερινή Επαρχία Bayındır (Κιλβιανού Πεδίου) του Νομού İzmir (Σμύρνης)
κστ) Αγιασολούκ (Selçuk) 
κζ) Κιρκιντζές-Σαλμισσός (Şirince) … κ.ά.

Ο ιστορικός και συγγραφέας Χάρης Σαπουντζάκης αναφέρει στο άρθρο του «Πόλεις και Πολίσματα της Μικράς Ασίας» : « Το σαντζάκι της Σμύρνης διαιρείτο σε 13 καζάδες. Υπαγόταν δε, στο βιλαέτι του Αϊδινίου. Κάθε καζάς, βέβαια, είχε πόλεις, κωμοπόλεις, χωριά και οικισμούς. Η Σμύρνη ήταν τότε μια πολυεθνική μεγαλούπολη όπου δέσποζε το ελληνορθόδοξο στοιχείο – Έλληνες 150.000, Οθωμανοί Τούρκοι 90.000, Εβραίοι 25.000, Αρμένιοι 8.000, Λεβαντίνοι 20.000. Γι αυτό κι έφερε το γνωστό προσωνύμιο «Γκιαούρ Ιζμίρ». Νοτιοανατολικά της Σμύρνης ήταν οι καζάδες των Θείρων, του Βαϊνδηρίου και του Οδεμησίου. Τα Θείρα ήταν μια μικρή πολιτεία με 6.000 Έλληνες περίπου. Το Βαϊνδήρι πάνω στη σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης – Αϊδινίου – Εγιρντίρ ήταν μια πλούσια πολιτεία στην κοιλάδα του Κάϋστρου με περισσότερο από 8.000 Έλληνες… ανατολικότερα το Οδεμήσιο με 3.000 Ρωμιούς ασχολούμενους κυρίως με το εμπόριο. Δύο μεγάλα χωριά της περιοχής με μεικτό πληθυσμό ήταν το Πυργί και η Λύγδα – τα Λύγδα.10» Η καλλιέργεια του καπνού στην κοιλάδα του Κάϋστρου ήταν μια από τις κύριες ασχολίες των Ελλήνων , εκτός από το εμπόριο σύκων, φουντουκιών και άλλων αγροτικών προϊόντων με τα οποία ασχολούνταν. Ο συγγραφέας Κ. Λ. Κωνσταντινίδης στο βιβλίο του «Τουρκικός καπνός – ένα εγχειρίδιο για καλλιεργητές, εμπόρους και κατασκευαστές» του 1912 αναφέρει για τα Λύγδα : «… Στο Αγιασουλούκ – Άγιος Λουκάς – ο καπνός είναι ένα αρκετά σύγχρονο προϊόν, το οποίο πριν από 40 χρόνια ήταν άγνωστο σε αυτή την περιοχή της Μικράς Ασίας. Το ’70 ορισμένοι αγρότες προσπάθησαν με τα χέρια τους να καλλιεργήσουν αυτό τον καπνό τον οποίο πουλούσαν σε πολύ χαμηλή τιμή αγνοώντας την αξία του. Εξαγόταν στη Ρωσία και δημιούργησε τέτοια αίσθηση που προκάλεσε μεγάλη ζήτηση. Τότε το μυστικό διέρρευσε ότι ήταν ο πιο αρωματικός καπνός στον κόσμο και γρήγορα ξεκίνησε εκτεταμένη καλλιέργεια. Οι φυτείες καταλάμβαναν σχεδόν όλη την περιοχή γύρω από την αρχαία Έφεσο με κέντρο το Αγιασουλούκ. Οι Ρώσοι το ονόμαζαν Σβάρα. Ο καλύτερος καπνός παράγεται σε ένα μέρος που λέγεται Γκιαούρκιοϊ και αποφέρει 15 ως 25 γρόσια την οκά. Σ’ αυτό το χωριό οι αυλές των σπιτιών είναι γεμάτες με αρμάθες. Άλλα κέντρα παραγωγής είναι το Οδεμήσι και τα Λύγδα που αποδίδουν τη μέγιστη ποσότητα στις ποικιλίες Μπασμάς και Ντουμπέκ. Αυτά τα καπνά είναι πολύ αρωματικά, αλλά περιέχουν πολύ άμμο πάνω στα φύλλα τους – προφανώς από τις προσχώσεις του Κάϋστρου. Η περιοχή των Σωκίων – Sokia – παράγει επίσης μια πολύ καλή ποικιλία καπνού που είναι απαλαγμένη από τον άμμο στα φύλλα, αλλά είναι πολύ ευαίσθητη στην προσβολή από τον ιό του σκουληκιού – worm – το οποίο καταστρέφει τον καπνό. Στο Αγιασουλούκ πωλούν από 3 ως 25 γρόσια την οκά. Η τιμή εξαρτάται από το χρώμα, το άρωμα και την ποσότητα της άμμου που είναι προσκολλημένη στα φύλλα του καπνού. Εξαίρεση αποτελεί το Γκιαούρκιοϊ που η τιμή του Ντουμπέκ κυμαίνεται από 15 ως 25 γρόσια…11» Οι προκλήσεις κατά του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας άρχισαν ήδη μερικά χρόνια νωρίτερα από το Νεοτουρκικό Κεμαλικό κράτος. Ήδη βρισκόταν στις αρχές του ένα άρτια επιμελημένο σχέδιο γενοκτονίας που θα ελάμβανε χώρα, άν όχι με τη συμβολή και στήριξη, με την ανοχή των μεγάλων δυνάμεων που είχαν τα παρακλάδια και τα όργανά τους στη Μικρά Ασία. Ένα τηλεγράφημα του πρακτορείου Reuter που δημοσίευσε το αμερικανικό περιοδικό «TheScotsman» με τίτλο : « Νέα εκστρατεία δίωξης» και ημερομηνία 11.01.1915 αναφέρει : « … Οι τουρκικές αρχές όχι μόνο δεν καταστέλουν τις διώξεις ,τις δολοφονίες , και τις λαφυραγωγίες που λαμβάνουν χώρα σε κάθε ελληνικό κέντρο στη χώρα αυτή , αλλά στην πραγματικότητα υποκινούν και ενθαρρύνουν ανοιχτά αυτές τις πράξεις, απασχολώντας περιβόητα άτομα για να εξοντώσουν το ελληνικό στοιχείο … Εκτός από όλα τα βάσανα που τους επέφεραν η βίαιη στρατολόγηση , οι επιτάξεις , και τα μποϊκοτάζ , οι Χριστιανοί βρίσκονται στο έλεος των κακοποιών λόγω της παντελούς έλλειψης της δημόσιας ασφάλειας . Μετά τη μακρά ιστορία των παραπτωμάτων που έχουν ήδη τεθεί στο αρχείο , μια νέα εκστρατεία δίωξης βρίσκεται τώρα στα πόδια… Στις 13 Δεκεμβρίου, στο χωριό Λύγδα, που κατοικείται από 2.000 Έλληνες και 5.000 Τούρκους – οι τελευταίοι είναι ως επί το πλείστον διαβόητοι ληστές , που προστατεύονται από τις αρχές – ένας Έλληνας , ο Μιχάλης Ιωάννου, εξαναγκάστηκε με τη βία από μια συμμορία να προβεί στο σπίτι του Χατζηγιάννη Τσινάρογλου , ενός από τους πλουσιότερους Έλληνες άρχοντες εκεί … Νέα έρχονται από παντού σε σχέση με το διωγμό των Χριστιανών … κάνουν αδίστακτα επιτάξεις αναγκάζοντας τους ιδιοκτήτες να εγκαταλείψουν ένα μεγάλο μέρος των προϊόντων τους . Οι επιτάξεις που επιβάλλονται παντού σχεδόν ισοδυναμούν με δήμευση , δεδομένου ότι δεν κατέβαλαν τα χρήματα , και οι γαιοκτήμονες δεν λαμβάνουν καν αποδείξεις . Πολλοί Έλληνες , απολύτως άποροι , αναγκάζονται σε επαιτεία , αναζητώντας καταφύγιο στη Σμύρνη… Reuter 12.»Ο ελληνικός στρατός με τον ερχομό του επέφερε τη λύτρωση στον ελληνικό πληθυσμό της Μικράς Ασίας που φιλοξένησε στα σπίτια του και βοήθησε τα μέγιστα τους Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικούς. Από το βίο και την προσφορά του στρατηγού Αριστείδη Χασαπίδη στη Μικρασιατική εκστρατεία αναφέρονται τα εξής : « … Η II Μεραρχία στις 7 Ιουλίου 1919 προωθείται στον τομέα του Κάϋστρου ποταμού και αναλαμβάνει την προκάλυψη. Στην περιοχή της κοιλάδας του Κάϋστρου είχε εκδηλωθεί δράση τουρκικών πυρών πεζικού και πυροβολικού μαζί με περίπολα … Την 15^η Ιουλίου αποκρούει επιτυχώς δύο τουρκικές επιθέσεις κατά του Μπιρτζέ – Πυργίον. Στις 31 Ιουλίου κατέχει τον τομέα της κοιλάδας του Κάϋστρου που εκτείνεται από τα Θείρα προς Φάτα, Αντιτζεντέ, Μπιρτζέ, Τζενεβέ, Γενιτζέ. Από την 7^η ως τη 15^η Αυγούστου αποκρούει πάλι με επιτυχία πέντε νέες σφοδρές επιθέσεις των Τούρκων κατά του Αντιτζεντέ–Λύγδα… Την 12^η Δεκεμβρίου σταθμεύει διαδοχικά στο Βαϊνδήριον, Θείρα, Κιουρέ, Αντιτζεντέ, Καϊμακτσί,Οδεμήσιον και Μπιρτζέ. Από την 16^η μέχρι την 18^η Φεβρουαρίου 1920 συμμετέχει μαζί με την VIII Μεραρχία στην εκκαθάριση του ορεινού όγκου Μποζ Νταγ – Τμώλος … Πάνω στον ορεινό όγκο ήταν εγκατεστειμένες τουρκικές δυνάμεις. Η ολοκλήρωση της κατάληψης του ορεινού όγκου του Τμώλου έδινε μεγάλο πλεονέκτημα στον ελληνικό στρατό κατοχής, γιατί διαλύθηκαν οι εχθρικές δυνάμεις, καταλήφθηκε η ισχυρή θέση της ακρόπολης των Σάρδεων και εκκενώθηκε λόγω πανικού η πόλη Σαλιχλί από τον τουρκικό πληθυσμό με αποτέλεσμα να διακοπεί η επικοινωνία του εχθρού μεταξύ των κοιλάδων του Έρμου και του Κάϋστρου προς τη Σμύρνη …13» Από το ημερολόγιο ενός στρατιώτη που δημοσίευσε το περιοδικό «Επίκαιρα» διαβάζουμε ένα μικρό απόσπασμα από « Τα γεγονότα στην Πέργαμο, τη Μαινεμένη και το Αϊδίνι» : « … Με προέλαση προς ανατολάς, σε βάθος 120 χιλιομέτρων, επιτυγχάνεται στην κοιλάδα του Μαιάνδρου η κατάληψη του Ναζλί – αρχές Ιουνίου – και του Αίδινίου. Ακόμη στην κοιλάδα του Κάϋστρου καταλαμβάνονται το Οδεμήσιο, τα Θείρα, το Βαϊνδήρι, το Πυργί – Μπιρτζέ – και η Λύγδα – Αντιτζεντέ , στην κοιλάδα του Έρμου η Μαγνησία, ο Κασαμπάς, το Αχμετλί και το Αξάρι και στην κοιλάδα του Κάϋκου η Πέργαμος και το Αϊβαλί – αρχαίες Κυδωνίες …14» Από το βιβλίο του Γιάννη Καψή «Χαμένες πατρίδες» διαβάζουμε ένα απόσπασμα : « … Η Λύγδα , νοτιοανατολικά του Οδεμησίου , βρισκόταν στην καρδιά της περιοχής , όπου δρούσαν ο φοβερός λήσταρχος Τσακιτζής κι άλλες ομάδες Ζεϊμπέκηδων . Αποστολή , λοιπόν , των τσολιάδων μας ήταν να ειρηνεύσουν την περιοχή και να αποκαταστήσουν το νόμο … Και το θαύμα δεν άργησε να γίνει . Μετά από λίγες μέρες , οι Ζεϊμπέκηδες , πρωτοπαλίκαρα του Τσακιτζή , κατέβαιναν από τα βουνά για να παραδοθούν και να ζητήσουν χάρη . Πράγματι ο Νικολάου τους άφηνε ελεύθερους , αφού τους έπαιρνε τα όπλα , που έστελνε με αραμπάδες στο τάγμα – τόσα πολλά ήταν…15 » Τα πεζογραφήματα και η ποίηση των Μικρασιατών συγγραφέων όπως της Διδώς Σωτηρίου, του Ηλία Βενέζη, του Φώτη Κόντογλου του Γιώργου Σεφέρη κ.ά. παρουσιάζουν τα γεγονότα από τη λαϊκή τους πλευρά που είναι αλάθητη και αληθινή. Οι χριστιανοί με τους Τούρκους ζούσαν και ερηάζονταν ειρηνικά στη Μικρά Ασία και ο ένας σεβόταν τον άλλο. Όμως οι πολιτικές φιλοδοξίες και η ιμπεριαλιστική θεώρηση του κόσμου παρακάμπτει τους λαούς και τα αισθήματά τους και τους οδηγεί σε διχόνοια και μίσος που τελικά οδηγούν στον πόλεμο και την καταστροφή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μαρτυρία της Δέσποινας Καλαϊτζή – Ρουμελιώτου από τα Λύγδα Οδεμησίου της περιφέρειας Σμύρνης : «Τον Αη – Γιώργη, όπως και τον Αη – Γιάννη τον Θεολόγο, τον πίστευαν και οι Τούρκοι.Κάποτε έλεγε η μάνα μου, στο χωριό ζούσε ένας Τούρκος πολύ πλούσιος. Όμως, δεν μπορούσε να βρει ησυχία γιατί κατέβαινε ένας κλέφτης και του ρήμαζε τις αποθήκες. Σηκώθηκε ο Τούρκος και πήγε στο κονοστάσι που ήταν η εικόνα του Αη – Γιώργη και του είπε :

-  Βοήθα με να πιάσω τον κλέφτη . Έχω πολλούς παράδες εγώ . Ότι θες θα σε το φέρω.

Πέρασε καιρός, όμως τον κλέφτη δεν τον έπιασε. Πήγε πάλι στον Αη-Γιώργη και άρχισε να του λέει :

-  Άγιος είσαι ‘συ, να μην μπορείς να πιάσεις έναν κλέφτη ;

Και βρίζοντας και απειλώντας ξεκίνησε να φύγει. Κάνει το πρώτο του βήμα, τα πόδια του έγιναν βαριά, μολύβι. Σερνάμενος και με δάκρυα στα μάτια, βογγώντας από τους πόνους, έφθασε στο σπίτι του. Μέρα νύχτα παρακαλούσε τον Άγιο να τον συγχωρέσει γι’ αυτή του την ασέβεια. Και το θαύμα έγινε. Κι ο Τούρκος έγινε καλά και τον κλέφτη έπιασε …

Όταν ήρθαν οι Έλληνες στρατιώτες στο χωριό τα ‘χασαν βλέποντας όλα αυτά τα μπερκέτια. Οι Έλληνες στρατιώτες, κόρη μου, τι χαρά κάναμε όταν ήρθαν στο χωριό. Σαν τρελοί τρέχαμε και φωνάζαμε : « Οι Έλληνες ήρθαν οι Έλληνες, τρέξτε χωριανοί, Χριστός Ανέστη, λευτεριά, λευτεριά ».

Ο παπάς μας βγήκε τρέχοντας με το Ευαγγέλιο στα χέρια. «Να ‘χετε την ευλογία του Θεού, παιδιά μου». Δεν μπορούσε να βγάλει λέξη από τη συγκίνηση, το στήθος του ανεβοκατέβαινε. Άκουγες τους τρελούς από χαρά χτύπους της καρδιάς του. Ποιος μπορεί να ξεχάσει εκείνη την ευλογημένη μέρα. Τρεις Έλληνες αξιωματικοί έμεναν στο σπίτι μας …

Είχαμε καλή σειρά. Ο πατέρας μου έβαζε καπνά μ’ έναν Τούρκο μπέη. Τρακόσια στρέμματα. Κοπανούσε τον παρά, εκατό πενήντα άνθρωποι δούλευαν σ’ αυτά τα κτήματα. Όχι από το χωριό μας. Τουρκαλάδες ξένοι, απ’ άλλα χωριά […]. Κάθε πρωί ερχόταν ένας Τούρκος τσοπάνης έπαιρνε τα ζωντανά τα δικά μας και τσι γειτονιάς και τα πήγαινε για βοσκή […]. Ο πατέρας είχε 150 εργάτες μαζί με τον Τούρκο. Όταν όμως ήρθαν οι Έλληνες στρατιώτες στο χωριό, ο Τούρκος φοβήθηκε κι έφυγε στη Σμύρνη, παίρνοντας όλους τους παράδες μαζί του.

Τι να κάνει ο καημένος ο πατέρας, πώς να τους πληρώσει τόσους εργάτες ; Σηκώνεται ένα πρωί και λέει στη μάνα μου :

-  Μερσώ, θα πάω στη Σμύρνη να τον βρω, να μου δώσεις τους παράδες, να πλερώσει τους εργάτες. Φαμελίτες είναι κι αυτοί, τα ‘χουν ανάγκη, θέλουν να γυρίσουν στα σπίτια

τους. Καβάλησε τ’ άλογο να πάει στη Σμύρνη […]

- Μάνα, μάνα ξεφώνιζα, βγες να δεις αυτό είναι τ’ άλογό μας, γύρισε μόνο του, κάτι έπαθε ο πατέρας.

Η μάνα πετάχτηκε αλαφιασμένη έξω, όλοι οι γείτονες κι αυτοί. Έτρεξαν έξω από το χωριό, βρήκαν τον πατέρα πεσμένο χάμω, βουτηγμένο στο αίμα.

-  Αχ, βρε Αντώνη, είπε ένας Τούρκος γείτονας, τζάμπα πήγες τζάνε ‘μ.

Και πραγματικά έτσι ήταν. Ο πατέρας βρέθηκε, χωρίς να το καταλάβει ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους που αρπάχτηκαν και δύο σφαίρες του ‘κοψαν το νήμα της

ζωής του. Ήταν το 1920.

Τα παραπάνω όλα συμβαίνουν πριν την καταστροφή του 1922. Η υπόλοιπη αφήγηση αναφέρεται στην καταστροφή.

-  Μάνα, θα φύγουμε κι από ‘δω. Θα πάμε στη Μυτιλήνη. Αν μείνουμε θα μας σφάξουν οι Τούρκοι.

-  Όχι τζιέρι μου, όχι Μανώλη μου, όχι τόσο μακριά. Εδώ έχουμε τα σπίτια μας, το βιός μας,  είναι η πατρίδα μας.

-  Είναι και το χατζάρι του Τούρκου, μάνα, που σφάζει αλύπητα. Τον ξέρεις τον Τούρκο μάνα, δεν έχει λύπηση. Κι έχουμε οκτώ παιδιά. Πρέπει να ζήσουν κι αυτά κι εμείς για

να τα μεγαλώσουμε.

-  Ναι, Μανώλη μου, να σωθούμε, να σωθούμε. Ήταν η ακριβή, η μαλαματένια λέξη που έβγαινε από τα χείλη όλης της προσφυγιάς και που μπροστά της η πιο τρανταχτή

περιουσία δεν άξιζε τίποτε 16.

Πολύ κοντά στα Λύγδα βρισκόταν η αρχαία Έφεσος , πολιτικό, θρησκευτικό και επιστημονικό κέντρο της Ιωνίας. Ο ναός αφιερωμένος στη θεά Άρτεμη ήταν ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Για το μεγαλείο του ναού την καταστροφή του από τον Ηρόστρατο και την ευφορία της περιοχής χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι της Εκατερίνας Καλτσιόβα – Τσάρεβα :

Ο Ναός της Αρτέμιδας

« Τη νύχτα που γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος κάηκε ο Ναός. Σίγουρα η θεά δεν βρισκόταν στην οικία της … » Κικέρων

Επτά χιλιόμετρα ανατολικά της Εφέσου,

στη γραφική και εύφορη γη,

εκεί που ο λυδικός στρατός του τρομερού Κροίσου

μέρεψε δίχως αγώνα τη σκληρότητά του.

Στη σμαραγδένια και ανθισμένη κοιλάδα του Κάϋστρου,

προστατευμένη από τη στέγη των ψηλών βουνών,

έλαμψε ο περικαλλής ναός από ένα μικρό σπινθήρα,

για να περάσει στη λήθη σαν όμορφη εποχή.

Κυκλώνοντάς τον τα σμήνη των κύκνων,

πόνο στην καρδιά μου ανάβουν οι υστερικές κραυγές τους,

σάβανο τα φτερά τους πάνω απ’ τη φωτιά λιανίστηκαν,

λες και το βουνό αντικατέστησε την ανθρώπινη αντίληψη.

Και στη δροσερή σκιά μιας σειράς βελανιδιών,

που η λάμψη μιας αστραπής απειλεί,

αηδόνια ασύγκριτα υπέροχα κελαηδούσαν,

μα πένθιμος ύμνος ήχησε τη μελωδία των πουλιών.

Και κοιτώντας με φόβο τη βαρβαρότητα, οι άνθρωποι

περιμέναμε την εκδίκηση του πατέρα* για την αγαπημένη κόρη*.

Κι ήρθε ένας κριτής, ο πιο φοβερός των κριτών

κι οι ουρανοί έτρεμαν τη νύχτα από φόβο.

Είκοσι χρόνια αποκοιμήθηκε αυτό το μεγαλείο,

αδιαφορώντας για το ναό που ήταν κατάφυτος με ζιζάνια.

Η βροχή μάταια προσπάθησε το παρελθόν να σβήσει

αφήνοντας πίσω της ένα καπνισμένο μαύρο πρόσωπο.

Νανουρίσματα σ’ αυτόν τραγουδούσαν οι άνεμοι,

γενναιόδωρα κι ο ήλιος τραγούδησε την καλοσύνη του.

Κι αυτός ξαναγεννήθηκε σαν φοίνικας μέσα απ’ τις στάχτες,

για να περάσουν όλα στη χρυσή εποχή .

* Πατέρας – Κεραυνοβόλος Ζευς , κόρη – Άρτεμις 17 .

Επίλογος

Το προσφυγικό στοιχείο μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών εγκαταστάθηκε σχεδόν σε όλη την ελληνική επικράτεια. Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας εργάστηκαν σκληρά για να αποκαταστήσουν το κύρος της Ελλάδας που πλήγηκε τόσο βάναυσα και άδικα. Παράλληλα δεν ξέχασαν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, διατήρησαν τον πολιτισμό, τα ήθη και έθιμά τους που αποτελούν σήμερα παρακαταθήκη για τις νέες γενιές. Οι στίχοι που ακολουθούν αφιερώνονται σε όλους τους Μικρασιάτες πρόσφυγες για την μεγάλη προσφορά τους στο σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό .

Οι πρόσφυγες

Ήρθαν το Εικοσιδύο ,

στοιβαγμένοι μες στο πλοίο .

Πρόσφυγες αδικημένοι ,

της ζωής αποκλεισμένοι .

Ζούσανε με ησυχία ,

σ ’ όλη τη Μικρά Ασία .

Τούρκοι , Αρμένηδες , Ρωμιοί ,

μοιραζόνταν το ψωμί .

Αϊβαλιώτες παλικάρια

ταξιδεύαν στα λιμάνια ,

στα παζάρια τα μεγάλα

είχαν του ‘ πουλιού το γάλα ’ !

Τα σμυρναίικα τα σπίτια

έλαμπαν απ ’ τα στολίδια ,

με μεταξωτούς μπερντέδες

και λουλούδια στους μπαξέδες .

Η μοίρα τα ’φερε αλλιώς ,

εγκατέλειψαν το βιος ,

και βρεθήκαν στην Ελλάδα

μόνο με μια ‘ λαμπάδα ’ !

Δούλεψαν σκληρά , με κόπο ,

για ν ’ αλλάξουνε τον τόπο .

Φέραν τον πολιτισμό τους

και μας έδωσαν το φως τους 18.

Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α

1. Keil J. and A. von Premerstein – Berichte uber eine dritte Reise in Lydien – Wien 1914

2. Foss C. – A neighbor of Sardis : The Lydian city of Tmolus and its successors – 1982 , p.178-201

3. Strabon – The Geographic – VI , Translation by Jones H. – London 1929, p.173

4. Foss C. – Sites and strongholds of northern Lydia – 1987 , p.81-101

5. Foss C. – Explorations in Mount Tmolus – 1978 , p.21-60

6. Jacoby F. – Ancient Literary Sources on Sardis – Cambridge 1972

7. Pearson L. – Ancient Ionian Historians – Herodotus , Oxford 1939

8. DigdafromWikipedia.org/Digda

9. Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού – Μητρόπολη Θείρων & Ηλιουπόλεως – Επισκοπικός κατάλογος 1960

10. Περιοδικό « Λυχνάρι » – άρθρο « Πόλεις & Πολίσματα της Μ. Ασίας» – εκδ. ΙωνικούΣυνδέσμου – Ιούνιος 2011 , τ.43, σ.11-14

11. Constantinides C. L. – Turkish tobacco : a manual for planters, dealers and manufacturers. W. & J. Rounce , London 1912 , p.57

12. Journal “ The Scotsman ” – Greeks in Asia Minor – January 11^th 1915 , p.8

13. Από το βίο και την προσφορά του στρατηγού Αρ. Χασαπίδη στη Μικρασιατική Εκστρατεία – ΣΜΥ , Τρίκαλα 2005 , σ.20-21

14. Περιοδικό « Επίκαιρα » – Από το ημερολόγιο ενός στρατιώτη – Φ.171 – 03.05.2008 , σ. Ε5

15. Καψής Γ. – Χαμένες πατρίδες – εκδ. Λιβάνη , Αθήνα 1960

16. Καραγκούλη Ε. – Εκεί που τα ρόδια δεν είχαν αγκάθια – Μαρτυρία Δέσποινας Καλαϊτζή – Ρουμελιώτου , Αθήνα 1995 , σ.65

17. Калцева – Царева Е. – Храм Артемиды – Стихотворения – Библиотека Духовной Науки – поэзия – пер. ТодисК. Н. , Ставрополь 2012г.

18. Θώδης Κ. Ν. – Α΄ Ποιητική Συλλογή – ποίημα : Οι πρόσφυγες , Σταυρούπολη Ρωσία 2009.

19. http://www.ktdrus.gr/index.files/article_11.html

http://mikrasiatis.gr/?p=8828