Του Πάτροκλου Χατζηαλεξάνδρου
Η οικογένειά του είναι μια παλαιότατη Βυζαντινή οικογένεια που έφυγε κάποτε από το Βυζάντιο κι εγκαταστάθηκε στο Αρχαίο Δάλμαιο, στις Δαλματικές ακτές κι αργότερα στο Capo d' Istria, απ' όπου πήρε και το όνομά της διότι παλαιότερα λεγότανε Vittori. O πατέρας του ονομαζότανε Αντόνιο Μαρία Βιτόρι Καποδίστρια κι η μητέρα του ήταν από την Κύπρο, ονομαζότανε Διαμαντίνα (Αδαμαντία) Γονέμη. Έτσι ο Καποδίστριας ήταν μίγμα Κέρκυρας και Κύπρου κι αυτό έδωσε σφραγίδα στην εν συνεχεία συμπεριφορά του. Η οικογένεια Καποδίστρια είναι γνωστή κι από άλλους προγόνους του που αναφέρονται σε γεγονότα πριν και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ο Νικόλαος Καποδίστριας, είχε διαθέσει τεράστια ποσά στη Κωνσταντινούπολη για ν' απελευθερωθούν πολλοί Κρήτες που είχαν αιχμαλωτισθεί από τους Τούρκους μετά την επανάσταση του 1669 κι είχαν οδηγηθεί στη Βασιλεύουσα. Ο Αλεβίζος Καποδίστριας που ξεσήκωσεν επανάσταση στη Βόρειο Ήπειρο επικεφαλής των κατοίκων της Χιμάρας με τη βοήθεια Ενετών, αλλά κι άλλοι επίσης αγωνιστές που προσέφεραν μεγάλες υπηρεσίες.
Ο πατέρας του Καποδίστρια σπούδασε στην Ιταλία στο Πατάβιον (σήμερα Πάντοβα) Νομικά. Εδώ πρέπει να τονίσω πως όσα πανεπιστήμια ιδρύθηκαν στην Ρουμανία, Αυστρία κι Ιταλία την εποχή 1300-1500 κι ανέτηξαν τις επιστήμες (Πανδιδακτήρια ονομάζονταν τότε κι αργότερα Πανεπιστήμια) ιδρύθηκαν όχι από Ρουμάνους, Αυστριακούς ή Ιταλούς, αλλά από Έλληνες, ιδίως από τη Μικρά Ασία. Αφού λοιπόν σπούδασε στην Ιταλία επέστρεψε στη Κέρκυρα κι άρχισε να ασχολείται μ' επαναστατικά κινήματα. Αυτός συνέταξε το 1800, μετά την υποτυπώδη απελευθέρωση της Κέρκυρας και τη θέση της υπό την υψηλή ηγεμονία του Σουλτάνου το πρώτο Σύνταγμα. Πήγε μάλιστα στην Κωνσταντινούπολη, το υπέβαλε στο σουλτάνο κι αυτός το αποδέχτηκε.
Ο Ιωάννης γεννήθηκε στη Κέρκυρα στις 10 Φλεβάρη 1776 κι είχε τον τίτλο του Κόμη. Ήτανε δευτερότοκος γιος αλλά το 6ο παιδί των γονιών του. Υπήρχε ο μεγαλύτερος, ο Βιάρος κι ο μικρότερος, ο Αυγουστίνος. Σπούδασε τα πρώτα γράμματα στο μοναστήρι της Αγίας Ιουστίνης στο προάστειο της Γαρίτσας -σχολείο των αριστοκρατών της εποχής-, από το 1781, όπου έμαθε πολύ καλά Λατινικά, Ιταλικά και Γαλλικά. Το 1788 αναπτύσσεται πολύ έντονα το θρησκευτικό του συναίσθημα και συχνάζει στη Μονή Πλατυτέρας, όπου ο μοναχός Συμεών τονε κατηχεί με πάθος στην ορθόδοξη πίστη. Το 1792 σώζεται από θαύμα, σε ατύχημα με άλογο που το αποδίδει στη Παναγιά τη Πλατυτέρα κι η πίστη του στον Θεό δυναμώνει. 2 χρόνια μετά πηγαίνει στη Βενετία και την επόμενη χρονιά πηγαίνει στη Πάντοβα κι εγγράφεται στο εκεί πανεπιστήμιο, όπου σπούδασε Ιατρική. Αποφοιτά το 1797 στις 10 Ιουνίου κι επιστρέφει αμέσως στη Κέρκυρα όπου εξασκούσε την ιατρική αφιλοκερδώς γιατί ήταν πολύ πλούσιος. Είχε κτήματα στη Κέρκυρα αλλά κι αλλού, τόσο μέσα, όσο και έξω από τα Βαλκάνια. Από τα τέλη του 1798 αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στη πολιτική, ειδικότερα μετα τον πόλεμο των Ρωσωτούρκων εναντίον των Γάλλων. Τότε η οικογένεια Καποδίστρια καταφεύγει στη Κερκυραϊκήν ύπαιθρο και πολεμά με το μέρος των πρώτων. Την επόμενη χρονιά η γαλλική φρουρά παραδίδει την πόλη στους Ρωσώτουρκους και για ένα διάστημα, ο ίδιος διατέλεσε αρχίατρος του τουρκικού στρατιωτικού νοσοκομείου, που ιδρύθηκε τότε στην Κέρκυρα.
Το 1797 τα Ιόνια νησιά, που ήταν έδαφος της Δημοκρατίας της Βενετίας, πέρασαν στον έλεγχο των Γάλλων του Ναπολέοντα, όταν αυτοί κατέλαβαν τη Βενετία. Το 1799, Ρωσία και Τουρκία μαζί, πήραν τα νησιά από τους Γάλλους. Υπό την προστασία της Ρωσίας το 1800, δημιουργήθηκε το πρώτο ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος μετά την 'Αλωση της Κωνσταντινούπολης, η Δημοκρατία της Επτανήσου Πολιτείας. Πρώτος Πρόεδρος της Γερουσίας της Δημοκρατίας, που πήρε διασχίζοντας έφιππος την Κωνσταντινούπολη το 1801 το φιρμάνι της αυτονομίας, ήταν ο Αντώνιος Καποδίστριας, πατέρας του Ιωάννη. Η Μεγάλη Ιδέα της ανασύνταξης της Μεγάλης Ελλάδας γεννήθηκε εκείνη την εποχή στα Επτάνησα.
Το Μάρτη του 1800 τα Ιόνια νησιά ανακηρύσσονται σε υποτελή πολιτεία στον Τούρκο Σουλτάνο, η οποία όφειλε να κυβερνιέται από την αριστοκρατία του τόπου. Ο Καποδίστριας καταρχάς, γίνεται Έκτακτος επίτροπος της τοπικής κυβέρνησης, αργότερα γίνεται Υπαρχηγός και τέλος Γραμματέας της Επικράτειας για τις υποθέσεις εξωτερικών, εσωτερικών κι εμπορίου. Το 1802 ιδρύει την Ιατρικήν Εταιρεία της Κέρκυρας, που τελικά υπήρξε κι ο πρώτος ελληνικός ιατρικός σύλλογος Από τότε αποκτά στενούς δεσμούς με τη Ρωσική Αυλή. Το 1803, με την ψήφιση του Δημοκρατικού Συντάγματος που συνέταξε ο Ιωάννης Καποδίστριας, Πρόεδρος της Γερουσίας εξελέγη ο κόμης Θεοτόκης και Γενικός Γραμματέας της Επικράτειας (Καγκελάριος) ανέλαβε ο Ιωάννης Καποδίστριας σε ηλικία 27 ετών. Λίγους μήνες μετά, ο Θεοτόκης πέθανε και πρακτικά, μόνος Κυβερνήτης της Ιονίου Πολιτείας ήταν ο κόμης Ιωάννης, ενώ ο πατέρας του αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική σκηνή.
Oι Ναπολεόντειοι πόλεμοι δεν άλλαξαν μόνο το ευρωπαϊκό πολιτικό σκηνικό, αλλά προκάλεσαν έντονες ανακατατάξεις και στα κατεχόμενα από τους Οθωμανούς Βαλκάνια. Η ρωσο-τουρκική συνεργασία στα Επτάνησα κράτησε πολύ λίγο. Ο Ναπολέων κατευθυνόμενος στην Αίγυπτο, εξασφάλισε τη φιλία της Τουρκίας, την οποία σκόπευε να χρησιμοποιήσει κι ως δύναμη αντιπερισπασμού των δυνάμεων της Ρωσίας. Η ρωσική διπλωματία απαντώντας, προκάλεσε τη Σερβική Επανάσταση του 1803, ενώ ακολουθώντας γαλλικές συμβουλές, η Τουρκία επετέθη στους πιθανούς Έλληνες επαναστάτες (επιχειρήσεις του Αλή Πασά κατά των Σουλιωτών, 1803-1804, και σφαγή των Καπεταναίων της Πελοποννήσου κατά τη διάρκεια της οποίας εξοντώθηκαν οι περισσότεροι Κολοκοτρωναίοι, ενώ ο Θεόδωρος σώθηκε στη Ζάκυνθο με τη βοήθεια των Μούρτζινων της Μάνης).
Tο 1806, άρχισε ο αναμενόμενος -μετά την ήττα των Ρώσων στο Αούστερλιτς- ρωσο-τουρκικός πόλεμος. Στα πλαίσιά του, οι Τούρκοι (ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων) με τη βοήθεια του Ναπολέοντα (διάθεση πυροβολικού) επιτέθηκαν στη Λευκάδα (Αγία Μαύρα). Όταν ο Αλή Πασάς με στρατό επιχείρησε να καταλάβει τη Λευκάδα, ο Καποδίστριας δέχτηκε να οργανώσει την άμυνα του νησιού και με τις άμεσες ενέργειές του κατάφερε να ματαιώσει τα σχέδια του Αλή Πασά. Εκεί γνωρίστηκε με τον Μητροπολίτη 'Αρτας -αργότερα Ουγγροβλαχίας- Ιγνάτιο, πνευματικό πατέρα των Σουλιωτών (ο οποίος θα παραμείνει φίλος και συνεργάτης του ως το θάνατό του) και τον Κολοκοτρώνη, στον οποίο ανέθεσε πειρατικές επιδρομές με πλοία στο Αιγαίο.
Οργάνωσε μαζί με τον Έλληνα Στρατηγό του ρωσικού στρατού Παπαδόπουλο, τον πρώτο πραγματικό ελληνικό στρατό, προσλαμβάνοντας όχι μόνο τους Σουλιώτες, αλλά και τους Πελοποννήσιους και τους Ρουμελιώτες Καπεταναίους. Στα νώτα του Αλή δημιούργησε αντιπερισπασμούς συντονίζοντας τις επιθέσεις του Κατσαντώνη, του Ίσκου κι άλλων. Για ενίσχυση της Α' Επανάστασης των Σέρβων (1803-1808), ο Νίκος Τσάρας πραγματοποίησε τη μυθική προέλασή του από τον Όλυμπο προς τη Σερβία, σε συνεννόηση με τον Ρώσο Ναύαρχο στο Αιγαίο, Σινιάβιν. O Καποδίστριας, που ασφαλώς ήταν μέτοχος της Μεγάλης Ιδέας για την αναγέννηση της Ελλάδας, στη συγκέντρωση των Καπεταναίων στην παραλία του Μαγεμένου της Λευκάδας, μετά την απόκρουση της επίθεσης του Αλή-Πασά, τους είπε:
Οργάνωσε μαζί με τον Έλληνα Στρατηγό του ρωσικού στρατού Παπαδόπουλο, τον πρώτο πραγματικό ελληνικό στρατό, προσλαμβάνοντας όχι μόνο τους Σουλιώτες, αλλά και τους Πελοποννήσιους και τους Ρουμελιώτες Καπεταναίους. Στα νώτα του Αλή δημιούργησε αντιπερισπασμούς συντονίζοντας τις επιθέσεις του Κατσαντώνη, του Ίσκου κι άλλων. Για ενίσχυση της Α' Επανάστασης των Σέρβων (1803-1808), ο Νίκος Τσάρας πραγματοποίησε τη μυθική προέλασή του από τον Όλυμπο προς τη Σερβία, σε συνεννόηση με τον Ρώσο Ναύαρχο στο Αιγαίο, Σινιάβιν. O Καποδίστριας, που ασφαλώς ήταν μέτοχος της Μεγάλης Ιδέας για την αναγέννηση της Ελλάδας, στη συγκέντρωση των Καπεταναίων στην παραλία του Μαγεμένου της Λευκάδας, μετά την απόκρουση της επίθεσης του Αλή-Πασά, τους είπε:
«Συντόμως, η Πατρίς θα σας ξανακαλέσει για σκοπό πολύ υψηλότερο».
Το «συντόμως» άργησε, γιατί ο Τσάρος, στη συμφωνία του Τιλσίτ, παρέδωσε να νησιά στο Ναπολέοντα. Tο 1807 λοιπόν, στα Νησιά ξανάρχονται οι Γάλλοι. Ο Καποδίστριας αποσύρεται. Ο Δ. Ρώμας όμως, μαζί με τον Κολοκοτρώνη, προτείνουν στο Γάλλο διοικητή των Νησιών τη συγκρότηση στρατιωτικής δύναμης, που θα εξοπλιζόταν από τους Γάλλους για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Η Επανάσταση θα ήταν ελληνο-τουρκική. Σύμμαχος του Κολοκοτρώνη ήταν ο Λαλαίος Τούρκος Αλη-Φαρμάκης. Το σχέδιο σταματάει το 1809, όταν καταλαμβάνουν τα νησιά οι 'Αγγλοι κι ο Καποδίστριας φεύγει για τη Ρωσία. Είχεν ήδη προσκληθεί, μετά την παράδοση της Επτανήσου από τον Τσάρο στον Ναπολέοντα το 1807 με τη συνθήκη του Τελσίτ, στην Αγία Πετρούπολη από τον τότε Υπουργό Εξωτερικών του Τσάρου Ρουμιάντσεφ, με την μεσολάβηση του Ζακυνθινού κόμη Γεωργίου Μοτσενίγου, για να ενταχθεί στη ρωσική Διπλωματική Υπηρεσία. Η φλόγα της «Μεγάλης Ιδέας» αναθερμάνθηκε μετά τη νίκη της Ρωσίας κατά του Ναπολέοντα.
Το «συντόμως» άργησε, γιατί ο Τσάρος, στη συμφωνία του Τιλσίτ, παρέδωσε να νησιά στο Ναπολέοντα. Tο 1807 λοιπόν, στα Νησιά ξανάρχονται οι Γάλλοι. Ο Καποδίστριας αποσύρεται. Ο Δ. Ρώμας όμως, μαζί με τον Κολοκοτρώνη, προτείνουν στο Γάλλο διοικητή των Νησιών τη συγκρότηση στρατιωτικής δύναμης, που θα εξοπλιζόταν από τους Γάλλους για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Η Επανάσταση θα ήταν ελληνο-τουρκική. Σύμμαχος του Κολοκοτρώνη ήταν ο Λαλαίος Τούρκος Αλη-Φαρμάκης. Το σχέδιο σταματάει το 1809, όταν καταλαμβάνουν τα νησιά οι 'Αγγλοι κι ο Καποδίστριας φεύγει για τη Ρωσία. Είχεν ήδη προσκληθεί, μετά την παράδοση της Επτανήσου από τον Τσάρο στον Ναπολέοντα το 1807 με τη συνθήκη του Τελσίτ, στην Αγία Πετρούπολη από τον τότε Υπουργό Εξωτερικών του Τσάρου Ρουμιάντσεφ, με την μεσολάβηση του Ζακυνθινού κόμη Γεωργίου Μοτσενίγου, για να ενταχθεί στη ρωσική Διπλωματική Υπηρεσία. Η φλόγα της «Μεγάλης Ιδέας» αναθερμάνθηκε μετά τη νίκη της Ρωσίας κατά του Ναπολέοντα.
Έφθασε στην Αγία Πετρούπολη στις 16 Ιανουαρίου 1809. Εκεί, στην Αγία Πετρούπολη, χάρη στις ικανοτητές του, κερδίζει την εμπιστοσύνη του Τσάρου και γίνεται Υπουργός των Εξωτερικών και σύμβουλος της κυβέρνησής του. Γίνεται οπαδός της "Πεφωτισμένης Δεσποτείας" δηλαδή του εκσυγχρονισμού της κοινωνίας και των μεταρρυθμίσεων χωρίς όμως την επαναστατική παρεμβολή του λαού.
Τοποθετήθηκε ως υπεράριθμος Ακόλουθος και το 1811 για λόγους υγείας ζήτησε και διορίστηκε κανονικά στη Ρωσική Πρεσβεία στη Βιέννη, ως Ακόλουθος με αρμοδιότητα τις εμπορικές σχέσεις. Στη διάρκεια του Συνεδρίου της Βιέννης, ο Καποδίστριας συναντιέται με όλους τους επιφανείς Έλληνες που συρρέουν εκεί (Μητροπολίτης Ιγνάτιος, 'Ανθιμος Γαζής, Γεώργιος Σταύρου, Ανδρέας Μουστοξύδης, Φίλιππος Χατζής, αδελφοί Μπαλάκη, ο στρατηγός Δούκας που υπηρετούσε στον αυστριακό στρατό, ο Ιωάννης Μαυρογένης, πρόξενος της Τουρκίας στη Βιέννη και άλλοι, μεταξύ των ο Αθ. Τσακάλωφ). 'Αλλωστε, ο Καποδίστριας φρόντισε να γνωριστεί και με όλη την ελληνική κοινότητα. Η μοίρα τα 'φερεν έτσι, ώστε στη Βιέννη, εκεί που γεννήθηκε το κίνημα του Ρήγα, να πάρει σάρκα κι οστά το όραμα της ελευθερίας των Ελλήνων.
Πρώτη κίνησή του στη Βιέννη ήταν η συγκρότηση της Φιλομούσου Εταιρείας, στην οποία πέτυχε να εντάξει ως μέλος και τον ίδιο τον Τσάρο. Δημιούργησεν έτσι, ένα φορέα νόμιμο, μέσα από τον οποίο μπορούσαν να δραστηριοποιούνται οι Έλληνες για τον Σκοπό, αλλά και να συλλέγουν χρήματα για τις τεράστιες μελλοντικές ανάγκες του αγώνα σ' ένα «νόμιμο ταμείο». Δεύτερο βήμα ήταν η δημιουργία του "παράνομου" μηχανισμού της Φιλικής Εταιρείας, που θα διοργάνωνε τον στρατό της Επανάστασης. Η αποστολή ανατέθηκε στους Τσακάλωφ και Σκουφά, που απευθύνθηκαν στις λαϊκές τάξεις. Η Φιλική Εταιρεία, όπως είπαμε, είχεν αόρατη Αρχή, αλλά όχι αρχηγό. Όλων όμως, τα βλέμματα ήταν στραμμένα στον Καποδίστρια. Αν πρέπει η Αρχή να αποκτήσει πρόσωπα, αυτά ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Δ. Ρώμας, ο Ιγνάτιος και κάτω απ' αυτούς ο Ανδρέας Μουστοξύδης, ο Αντώνιος Κομιζόπουλος εκ Φιλιππουπόλεως, έμπορος στη Μόσχα, ο 'Ανθιμος Γαζής, ο Παναγιώτης Σέκερης, ο Νικόλαος Παξιμάδης Ιωαννίτης, μεγαλέμπορος στη Μόσχα κι ίσως κι ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Οι Κομιζόπουλος και Παξιμάδης ανέλαβαν το έργο της συγκρότησης του επαναστατικού μηχανισμού μακράν του Καποδίστρια κι αυτοί στρατολόγησαν τους Σκουφά και Τσακάλωφ. Ο ρόλος του Σέκερη είναι επίσης σημαντικός, αφού οι Σπηλιάδης κι Αναγνωσταράς δούλευαν στην επιχείρηση του.
Ο Γάλλος ευγενής Αύγουστος Ντε Λαγκάρντ, που μετά τη Γαλλικήν Επανάσταση, έγινε «διάσημος» κοσμικός εμιγκρέ των ευρωπαϊκών αυλών, στ' απομνημονεύματα του για το συνέδριο της Βιέννης (Παρίσι 1843), γράφει εκτενώς για τους δυο διασήμους Έλληνες του συνεδρίου, τον Καποδίστρια και τον Υψηλάντη κι αναφερόμενος στις προσπάθειες προς απελευθέρωσιν της Ελλάδος, αναφέρεται στην «Εταιρεία του Ρήγα», σε μια δεύτερη μυστική εταιρεία πού σχηματίστηκε στην Ιταλία με στόχο να αξιοποιήσει τη γαλλική επαναστατική πολιτική κι επισημαίνει:
"...Όταν ολόκληρος η Ευρώπη ησχολείτο εις την Βιέννην, με τη διαμόρφωσιν της νέας ευρωπαϊκής τάξεως, εσχηματίσθη μια Τρίτη Ελληνική Εταιρεία. Η νέα Εταιρεία ωργανώθει υπό την σημαίαν της θρησκείας κι επιζητούσε την υποστήριξιν του Τσάρου. Ωνομάσθη «Εταιρεία των Φιλομούσων». Το έμβλημά της ήτο ένας δακτύλιος επί του οποίου είχαν χαράξει μία γλαύκα και τον Κένταυρο Χείρωνα... Η στολή των μελών ήταν ολόμαυρη και συνοδεύετο από σκούφο, επί του οποίου απεικονίζονταν μια νεκροκεφαλή κι υπ' αυτήν δύο οστά σταυροειδώς τοποθετημένα. Τα χρώματα της εταιρείας ήταν άσπρο-μαύρο-κόκκινο. Η εταιρεία αυτή έφθασε να αριθμεί 60.000 μέλη. Είχε τέσσαρας μυστικές τάξεις. Ένας πέπλος βαθύτατου μυστηρίου εκάλυπτε την φύσιν της...
...Εις των φλογερωτέρων υποστηρικτών της ήταν ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος. Ο Υψηλάντης ήταν εις εκ των πρώτων μυστών της".
Το 1812, λόγω του συνεχιζόμενου ρωσο-τουρκικού πολέμου, αποσπάστηκε στο Διπλωματικό γραφείο του Αρχιστράτηγου της Στρατιάς του Δούναβη. Εκεί, γνωρίστηκε με τον Έλληνα Στρατηγό Κομνηνό και τον Έλληνα διπλωμάτη Ροδοφοινίκη, που κατηύθυνε τη σερβική Επανάσταση. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου, ο Καποδίστριας, αφού φρόντισε να χορηγηθεί άφθονη βοήθεια στους Σέρβους (που εγκαταλείφθηκαν πια μόνοι τους έναντι των Τούρκων), ακολούθησε το νέο αρχηγό του Στρατού του Δούναβη, Ναύαρχο Τσιτσαγκόφ, όταν ανέλαβε αρχιστράτηγος του ρωσικού στρατού που αντιμετώπιζε τον Ναπολέοντα. Έμεινε στο διπλωματικό Γραφείο του Αρχιστράτηγου μέχρις ότου τον κάλεσε κοντά του ο Τσάρος, ο οποίος εκτίμησε την προσφορά του στο μέτωπο (οργάνωσε το δίκτυο συλλογής κι ανταλλαγής πληροφοριών της ρωσικής στρατιάς) και μετά τη μάχη της Λειψίας (1813), του ανέθεσε την αποστολή για την απόσπαση της Ελβετίας από τη γαλλική κηδεμονία και την αποκατάσταση της Ενότητας της χώρας με τη θέσπιση νέου Συντάγματος.
Αφού συνέταξε το Σύνταγμα της Ελβετίας που προέβλεπε την ουδετερότητά της (ήταν ο δημιουργός της Ελβετίας), προσκλήθηκε στο Συνέδριο της Βιέννης ως το πιο χαμηλόβαθμο μέλος της ρωσικής αντιπροσωπείας, διότι ο Τσάρος τον θεωρούσε ικανό να αντιμετωπίσει κι εκεί, τον Μέτερνιχ, όπως τα κατάφερε στην Ελβετία. Στη διάρκεια του Συνεδρίου, ο Καποδίστριας εξελίχθη σε Α' Διπλωματικό Σύμβουλο του Τσάρου και τέλος, σε Υπουργό επί των Εξωτερικών. Οι επιτυχίες και στη νέα του θέση προκάλεσαν το ενδιαφέρον και την εύνοια του τσάρου, κι εστάλη στην επόμενη δύσκολή του αποστολή. Το 1814 στο Παρίσι, πήρε μέρος στην υπογραφή της ειρήνης με τη Γαλλία. Για τις υπηρεσίες αυτές του δόθηκε το παράσημο του Αγίου Βλαδίμηρου. Ο τυπικός διορισμός του σε υπουργό επί των εξωτερικών εκδόθηκε το 1815.
Από τον Ιούνιο του 1814 όμως, η Αγγλία είχε καταλάβει την Κέρκυρα. Από τότε δεν χάνει ευκαιρία, σε κάθε συνάντησή του με τον τσάρο, να του μιλάει για την οικτρή κατάσταση στην οποία βρισκόταν οι ορθόδοξοι της Ανατολής, για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους, και για ό,τι είχε σχέση με το ελληνικό πρόβλημα. Με ενέργειές του έγινε έρανος, στον οποίο συνεισέφεραν ο ίδιος ο τσάρος κι άλλα σημαίνοντα πρόσωπα που ήταν συγκεντρωμένα στη Βιέννη. Τα χρήματα επρόκειτο να διατεθούν κατά φράση του Καποδίστρια «...υπέρ των πτωχών Ελλήνων, των διψώντων παιδείαν», με φαινομενικό σκοπό να χρησιμεύσουν για τη συλλογή και τη διατήρηση των λειψάνων των αρχαίων μνημείων. Έτσι πάντως ξεκίνησε η ονομαστή για τη δράση της «Εταιρία των Φιλομούσων».
Μετά την ήττα του Ναπολέοντα αρχίζουν οι συζητήσεις για τη συνθήκη ειρήνης. Ο Τσάρος διορίζει τον Καποδίστρια, σύμβουλο του με δικαιώματα, χωρίς ακόμα να τον κάνει υπουργό εξωτερικών και του ζητάει να διαπραγματευθεί τη συνθήκη. Ο Καποδίστριας αντιμετωπίζει προσωπικότητες όπως τον Ταλεϋράνδο, τον Μέτερνιχ κι απ' όλους τους ιστορικούς αναφέρεται πως ήτανε καλύτερος απ' όλους τους άλλους. Στη συνθήκη που έγινε δε θέλησε, να καταστραφεί τελείως η Γαλλία αν και θα μπορούσε να το είχε κάνει γιατί εκπροσωπούσε μια πολύ μεγάλη δύναμη τη Ρωσία. Ο Ναπολέων είναι εξόριστος στη νήσο Έλβα. Επιστρέφει, γίνεται η μάχη του Βατερλό και φτάνουμε στο 1815 (Από τον Σεπτέμβριο του 1814 και το 1815 για την ακρίβεια) όπου γίνονται φοβερά διπλωματικά γεγονότα. Πρίγκιπες, βασιλιάδες, αυτοκράτορες, ηγεμόνες, διπλωμάτες. Όλη η Ευρώπη αγωνίζεται ώστε να πετύχει κάθε λαός την καλύτερη συνθήκη γι' αυτόν. Εκεί στέλνεται κι ο Καποδίστριας. Τότε είχε προσπαθήσει να πείσει τον τσάρο να μην συναινέσει στη δημιουργία της Ιεράς Συμμαχίας. Το έγγραφο που ο τσάρος έθεσε υπ' όψιν του ο Καποδίστριας το απέρριψε, αλλά ο τσάρος εκείνη την εποχή βρισκότανε κάτω από την επίδραση της βαρώνης Γκρούδενερ, μιας μυστικοπαθούς γυναίκας που τότε κατά σύμπτωση πολέμησε την Ελλάδα, ενώ αργότερα την ωφέλησε. Αυτή έπεισε τον τσάρο να υπογράψει την συνθήκη των Παρισίων και να δημιουργηθεί η Ιερά Συμμαχία.
Μέσα σε τέτοιο ανθελληνικό πνεύμα, γιατί δεν δεχόντουσαν να γίνονται επαναστάσεις κατάφερε ο Καποδίστριας να δεχτούν όλοι: Αγγλία, Γαλλία, Πρωσία, Αυστρία, την απελευθέρωση της Ιονίου πολιτείας. (Τουλάχιστον με την «υψηλή» εποπτεία της Αγγλίας). Ελευθερώθηκε η Ελλάδα σ' αυτό το νησιωτικό σύμπλεγμα. Η συνθήκη υπογράφτηκε τον Νοέμβριο του 1815 κι ήταν μια από τις μεγαλύτερες επιτυχημένες προσπάθειες του Καποδίστρια. Προσπάθησε να πείσει τον Τσάρο ν' απελευθερώσει και την υπόλοιπη Ελλάδα. Η επιθυμία του αυτή ήταν γνωστή στους Ευρωπαϊκούς κύκλους γιατί κατά τη διάρκεια γεύματος, (όπως αναφέρει κι ο Βαλαωρίτης) είχε κάνει πρόποση: «Στην απελευθέρωση όλου του γένους». Όλο το γένος δεν σήμαινε μόνο ο Ελλαδικός χώρος, αλλά η απελευθέρωση από τον Ίστρο ποταμό μέχρι τη Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία. Ο Tσάρος τον άκουσε με προσοχή. Ο Καποδίστριας του έδωσε υπομνήματα (όπως αναφέρει και στην αυτοβιογραφία του) που του περιγράφει τη δύσκολη θέση των Ελλήνων, τη δυστυχία που έχουνε περιέλθει οι ομόδοξοι και ζήτησε τη βοήθεια του Τσάρου. Ο τσάρος τον χτύπησε φιλικά στη πλάτη και του απάντησε: «Το κάθε πράγμα στον καιρό του». Έτσι, τότε, το 1815, το μόνο που πέτυχε ήταν η απελευθέρωση των Ιονίων νησιών. Την επόμενη χρονιά, στις 31 Γενάρη, προβιβάζεται σε μυστικό σύμβουλο, βαθμός που βρισκότανε στη 3η θέση στην ρωσική ιεραρχία.
Μέσα σε τέτοιο ανθελληνικό πνεύμα, γιατί δεν δεχόντουσαν να γίνονται επαναστάσεις κατάφερε ο Καποδίστριας να δεχτούν όλοι: Αγγλία, Γαλλία, Πρωσία, Αυστρία, την απελευθέρωση της Ιονίου πολιτείας. (Τουλάχιστον με την «υψηλή» εποπτεία της Αγγλίας). Ελευθερώθηκε η Ελλάδα σ' αυτό το νησιωτικό σύμπλεγμα. Η συνθήκη υπογράφτηκε τον Νοέμβριο του 1815 κι ήταν μια από τις μεγαλύτερες επιτυχημένες προσπάθειες του Καποδίστρια. Προσπάθησε να πείσει τον Τσάρο ν' απελευθερώσει και την υπόλοιπη Ελλάδα. Η επιθυμία του αυτή ήταν γνωστή στους Ευρωπαϊκούς κύκλους γιατί κατά τη διάρκεια γεύματος, (όπως αναφέρει κι ο Βαλαωρίτης) είχε κάνει πρόποση: «Στην απελευθέρωση όλου του γένους». Όλο το γένος δεν σήμαινε μόνο ο Ελλαδικός χώρος, αλλά η απελευθέρωση από τον Ίστρο ποταμό μέχρι τη Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία. Ο Tσάρος τον άκουσε με προσοχή. Ο Καποδίστριας του έδωσε υπομνήματα (όπως αναφέρει και στην αυτοβιογραφία του) που του περιγράφει τη δύσκολη θέση των Ελλήνων, τη δυστυχία που έχουνε περιέλθει οι ομόδοξοι και ζήτησε τη βοήθεια του Τσάρου. Ο τσάρος τον χτύπησε φιλικά στη πλάτη και του απάντησε: «Το κάθε πράγμα στον καιρό του». Έτσι, τότε, το 1815, το μόνο που πέτυχε ήταν η απελευθέρωση των Ιονίων νησιών. Την επόμενη χρονιά, στις 31 Γενάρη, προβιβάζεται σε μυστικό σύμβουλο, βαθμός που βρισκότανε στη 3η θέση στην ρωσική ιεραρχία.
Το 1817 η Φιλική Εταιρία του πρότεινε ν' αναλάβει την αρχηγία της επανάστασης στην Ελλάδα. Τον επισκέφτηκε στην Πετρούπολη εκ μέρους της Φιλικής Εταιρίας ένας ύποπτος τυχοδιώκτης, ο Ν. Γαλάτης (μακρινός ανηψιός του Καποδίστρια κι ένας από τους πρώτους που στρατολογήθηκαν από τον Σκουφά) και του ζήτησε ν' αναλάβει την αρχηγία της. Εκείνος όχι μόνον αρνήθηκε, αλλά και με αυστηρό τρόπο μίλησε στο Γαλάτη, τονίζοντάς του ότι τα σχέδιά τους μπορούν να παρασύρουν το έθνος στην καταστροφή. Αρνήθηκε, όχι γιατί ήταν φίλος της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα, αλλά γιατί από τη φύση του αντιπαθούσε τις επαναστατικές μεθόδους πάλης όπως επίσης και γιατί πίστευε πως η επιλογή δεν ήταν κατάλληλη για την έκρηξη της Εθνικής Επανάστασης. Επιπλέον είχε τη γνώμη ότι μια επανάσταση που θα στηριζόταν σε νέες δυνάμεις δεν θα έφερνε κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Ο Γαλάτης εκτελέστηκε από τον Δημητρόπουλο, κατ' εντολή του Τσακάλωφ, κοντά στις Σπέτσες.
Το 1818 πήρε άδεια από τον τσάρο και πήγε στην Κέρκυρα για να φροντίσει για την υγεία του. Εκεί τον επισκέφτηκαν ο Θ. Κολοκοτρώνης, ο Μ. Μπότσαρης κι άλλοι καπετάνιοι, τους οποίους ενίσχυσε οικονομικά όσο μπορούσε, αλλά και τους δήλωσε πως ο τσάρος δεν έχει καμμιά διάθεση να έρθει σε ρήξη με την Τουρκία και δεν πρέπει να περιμένουν τίποτε αξιόλογο από την πλευρά της Ρωσίας.
Στο τέλος του 1819 ή τις αρχές του 1820, ο Καποδίστριας δέχθηκε στην Πετρούπολη τον Ξάνθο που του πρότεινε ν' αναλάβει την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας, μα και πάλι αρνήθηκε (η ακριβής ημερομηνία δεν είναι απόλυτα διασταυρωμένη) και του υπέδειξε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη ως ένα πιθανό καλό ηγέτη. Ο ίδιος ο Υψηλάντης, στην επιστολή του λίγο πριν τον θάνατό τους προς τον Τσάρο Νικόλαο Α' το 1827, γράφει ότι ο Καποδίστριας τον συμβούλευσε και τον παρακίνησε να ξεκινήσει (Δεσποτόπουλος, "Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας & Η Απελευθέρωση Της Ελλάδας", 1996). Όπως γράφει η Ανίτα Πρασά:
"Ο Καποδίστριας θέλησε να χρησιμοποιήσει τον Υψηλάντη, επειδή ήταν στρατηγός του ρωσικού στρατού και οικείος του Αυτοκράτορα και με την έναρξη των εχθροπραξιών θα επιδεινώνονταν οι σχέσεις Ρωσίας-Τουρκίας, ώστε να μπορέσει ο Καποδίστριας να παρασύρει τον Τσάρο σε πόλεμο με την Τουρκία".
"Ο Καποδίστριας θέλησε να χρησιμοποιήσει τον Υψηλάντη, επειδή ήταν στρατηγός του ρωσικού στρατού και οικείος του Αυτοκράτορα και με την έναρξη των εχθροπραξιών θα επιδεινώνονταν οι σχέσεις Ρωσίας-Τουρκίας, ώστε να μπορέσει ο Καποδίστριας να παρασύρει τον Τσάρο σε πόλεμο με την Τουρκία".
Το 1820 στην Πολωνία, ο Καποδίστριας δέχτηκε τον Παναγιώτη Κρεββατά. Αυτός μετέφερε στον Υψηλάντη -που στο μεταξύ είχε αναλάβει επίτροπος της Φιλικής Εταιρείας- το μήνυμα για έναρξη της Επανάστασης από τη Μολδοβλαχία. Ο Υψηλάντης, στις αφηγήσεις του προς την κόμισσα Λούλου Τιρχάιμ και τη μεγαλύτερη αδερφή της Κωνσταντία, σύζυγο του πρεσβευτού της Ρωσίας στη Βιέννη, Αντρέι Ραζουμόφσκι, έλεγε ότι συναντήθηκε με τον Καποδίστρια πριν κηρύξει την Επανάσταση κι ότι του εξέθεσε την πρόθεσή του ν' αρχίσει την εξέγερση από τη Μολδοβλαχία (κυρίως διότι περίμενε βοήθεια από τη Ρωσία) κι ότι ο Καποδίστριας, όπως γράφει ο Υψηλάντης, «συμφώνησε μαζί του και τον ενθάρρυνε». (Στα δικά του υπομνήματα στον Τσάρο Νικόλαο και στους πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων, ο Καποδίστριας αναφέρεται στη συνάντηση αυτή και λέει ότι τον απέτρεψε. Και τα δύο κείμενα είναι διπλωματικά κείμενα, που υπηρετούν έναν εν εξελίξει σκοπό και δεν είναι αυτοβιογραφικά -όπως ορισμένοι πιστεύουν- και γι' αυτό ο Καποδίστριας γράφει αυτό που συμφέρει κι όχι την αλήθεια).
Για τη σχέση Καποδίστρια - Υψηλάντη γράφει η Βαρώνη Λουλού Τιρχάιμ (μετάφραση από τα γερμανικά του Καθηγητή Π. Κ. Ενεπεκίδη). Λουλού Τυρχάιμ «Η ΖΩΗ ΜΟΥ - Αναμνήσεις 1788-1819», Μόναχο 1913-1914.
"...Κάθε ημέρα -μετά τον Νοέμβριο του 1827- μας διηγόταν ο Υψηλάντης ένα μέρος της πικρής του μοίρας... Ε, λοιπόν, ο Καποδίστριας δυστυχώς δεν είναι εντελώς ανεύθυνος για την μοίρα του Υψηλάντου.
...Κατά τα άλλα, οι συμβουλές του Καποδίστρια, στον οποίο είχε τυφλή εμπιστοσύνη ο Υψηλάντης, είχαν βέβαια, έναν σκοπό: πώς να εξυπηρετήση την πατρίδα του. Το 1821 ο Καποδίστριας θυσίασε απλούστατα έναν φίλο του...
...Τον χειμώνα του 1819-20, όταν εμείς (σ.σ η Λουλού κι η Κατερίνα) βρισκόμαστε στη Ρωσία, ήρθε ο Υψηλάντης στην Πετρούπολη με μόνο σκοπό να μας δει. Όταν τότε, αρρώστησε για πολλές εβδομάδες, τον επισκέφθηκαν μερικά επίσημα πρόσωπα της «Εταιρείας», ...κι αυτοί του ανέθεσαν χωρίς πολλές διατυπώσεις κι εν ονόματι των συμπατριωτών των την αρχηγία... Ο Υψηλάντης τους παρακάλεσε να του δώσουν τρεις μέρες καιρό για να σκεφθεί την υπόθεση και να μιλήσει με τον Καποδίστρια... Ο Καποδίστριας, που ήταν πληροφορημένος για όλα, επεδοκίμασε μ' ενθουσιώδη λόγια την πατριωτική επιθυμία του φίλου το και του είπε, ότι κι αν η ευρωπαϊκή πολιτική δε θα επέτρεπε στον Τσάρο να κηρυχθεί ανοικτά υπέρ της ελληνικής υποθέσεως, η καρδιά του θα είναι πέρα για πέρα με τους Έλληνες.
...Παρ' όλες τις διαβεβαιώσεις, ο Υψηλάντης ζήτησε να μιλήσει με τον Τσάρο, αλλά ο Καποδίστριας τον εμπόδισε... τον απέτρεψε μάλιστα, από το ν' αποχωρήσει από το ρωσικό στρατό, με τη δικαιολογία ότι το διάβημα αυτό θ' αποθάρρυνε τους Έλληνες της Πελοποννήσου, που βλέπανε στο αξίωμά του, ως Ρώσου αξιωματικού, μίαν απόδειξη της προστασίας του Τσάρου...
...Ο Υψηλάντης, αφού τελείωσε το σχέδιο των επιχειρήσεων, το 'δειξε στον Καποδίστρια, που έμεινε τόσον ικανοποιημένος, ώστε πήδηξε από τη χαρά του, τον αγκάλιασε και τον εγέμισε με εγκώμια".
Όταν ξέσπασε η επανάσταση του 1821, προσπάθησε να πείσει το Ρώσο Αλέξανδρο Α' να επέμβει στρατιωτικά εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πράγμα που δεν κατάφερε και νικημένος αναγκάστηκε να φύγει από τη Ρωσία το καλοκαίρι του 1822. Αισθάνεται την ανάγκη να βρει τρόπο να δείξει τη συμπαράστασή του στους αγωνιζόμενους συμπατριώτες του. Έτσι έρχεται σε αντίθεση προς τον τσάρο, πράγμα που γίνεται αιτία να του δοθεί, τον Αύγουστο του 1822, απεριόριστη άδεια. Μεταβαίνει στην Ελβετία κι από εκεί, δουλεύοντας εντατικά, προσπάθησε να ξεσηκώσει τη συμπάθεια της Ευρώπης για τους αγωνιζόμενους ηρωικά Έλληνες.
Αποφασίζει λοιπόν πια οριστικά ν' αφήσει τη Ρωσία και να κατέβει για πάντα στην Ελλάδα. Πρώτη του δουλειά ήταν να πουλήσει τα έπιπλά του. Ήτανε καλοκαμωμένα κι ακριβά κι αν τα 'φερνε μαζί του στην Ελλάδα θα ήταν πρόκληση για τους φτωχούς Έλληνες. Τα πούλησεν όλα και κατάφερε να εισπράξει απ' αυτά πενήντα χιλιάδες ρούβλια. Με μια, όλα αυτά τα ρούβλια τα έστειλε σ' Έλληνες σιτέμπορους στην Οδησσό και τους παρακινούσε να προσθέσουν κι αυτοί ό,τι θέλανε. Με όλο το ποσόν θ' αγοράζανε σιτάρι και θα το στέλνανε στους Έλληνες που πεινασμένοι αγωνίζονταν για τη λευτεριά τους. Οι Έλληνες σιτέμποροι της Οδησσού σεβάστηκαν την επιθυμία του και διπλασίασαν τις πενήντα χιλιάδες ρούβλια που τους έστειλε. Φόρτωσαν πέντε καράβια σιτάρι και στείλανε από ένα στα Ψαρά, στην Ύδρα και στις Σπέτσες. Τα άλλα δυο τα στείλανε στ' Ανάπλι για να εφοδιάσουν το στρατό.
Το 1826 πήγε στο Παρίσι, φαινομενικά για λόγους υγείας, αλλά στην πραγματικότητα για να συνεννοηθεί με τους εγκατεστημένους ομογενείς κι άλλους ξένους για την ενίσχυση της ελληνικής υπόθεσης. Για τον ίδιο σκοπό επισκέφτηκε και τις Κάτω Χώρες, πριν επιστρέψει στην Ελβετία.
Πάντα προσπαθούσε να εξασφαλίσει την συμπαράσταση κυβερνήσεων και προσωπικοτήτων υπέρ του αγώνα των Ελλήνων. Πράγματι τελικά δημιουργήθηκε ένας συνασπισμός 'Αγγλων, Ρώσων και Γάλλων εναντίον του Σουλτάνου. Η επιτυχία της Μεγάλης Επανάστασης του 1821 οφείλεται στ' ότι σχεδιάστηκε με πλήρη γνώση της διεθνούς πολιτικής, με βάση τα στρατηγικά δεδομένα στην περιοχή και στηρίχθηκε αποκλειστικά σε ελληνικές δυνάμεις. Η επιτυχής Ελληνική Επανάσταση -γιατί προϋπήρξαν δεκάδες αποτυχημένες εξεγέρσεις, όπως το κίνημα των αδελφών Ορλώφ το 1769- χαρακτηριζόταν από ιδιοφυή σχεδιασμό και προσεκτική επιλογή του χρόνου εκδήλωσής της.
Η κύρια επαναστατική προσπάθεια έγινε στην Πελοπόννησο. Πριν, εκδηλώθηκαν δυο αντιπερισπασμοί. Ο πρώτος στην Ήπειρο, με την επανάσταση του Αλή-Πασά των Ιωαννίνων, που θέλησε να γίνει ανεξάρτητος ηγεμόνας από τον Σουλτάνο κι ο δεύτερος στη Μολδοβλαχία, με το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη το Φεβρουάριο του 1821 (Που σύμφωνα με την επίσημη ιστορία κήρυξε τότε την ελληνική επανάσταση στο Ιάσιο).
Πώς λειτούργησαν οι αντιπερισπασμοί; Για να καταβληθεί η επανάσταση του Αλή-Πασά, στάλθηκε ο στρατός της Πελοποννήσου και της Ρούμελης, ενώ οι Αλβανοί είτε πολεμούσαν με τον Αλή, είτε με τους Τούρκους. Το κίνημα του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία προκάλεσε φόβους στην Υψηλή Πύλη για πιθανή ρωσική στρατιωτική επίθεση, που για τον λόγο αυτό μετέφερε από τη Μακεδονία και την Θράκη στρατιωτικές δυνάμεις προς τον Δούναβη. Η κύρια επαναστατική προσπάθεια επομένως, έγινε κει που δεν υπήρχαν αξιόλογες τουρκικές δυνάμεις.
Το πόσο συνδυάζεται μ' αυτή τη στρατηγική λογική, η επίσημη εκδοχή για την οργάνωση της επανάστασης από τρεις απλούς λαϊκούς Έλληνες μετανάστες, είναι ένα αξιοπρόσεκτο ερώτημα. Ο μόνος Έλληνας που 'τανε σε θέση να σχεδιάσει αυτές τις κινήσεις, γιατί γνώριζε τα γεωπολιτικά δεδομένα, τις εξελίξεις στις ρωσο-τουρκικές σχέσεις και που μπορούσε να επηρεάσει τη διεθνή πολιτική, ήταν ο κόμης Ιωάννης Καποδίστριας, Υπουργός επί των Εξωτερικών του Τσάρου Αλεξάνδρου Α' από το 1815 ως το 1822.
Το επαναστατικό κέντρο εγκαταστάθηκε γύρω από τον Καποδίστρια στη Ρωσία, αφού αυτός ανέλαβε την υλοποίηση του οράματος. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' -σύμφωνα με τον Μακρυγιάννη- απέστειλε στον Καποδίστρια τον Έλληνα αξιωματικό του ρωσικού στρατού Λεονταρίδη, κομιστή όσων μυστικών του Ρήγα διεφύλαττε το Πατριαρχείο. Ο Λεονταρίδης στη συνέχεια έγινε μοναχός και δημιούργησε μοναστήρι στη Μολδαβία που εξελίχθηκε σε κέντρο της επαναστατικής κίνησης. Στη Ρωσία, η Στοά «Οβίδιος» στο Κισινέφ ήταν το κέντρο της Ελληνικής Επανάστασης. Είναι ενδιαφέρον, πως ο Καποδίστριας μεσολάβησε να εξοριστεί ο Πούσκιν στο Κισινέφ κι όχι στον Καύκασο. Εκεί συντάχθηκε -εκ της γαλλικής- το Σύνταγμα της μελλοντικής Ελληνικής Δημοκρατίας.
Ο Καποδίστριας είχε ήδη την εμπειρία του Πρωθυπουργού της Ιονίου Πολιτείας, του Αρχιστράτηγου της Λευκάδας, του επικεφαλής της Αντικατασκοπείας της ρωσικής Στρατιάς, που αντιμετώπισε τον Ναπολέοντα, και τη μεγάλη πείρα του Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας.
Ξέρουμε ήδη, ποιος σκέφθηκε τους δύο αντιπερισπασμούς και ποιος και γιατί επέλεξε την Πελοπόννησο ως κύρια εστία της Επανάστασης. Ξέρουμε και με ποιους μηχανισμούς (Ιγνάτιος, πνευματικός ηγέτης Σουλιωτών) πείστηκαν οι Τζαβελαίοι κι οι Μποτσαραίοι να συμπολεμήσουν με τον σφαγέα των Σουλιωτών Αλή-Πασά. Ξέρουμε ακόμα, από τα αρχεία της αυστριακής μυστικής αστυνομίας, ότι ο Γεώργιος Σταύρου, συνεργάτης του Καποδίστρια, ήταν ο μυστικός εκπρόσωπος του Αλή στη Βιέννη. Αυτό είναι ένα από τα κλειδιά για να καταλάβουμε την Επανάσταση του Αλή-Πασά. Ένα δεύτερο κλειδί είναι οι συμβουλές των Ελλήνων του περιβάλλοντός του, τους οποίους καθοδηγούσε ο Δ. Ρώμας.
Όταν το επαναστατικό κλίμα ανέβηκε πολύ στην Πελοπόννησο, άρχισαν να φθάνουν απεσταλμένοι προς τον Καποδίστρια. Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης έστειλε τον Κυριάκο Καμαρινό. Προς αυτόν ο Καποδίστριας είπε -σύμφωνα με τον Σπηλιάδη- ότι «πρέπει να εξωθηθεί σε Επανάσταση κάποιος Τούρκος κι οι Έλληνες να συμμαχήσουν μαζί του, ενώ στη Μάνη να συγκεντρώνονται δυνάμεις σε αναμονή των εξελίξεων». Ο Καμαρινός δεν κατάλαβε το μήνυμα και κατερχόμενος από την Αγία Πετρούπολη προς Οδησσό διέδιδε μόνο αυτά που του είπε ο Καποδίστριας για την αρνητική στάση του Τσάρου Αλεξάνδρου προς τις επαναστάσεις. Ο Καμαρινός εκτελέστηκε πριν πάει στην Πελοπόννησο. Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση συνδέεται άμεσα με το κίνημα του Ρήγα, το οποίο συνεχίστηκε από τη Φιλόγενο Στοά της Κέρκυρας.
Το σχέδιο του Καποδίστρια που έχει εκφραστεί στο υπόμνημά τους προς τις Μεγάλες Δυνάμεις ήταν η ελευθερία της Μεγάλης Ελλάδας. (Πελοπόννησος, Ήπειρος, Μακεδονία, Κρήτη, Σμύρνη). Πίστευε ότι θα μπορούσε αξιοποιώντας τη θέση του να πετύχει στα συνέδρια του Τροπάου ή αργότερα της Βερόνας να επιβληθεί η αυτονομία της Ελλάδας με τη βοήθεια του Τσάρου. Όταν κατάλαβε πως αυτό ήταν αδύνατο, πήγε στη Γενεύη (που του χρώσταγε πολλά) και διηύθυνε από κει, σαν πραγματικά μεγάλος ηγέτης της «εξόριστης Κυβέρνησης», τον Αγώνα της Ελλάδας οργανώνοντας και τη διεθνή βοήθεια και το κίνημα του Φιλελληνισμού.
Είναι εκπληκτικό το κείμενό του προς τον Τσάρο Νικόλαο, όπου γράφει ότι πήγε στην Ελβετία «για να τον ξεχάσει ο κόσμος», αλλά «ήρχοντο προς αυτόν ζητούντες βοηθήματα οι Έλληνες, οι εκδιωχθέντες από τους τόπους τους» και μνημονεύει επί τη ευκαιρία, τις καταστροφές της Χίου, της Κύπρου, των Κυδωνιών και των Ψαρών.
Όταν η Επανάσταση πέτυχε με διπλωματικά μέσα (Πρωτόκολο του Λονδίνου της 6ης Ιουλίου του 1827, που υπέγραψαν Ρωσία, Αγγλία και Γαλλία), ο Καποδίστριας ανέλαβε Κυβερνήτης του μικρού Κράτους που δημιουργήθηκε. Σ' όλες τις επαναστάσεις του κόσμου, σ' όλη τη γραπτή ιστορία, οι ηγέτες των επαναστατικών κινημάτων, όταν επικρατούν, αναλαμβάνουν τη διοίκηση του κράτους. Μόνο στην επίσημη ελληνική ιστορία γράφεται (από τους συνεργάτες των ξένων), ότι ο κυβερνήτης δεν ήταν και ο αρχηγός της Επανάστασης.
Είναι αξιοπερίεργο, ότι ενώ στο πρωτόκολλο του Λονδίνου υπάρχουν τρεις συμβαλλόμενοι, υπέρ ενός τέταρτου μέρους (της επαναστατημένης Ελλάδας) και κατά ενός πέμπτου (της Τουρκίας), η επίσημη ιστορία δεν υπογραμμίζει τον ρόλο του Καποδίστρια σ' αυτήν τη διπλωματική συμφωνία. Πρέπει να σημειωθεί κι ο ειδικός ρόλος του Δ. Ρώμα για την αλλαγή της Αγγλικής πολιτικής. Αυτό όμως, το πέτυχε αποδεχόμενος την Αγγλική κυριαρχία επί της Ελλάδας, κάτι που ποτέ δε δέχθηκε ο Καποδίστριας.
Επίσης μνεία πρέπει να γίνει και στο ρόλο που έπαιξε κι ο μεγάλος φίλος του Καποδίστρια, ο Μητροπολίτης Ιγνάτιος. Μόλις ο Καποδίστριας πήγε στην Αγία Πετρούπολη, έφτασε δίπλα του κι αυτός. Ακολουθώντας τους συνωμοτικούς κανόνες -και κατά το πρότυπο των Ναϊτών- ίδρυσε στη Βιέννη τη Φιλόμουσο Εταιρεία, που ήταν «μετωπική οργάνωση». Στη Βιέννη φαίνεται πως ανέλαβε και τυπικά το υψηλό του καθήκον, που τον υπέβαλε στο μοναχικό σχήμα. Λίγο μετά, συναποφασίζει την ίδρυση του «στρατιωτικού βραχίονα». Της Φιλικής Εταιρείας. Το ότι περιεβλήθη το μοναχικό σχήμα φαίνεται -όχι μόνο φυσικά από τα μαύρα ρούχα που φόραγε μονίμως- αλλά από την αιφνίδια ανακοίνωσή του στη Ρωξάνη Στρούτζα, ότι δεν μπορεί να την παντρευτεί, ενώ όλη η ρωσική αυλή περίμενε αυτόν το γάμο. Όπως γράφει η καθηγήτρια Ελένη Κούκου, της είπε: «Πρέπει να προσφέρω τον εαυτό μου θυσία στους Αγώνες για την πατρίδα μας, για την Ελλάδα κι αυτόν τον δρόμο της θυσίας πρέπει να τον βαδίσω μόνος μου».
Στις 14 Απρίλη του 1827 η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας τον ονόμασε Κυβερνήτη της Ελλάδας για 7 χρόνια. Προτού έρθει στην Ελλάδα ν' αναλάβει τα νέα του καθήκοντα, έστειλε υπόμνημα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις, με το οποίο ζητούσε οικονομική ενίσχυση για την Ελλάδα. Πέρασε μάλιστα από το Παρίσι, όπου τον δέχτηκαν με μεγάλον ενθουσιασμό και πήρε διάφορα ποσά από φιλέλληνες για τον Αγώνα. Η διακυβέρνησή του ήτανε σύντομη. Οι προσπαθειές του να εκσυγχρονίσει την Ελλάδα τον έφεραν σε σύγκρουση με τους Συντηρητικούς Προεστούς και τους Γαιοκτήμονες. Έτσι χωρίς λαϊκήν υποστήριξη έμεινε απροστάτευτος στις επιθέσεις των αντιπάλων του.18 Γενάρη του 1828 φτάνει στην Αίγινα, γίνεται δεκτός μ' ενθουσιασμό απ' όλες τις μεριές και μετά μεταβαίνει στο Ναύπλιο όπου οι γραμματείς της επικράτειας (οι υπουργοί) τον ενημερώνουν για την αξιοθρήνητη κατάσταση και το χάος που βασίλευε. Στρατός και ναυτικό δεν υπήρχαν, η εκπαίδευση κι η δικαιοσύνη ήταν ανύπαρκτες. Κοντά στ' άλλα επικρατούσε μεγάλη αναρχία σ' όλο τον τόπο. Όλα λοιπόν έπρεπε ν' αντιμετωπιστούν από την αρχή. Επηρεασμένος ίσως από την πολύχρονη θητεία του στην απολυταρχική Ρωσία, εφάρμοσε για τη διακυβέρνηση του τόπου δικτατορικές αντιλήψεις, πιστεύοντας ότι έτσι μόνο θα μπορούσε να επιβάλει την τάξη. Η κυβέρνησή του, που αποτελούνταν από 28 μέλη, ονομάστηκε Πανελλήνιο. Δημιουργήθηκε απογοητευτική ατμόσφαιρα, όταν από τις πρώτες του ενέργειες είδαν να διορίζει σημαντικές κρατικές υπηρεσίες πρόσωπα από το συγγενικό και φιλικό του περιβάλλον.
Οπωσδήποτε όμως η οργάνωση του νέου κράτους προχωρούσε σταθερά. Καταδίωξε τους πειρατές του Αιγαίου, ενίσχυσε την εμπορική ναυτιλία, δημιούργησε τακτικό στρατό, ίδρυσε τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων για την εκπαίδευση αξιωματικών κι υπαξιωματικών, έκανε απογραφή του πληθυσμού κι έδωσε δικαίωμα ψήφου στους άντρες πάνω από 25 χρονών. Παράλληλα εργάστηκε και για τη ρύθμιση θεμάτων της δικαιοσύνης, θεσπίζοντας νόμους, ίδρυσε ταχυδρομική υπηρεσία, ορφανοτροφείο στην Αίγινα, μουσείο και βιβλιοθήκη. Προστάτεψε με ειδικούς νόμους τη γεωργία, έφερε μάλιστα για πρώτη φορά την καλλιέργεια της πατάτας στην Ελλάδα κι ίδρυσε αγροτική σχολή στην Τίρυνθα.
Στην Αίγινα ίδρυσε ακόμα ελληνικό και γαλλικό τυπογραφείο, ναυπηγεία στο Ναύπλιο και τον Πόρο, πήρε μέτρα για τη υγεία του λαού, για το εμπόριο γενικά, έκοψε νομίσματα, φρόντισε για την κατασκευή δρόμων κι ίδρυσε Χρηματική Τράπεζα. Μπορεί να πει κανείς ότι ο Καποδίστριας άπλωσε τη δημιουργική του δραστηριότητα σ' όλους τους τομείς. Όλα αυτά όμως προσπάθησε να τα επιβάλλει στον ανήσυχο πολιτικά ελληνικό λαό, που μόλις είχε κερδίσει με πολλές θυσίες την ελευθερία του, με τρόπο αυταρχικό, γι' αυτό και γρήγορα άρχισε να εκδηλώνεται δυσαρέσκεια εναντίον του. Κυρίως εξεγέρθηκαν εναντίον του πολλοί παλιοί αγωνιστές και προύχοντες, ανάμεσα στους οποίους ο Μαυροκορδάτος, οι Μαυρομιχαλαίοι, οι Κουντουριώτες, ο ναύαρχος Μιαούλης, ο Γρίβας, ο Καρατάσος κ.ά.
Στις 23 Ιουλίου 1829 αρχίζει τις εργασίες της η Δ' Εθνοσυνέλευση κι υιοθετεί όλα τα μέτρα που 'χε λάβει ο Καποδίστριας κι αμέσως τον εξουσιοδοτεί να συνεχίσει το έργο του σύμφωνα με τα ψηφίσματα της. Από την επόμενη χρονιά όμως αρχίζουν οι έντονες αντιδράσεις της πολιτικής του κι εκείνος τις αντιμετωπίζει με απόλυτη ψυχραιμία κι ανωτερότητα. Εκείνο που πρωταρχικά τον ενδιαφέρει είναι η επιβίωση του Ελληνισμού και σ' αυτό το έργο συνεχίζει ν' αφιερώνεται ολόψυχα. Το 1831 η αντίδραση εντείνεται, η Μάνη επαναστατεί κι εκδηλώνεται ανταρσία του Μιαούλη, που φθάνει μέχρι πυρπόλησης του καλύτερου ελληνικού πολεμικού, της φρεγάτας "Ελλάς".
Στις 11 Οκτώβρη*, ο δημιουργός της σύγχρονης Ελλάδας, ο πρώτος Κυβερνήτης της, ενώ πήγαινε στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο, τη πρώτη πρωτεύουσα της Ελλάδας, δολοφονήθηκε από τον Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη και το γιο του Γεώργιο. Ο ένας από του δολοφόνους, ο Κωνσταντίνος, σκοτώθηκε αμέσως από τους ακόλουθους του Καποδίστρια κι ο άλλος καταδικάστηκε από δικαστήριο σε θάνατο. Το πτώμα του Καποδίστρια το θάψανε στην Κέρκυρα, όπου σώζεται ακόμα ο τάφος του. Το σχεδιό του για την "Πεφωτισμένη Δεσποτεία" στην Ελλάδα σύμφωνα με τα Ευρωπαϊκά πρότυπα, χρεωκοπούσε κι ο ίδιος έβρισκε σκληρό κι άδοξο τέλος.
Πάντως, επίσης αξιοσημείωτον είναι πως πέρασαν 176 χρόνια απ' αυτή τη πολιτική δολοφονία, που έγινε για ν' ανακοπεί η πορεία που είχε χαράξει ο Καποδίστριας για το ελληνικό Έθνος κι ο φάκελος στα Βρετανικά αρχεία που περιέχει τα σχετικά με τη δολοφονία του έγγραφα, παραμένει άκρως απόρρητος, ενώ η ελληνική επίσημη ιστορία επαναλαμβάνει άκριτα τις παραβλέψεις της «επίσημης ανάκρισης» του 1831. Υπάρχουνε βάσιμα στοιχεία που θέτουνε σ' αμφισβήτηση ότι δολοφόνοι του ήταν οι Μαυρομιχαλαίοι κι ακόμα και σήμερα παραμένει μυστήριο, η σιγή που κράτησαν οι ανήκοντες στον στενό του κύκλο.
* Όλες η ημερομηνίες του βιογραφικού είναι με το νέο ημερολόγιο. Π.Χ.-------------------------------------------------------------------------------------------
αποσπάσματα μερικών επιστολών του **
α) Προς Ανδρέα Μουστοξύδη
...Παρακαλώ να καταβάλετε όλην σας την δραστηριότητα δια να συλλέξετε εν Ενετία παν ό,τι δύνασθε πληροφόρημα περί της Ελλάδος, όχι της αρχαίας, αλλά της του μεσαίωνος και της ενετιζούσης και να μοι προμηθεύσετε:
-Όλας τας ειδήσεις τας εκ συγγραμμάτων, εντύπων ή χειρογράφων περί γεωγραφίας, ιστορίας και καταστατικής. Ερευνήσατε δε και περί αρχαίων συμβόλων των πόλεων και περί όλων των καταλοίπων της αρχαιότητος των καλών εις ανανέωσιν.
-Εκ των αρχείων της πρώην Ενετικής πολιτείας, εις την βιβλιοθήκην του Αγίου Μάρκου και εκ των βιβλιοθηκών των παλαιών πατρικίων της Ενετίας, όπου πάντως περιέχονται θησαυροί ιστορικών και καταστατικών ειδήσεων περί τόπων κάμετε όσον ένεστι πλούσιον θερισμόν και να μου τον στείλετει όσον προχωρεί η εργασία σας.
-Να κάμετε καλήν τινα συλλογήν υποδειγμάτων δημοσίων πράξεων εκ των ευδοκιμωτέρων συγγραφέων Ιταλών και Γάλλων, περιλαμβάνουσαν ολόκληρον την ζωήν του πολίτου από της βαπτιστηρίου πράξεως μέχρι της επιθανατίου. Και μικραί δε σημειώσεις, προστιθέμεναι εις ερμηνείαν των υποδειγμάτων τούτων θέλουσιν έχει πολύ το ωφέλιμον.
-Ακόμη παρακαλώ να αθροίσετε και μου πέμψετε όλους τους εντύπους κανονισμούς περί διοικήσεως σχολείων και άλλων κοινοφελών ιδρυμάτων της Ιταλίας υπό την ενεστώσαν εξουσίαν και υπό τας προλαβούσας. Αναγκαίον να έχω και τα διατάγματα περί νομισματοποιΐας και παν ό,τι διδακτικόν περί της δυσκόλου και αξιοφροντίστου ταύτης της ύλης. Και αυτά λέγω και περί όλων των κωδίκων των περί εθνικών και εμπορικών τραπεζών.
Τούτων δε όλων αθροισθέντων, όταν έλθωμεν εις την επιτόπιον μεταχείρισίν των, θέλωμεν χρειασθή και ξένους τινάς αξίους, αλλά προ πάντων πνέοντας τον υπέρ Ελλάδος ζήλον.
Τέλος, ίδετε και περί μαστόρων αν ήθελον να έλθωσιν εις την Ελλάδα και να εισάξωσι τα εργόχειρά των, όπως ξυλουργοί, πετροκόποι, χαλκείς, κλειδοποιοί και πληροφορήσατέ με εν καιρώ και με πόσα κατασκευάζεται εν Ενετία έν μέγα ωρολόγιον πόλεως. Νοέμβριος 1827
β) Προς Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο
...Δεν φρονώ ότι η νέα ελληνική κυβέρνησις πρέπει να έλθη εις την Ελλάδα επί κεφαλής λόχων και πυροβόλων. Τούτο είναι έξω των δυνάμεών μου, αλλά και αν ηδυνάμην, δεν θα ηρχόμην τοιουτοτρόπως. 27 Νοεμβρίου 1827
γ) Προς τον Εϋνάρδο
...Επικαλούμαι και πάλιν την ακάματον σου σπουδήν και παρακαλώ να με προμηθεύσης λεπτομερέστατην απογραφήν όλων των εν Μονάχω και Δρέσδη και Λειψία νέων Ελλήνων κατά τον επισυναπτόμενον τύπον, διότι σκοπεύω να έμβω εις άμεσον επικοινωνίαν και μετ' αυτών ως εμβήκα και μετά των εν Αγγλία, Γαλλία, Ελβετία και Ιταλία. Να επαισθανθώσι πρέπει οι νέοι ούτοι, ότι η πατρίς αγρυπνεί επ΄αυτούς και ότι μόνον ούτω γινόμενοι άξιοι αυτής θέλουσι δυνηθή ποτέ μεγάλα να τη κηπουργήσωσι... 27 Νοεμβρίου 1827
δ) Λόγος κατά την άφιξή του στο Ναύπλιο
Κάθε πομπή συνεπαγομένη δαπάνας είναι ασυμβίβαστος προς την δυσχερή κατάστασιν της Πατρίδος. Αν δυνάμεθα να διαθέσωμεν μερικά χρήματα, έχομεν πληγάς να επουλώσωμεν.
ε) Προς τον Ανδρέα Μουστοξύδη
...Νομίζω ότι οφείλω από τώρα να φροντίσω να φέρω εις χρήσιν όλων των Ελλήνων το βιβλίον των προσευχών το επιγραφόμενον "Σύνοψις", αλλά επιμελημένον κατά τρόπον ώστε έκαστος παρακαλών τον Θεόν να καταλαμβάνη και τι λέγει, συγχρόωνς δε να γυμνάζεται, να διαβάζει και να λαλή ορθώς τη γλώσσαν του...
Δεκέμβριος 1827
στ) Προς: Σταμάτιο Βούλγαρη & Νικόλαο Μαυρομάτη
Η πόλις του Ναυπλίου και οι προμαχώνες των φρουρίων αυτής γέμουσι πολυαρίθμων καλυβίων, όπου ως εκ των μακρών συμφορών της πατρίδος συνεσωρεύθησαν ανέστιοι γέροντες, γυναίκες τε και παιδία, αθλίως διακείμενοι και υπό νόσον επαπειλούμενοι, εσομένων, δια την ενεστώσαν ώραν του έτους, φοβερών εις τε την πόλιν και εις πάσαν την επικράτειαν. Τούτο οφείλουσα να προλάβη το δεινόν η κυβέρνησις εκ των ενόντων πόρων, σας επιβάλλω, Κύριοι την εξής επιστασίαν:
-Να επισκεφθήτε πρώτον εντός της πόλεως και έπειτα εις τας επάλξεις των φρουρίων έν προς έν τα ρηθέντα καλύβια.
-Να καταστρώσετε κατάλογον ακριβή και ονομαστικόν των ενοικούντων ανδρών, γυναικών και παιδίων, κατά μέρος σημειούντες τα ηλικίαν έχοντα εννέα έως δώδεκα ετών.
-Θέλετε συνεκλέξη μετ' εμού έξω της πόλεως, πλησίον του χωρίου 'Αρεια, τόπον υγιεινόν και προσφυή, ίνα εκεί κατασκευασθώσιν ανυπερθέτως καλύβαι αι αναγκαίαι εις υποδοχήν των δυστυχών τούτων, αξιωτάτων της παρά της Πατρίδος επιμελείας.
-Να μοι παραστήσετε προϋπολογισμόν της εις κατασκευήν των νέων καλυβών χρειώδους δαπάνης, προσλογιζόμενοι και την ύλην των καθαιρεθησομένων σκηνώσεων.
-Αι οικογένειαι αι περιληφθησόμεναι εις την νέαν συνοικίαν θέλουσιν εργάζεσθαι υπό την διεύθυνσίν σας και δότε αυταίς ελπίδαν ότι αντί τούτου θέλουσι λαμβάνειν καθ' ημέραν μίαν μερίδαν άρτου. 10 Απριλίου 1828
ζ) Προς τον Εϋνάρδο
...Ο κ. Φαζύς μου είχε γράψει πως επεθύμει να μου στείλη εκατόν τσαπιά, των οποίων στερούμεθα και τα οποία μας είναι απαραίτητα δια την καλλιέργειαν των γεωμήλων. Το λοιπόν ο κ. Φαζύς και όλοι όσοι μετ' αυτού φρονούσιν ότι δια των σκαπανών και όχι δια των μπαγιονετών πολιτίζονται οι λαοί, θέλουσι συμπράξει δια να μας στείλωσι το ταχύτερον και όσον το δυνατόν περισσότερα από αυτά τα πολιτιστήρια όργανα, των οποίων θα γίνη χρήσις συμφερώτατη, το εγγυώμαι.
...Καίτοι καταπονούμενος υπό πολλών και δεινών ασχολημάτων, κατώρθωσα να φροντίσω ιδιαιτέρως και περί δενδροφυτείας, πράγματος παντάπασι λείποντος κατά τε την Πελοπόννησον και τας νήσους, διότι οι Τούρκοι κατελίμπανον τα δένδρα εις διαφθοράν και οι Έλληνες χειρότερα έπραξαν, εκριζώνοντες και τα περιλειπόμενα. Έφερα λοιπόν εκ Κρήτης εκατομμύρια καστανεών και άλλα δένδρα και μένει να ίδομεν αν η προμήθεια καλώς εγένετο προς ευόδωσιν της φυτείας, ήτος επιχειρηθήσεται το φθινόπωρον... Ναύπλιο 14 Απριλίου 1828
η) Προς τον Εϋνάρδο
...Βλέπεις εκ της εγκλείστου σημειώσεως ότι ο ναύλος των δύο φορτίων ανέρχεται εις 1.289 δίστηλα, ποσόν υπέρογκον δια την πενίαν μας. Κατόπιν αυτού απεφάσισα να προτιμήσω τα ελληνικά πλοία δια την μεταφοράν των τροφίμων. Ο πλοίαρχος Γιαννίτσης πρέπει τώρα να έχη παραλάβει το φορτίον που παρήγγειλα εις Αγκώνα. Και την παρούσαν επιστολήν μου λαμβάνεις δια του πλοιάρχου Μοναρχίδου, ο οποίς αποστέλλεται και αυτός εις Αγκώνα δια δεύτερον φορτίον σίτου και αραβοσίτου. Και τρίτον πλοίον θα αποστείλω προς το τέλος του μηνός. Και ο μεν Γιαννίτσης φορτώνει με ναύλον 25.000 φράγκων, τα οποία εμβάσθηκαν εις Αγκώνα προς τον κ. Μαρίνογλου παρά του ταμείου της Ελλάδος, δια το φορτίον του Μοναρχίδου, το οποίον είναι διπλάσιον του πρώτου, στέλλω συναλλαγματικάς 50.000 φράγκων, επί τους κ.κ. Βλαν, Κολέν κ.σ. και παρακαλώ τον κ. Εντς να τας πληρώση, πωλών και με χαμόν τα ολίγα κεφάλαια όσα επικατέθεσα εις χείρας του εκ των τελευταίων λειψάνων της όλης μου περιουσίας. Ταύτα δε γράφω λεπτομερώς δια να σε ικετεύσω και πάλιν να μας βοηθήσης και άλλους παροτρύνεις, πάντοτε όμως φροντίζω περί της οικονομικωτάτης διαχειρίσεως του εις ημάς δανειζομένου αργυρίου... 2 Μαΐου 1828
θ) Προς τους ομογενείς Αγκώνος, Τεργέστης, Ενετίας και Λιβόρνου
...'Αρτου και χρημάτων ανάγκην έχομεν. Εγώ εκ των λειψάνων της μικράς μου περιουσίας έδωκα ήδη. Κάμετε και εσείς, Κύριοι παν ό,τι δύνασθε προς βοήθειάν μας, στέλλοντες σίτον αραβόσιτον, όρυζαν και άλευρα και ό,τι εξοδεύσετε θα σας πληρωθεί εν καιρώ και παρά της Εθνικής Τραπέζης. Θαρσείτε Κύριοι ότι η Θεία Πρόνοια δεν θέλει μας εγκαταλείψει. Αλλά θυμηθείτε συγχρόνως ότι αυτή τους κόπους σας ευλογήσασα και βίους καλλίστους εξασφαλίσασα εις υμάς, σας προετοίμασε να αισθάνεσθε χαράν και ικανοποίησιν εις την εκπλήρωσιν των οφειλομένων προς την Ελλάδα. Μάιος 1828
ι) Προς τον Δημήτριον Υψηλάντη
...Δεν ανήκει εις τον στρατόν να επιβάλη όρους εις την κυβέρνησιν... Πληροφορήσατε λοιπόν τους αρχηγούς και τους στρατιώτας ότι η κυβέρνησις την μεν αξίωσιν δεν απορρίπτει αλλά τότε θα μεριμνήση περί αυτής όταν μάθη ότι οι στρατιώται επέδειξαν πάσαν την οφειλομένην πειθαρχίαν...
6 Μαΐου 1828
κ) Προς τον Ανδρέα Μουστοξύδη
...Οποία ζωή, αγαπητέ μου, η εμή! Και οποίαι δυσκολίαι αι πανταχόθεν περιβάλλουσαι και πιέζουσαί με! Μακράν όμως, πολύ μακράν είμαι του αθυμήσαι. Ο Θεός είναι μετά της Ελλάδος και υπέρ της Ελλάδος και αύτη σωθήσεται. Εκ ταύτης της πεποιθήσεως αντλώ πάσας μου τας δυνάμεις και πάντας τους πόρους.
8 Μαΐου 1828
κα) Προς τον Αναγνώστη Δεληγιάννη
Καθώς είχα την τιμήν να είπω και προς υμάς και προς όλους τους συνέδρους και συμπολίτας σας και εγώ κάμνω δοκιμήν, Κύριοι και υμείς. Και είμεθα καθ' ολοκληρίαν ελεύθεροι. Εάν με βαρεθήτε, ειπέτε το και λάβετε την θέσιν μου μετά της ευθύνης. Σας την δίδω μετά χαράς και επιθυμώ ειλικρινώς να κάμνετε καλλίτερα πράγματα από εμέ... Μάιος 1828
κβ) Προς τον Εϋνάρδο
...Καίτοι η παρούσα κατάστασις μας δεν προσφέρεται δια καλλιτεχνικάς ενασχολήσεις, σε παρακαλώ να διαβιβάσης εις τον καλλιτέχνην Βορτολίνην όλην μου την ευγνωμοσύνην δια την προσφοράν εις την Ελλάδα της προτομής του λόρδου Βύρωνος.
... Εν όσω όμως τόσον η κυβέρνησις όσον και οι κυβερνώμενοι κατοικούν σε καλύβες και ως νομάδες εις ερείπια διαμένουν, κρίνω όπως η προτομή του κ. Βορτολίνη παραμείνη προς το παρόν εις το ατελιέ του. Συ δε βεβαίωσέ τον ότι με την πρώτην ευκαιρίαν θα του την ζητήσω και πάλιν αναγράφων την της Ελλάδος ευγνωμοσύνην προς την καλοκαγαθίαν του δωρουμένου δώρον κάλλιστον και σεμνότατον... Μάιος 1828
κγ) Προς τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη
Αν ο καθένας από εσάς (και ομιλώ δι' εκείνους που κατέχουν τας πρώτας θέσεις εις την πολιτικήν ζωήν της χώρας) με εβοήθει ολίγον και καλοπίστως, λησμονών δια μίαν στιγμήν τα προσωπικά του συμφέροντα, το έργον μου θα εγίνετο περισσότερον εύκολον δι' εμέ και περισσότερον καρποφόρον δια την Πατρίδα...
Μάιος 1828
κδ) Προς τον Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο
...Οι γενναίοι μας Έλληνες χαίρονται. Μόνον ολίγοι τινές απατώνται και μεγάλως νομίζοντες ότι τα χρήματα ταύτα είναι δι' αυτούς και μέλλουσι να πάθωσιν, ό,τι έπαθον και αι λίραι του δανείου. Ότι μεν κλέπτουσιν όπου υπάρχει διοίκησις, είναι αναμφίβολον. αλλά δεν υπάρχει χώρα, όπου πλησίον των κλεπτών να υπάρχουν χιλιάδες και χιλιάδες οικογενειών αστέγων και αποθνησκουσών εκ πείνης καθώς εν Ελλάδι. Στοχασθήτε δέσποτά μου, ότι αι δύστυχείς αυταί οικογένειαι πάσχουν εξ αιτίας των κλεπτών και παρακαλώ αν δύνασθε, ενθαρρύνατέ με να είμαι συγκαταβατικός προς μιαν δράκαν ανθρωπαρίων μεταλλοθέων εναντίον των οποίων δεν εκίνησα την βαρείαν χείρα της δικαιοσύνης, αρκούμενος να τους γνωρίσω καλώς και να τους παραδώσω εάν παραστεί ανάγκη εις τας αράς του λαού...
10 Ιουνίου 1828
κε) Προς τον Ανδρεά Μουστοξύδη
Τελευταίως περιώδευσα επ' αρκετόν χρόνον εις την Δυτικήν Ελλάδα και την Πελοπόννησον και εις μέρος της Ανατολικής Ελλάδος. Θα περιοδεύσω και πάλιν διότι μόνον εφ' όσον βλέπω τα πράγματα και τους ανθρώπους με τους δικούς μου οφθαλμούς, δύναμαι να αποκτήσω εν συνειδήσει ευκρινή έννοιαν της ποιότητος των υποχρεώσεών μου και του λογικωτάτου τρόπου της εκπληρώσεώς των...
...Ακόμα δεν τολμώ να σου προτείνω να έλθης να εγκατασταθής εδώ οικογενειακώς, επειδή οι πάντες συνοικούμεν και το παν ακόμη είναι ερημία, ερείπια και αταξία. Εάν όμως θέλης μόνος να έλθης ή μετά του ωρολογίου ή μετά των σανίδων ή άλλως, καλώς να ορίσης. Και έχω να σε κάμω να τρέξης καθώς όλους όσοι κατά κακήν αυτών τύχην μ' εγγίζουσι. 1 Αυγούστου 1828
κστ) Προς τον Αδαμάντιο Κοραή
...Συμμερίζομαι την γνώμην σας ως προς την ανάγκην της περισυνάξεως εις την Ελλάδα των νέων οι οποίοι εκφυλίζονται μένοντες εις την Ευρώπην με την πρόφασιν ότι εκπαιδεύονται. Αλλά δια να τους περισυνάξωμεν εδώ πρέπει να έχωμεν καταστήματα όπου να τους τοποθετήσωμεν, καθώς δε σας είπα, δεν εφθάσαμεν ακόμη εις αυτήν την ευάρεστον θέσιν... Αύγουστος 1828
κζ) Προς τον Ράικο
...Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία και ολίγα στρέμματα εθνικής γης διδόμενα ως αποκλειστικήν ιδιοκτησία εις τους δήμους θα προετοιμάσουν τα στοιχεία της αληθούς κοινωνικής οργανώσεως της Ελλάδος. Έως ότου γίνει αυτό πρέπει να ευχαριστηθώμεν εμποδίζοντες την περαιτέρω ριζοβόλησιν των καταχρήσεων. Τούτο δε θα κατορθωθή ασφαλέστατα, εάν πολιτευθώμεν με την αυστηροτάτην αμεροληψίαν και προς τους φίλους της Κυβερνήσεως και προς εκείνους οι οποίοι τάσσονται εναντίον της. Δεν μου διαφεύγουν τα παιγνίδια της μιας και της άλλης μερίδος, μείνατε όμως βέβαιος ότι θα προσπαθήσω να μην εξαπατηθώ... Σεπτέμβριος 1828
κη) Προς τον Αναστάσιο Λόντο Έκτακτον Επίτροπο στις Β. Σποράδες
Μία πρέπει να είναι η αποστολή σας: Η εξασφάλισις των δικαιωμάτων του ανθρώπου και η δια της παιδείας μόρφωσις των ηθών του, δια της οποίας θα αναδειχθή εις τον λοιπόν πεφωτισμένον κόσμον άξιος της ελευθερίας.
Σεπτέμβριος 1828
κθ) Προς τον Σταμάτιο Βούλγαρη
Μετά την επιτυχίαν του έργου σας, της βάσει σχεδίου ανοικοδομήσεως της Τριπολιτσάς, σας παρακαλούμεν να εκδηλώσετε παρόμοιον ενδιαφέρον και δια την πόλιν των Πατρών. Οι μεν Τούρκοι και 'Αραβες την έχουν ήδη εγκαταλείψει, αφήσαντες ερείπια επί ερειπίων, οι δε πολίται αυτής, της άλλοτε ακμαζούσης και ευτυχούς πόλεως, επανερχόμενοι και αναζητούντες τας εστίας των, παρακαλούν την Κυβέρνησιν να τους στείλη μηχανικούς δια να χαράξουν τας γραμμάς βάσει των οποίων οι πολίται σήμερον μεν θα κτίσουν καλύβας, αύριον, Θεού ευδοκούντος, οικίας και πλατείας και πόλιν ολόκληρον...
Πορευόμενοι προς Πάτρας δια Ναυπλίου και Κορίνθου, θα καταστήσετε περισσότερον ωφέλιμον την πορείαν σας, εάν μελετήσετε και την κατάστασιν της οδού, όπως είχατε μελετήσει και την οδόν η οποία έφερε από τους Μύλους του Ναυπλίου εις Τριπολιτσάν. 29 Οκτωβρίου 1828
κι) Προς τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη
Ήθελα να έχω κάμποσα εκατομμύρια τάλλιρα δια να σας δώσω όσα ζητείτε, αλλά καθώς σας είπα το μεν ιδιαίτερό μου ταμείον είναι κενόν, το δε δημόσιον μόλις δύναται να επαρκέσει εις τας μάλλον κατεπειγούσας χρείας του τρέχοντος Φεβρουαρίου και το πολύ του ημίσεως Μαρτίου. Τούτο είναι γνωστότατον και δύνασθε αυτοπροσώπως να το βεβαιωθήτε, βλέποντες τα κατάστιχα της επί των οικονομικών επιτροπής... Υπομείνατε καθώς υπομένω και υπομένω ίσως επέκεινα της ανθρωπίνης δυνάμεως. Αίγινα 109 Φεβρουαρίου 1829
λ) Προς τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη
...Περί της εσωτερικής καταστάσεως της Πελοποννήσου και της χρείας την οποίαν έχουσι διάφοροι επαρχίαι να βοηθηθώσιν, είμαι ολότελα της γνώμης σας και συνομολογώ ότι η κυβέρνησις ώφειλε να ταις δώση γέννημα και ζώα να μη μείνωσι τα χωράφια αγεώργητα. Αλλ' η προθυμία δεν αρκεί διότι είναι αδύνατον κατά το παρόν να επιβάλωμεν εις το δημόσιον ταμείον όσα έξοδα χρειάζονται εις τούτο. Από τον Σεπτέμβριον δεν λαμβάνομεν πλέον εξωτερικάς βοηθείας και ζώμεν μόνον από μικράς οικονομίας οπού εκάμαν, επειδή ηξεύρετε ότι τα δημόσια εισοδήματα μόλις αρκούσι δι΄ολίγας ημέρας.
...Οι παραπονούμενοι πολύ σφάλλουσι ψιθυρίζοντες ή κάμνοντες μικράς συνομωσίας, διότι η κυβέρνησις είναι εις όλους ευπρόσιτος, έχει την θύραν πάντοτε ανοικτήν και πας πολίτης όστις έχει παράπονα δύναται να της τα φέρη με τέλειον θάρρος. Αυτοί όμως αγαπώσι κάλλιον να ραδιουργώσι και ραδιουργούσι δια να ερεθίζωσι τον λαόν κατά της παρούσης τάξεως των πραγμάτων. Γνωρίζω την πηγήν όλων τούτων, αλλά δεν την νομίζω επικίνδυνον, υμάς δε ευχαριστώ διότι μου εδείξατε που πρέπει να επιστήσω την προσοχήν μου...
Τέλη Φεβρουαρίου 1829
λα) Προς τον Δημήτριον Υψηλάντη
...Ενταύθα πρέπει να σας σημειώσω ότι πολλοί πολλαχώς σπουδάζουσι να διαφθείρωσι και εις στασιασμόν να εμβάλωσι τον στρατόν, όπερ και κατώρθωσαν εις Ναύπακτον. Και περιμένω την λεπτομερήν ιστορίαν του πράγματος ίνα αποφασίσω το δέον. Υμείς δε ελπίζω ότι μετά πάσης προσοχής και αγρυπνίας θέλετε προφυλάξει τα υφ' υμάς στρατεύματα από του μολύσματος, ερχομένου μεν έξωθεν, έχοντος δε και τινας πηγάς εκ του εσωτερικού...
Ναύπλιον 17 Ιουνίου 1829
λβ) Προς τον Αλέξανδρο Στούρτζα
Η επανάστασις εγέννησεν ένα σωρόν ανθρώπων αργών, θελόντων να ζώσιν εκ του δημοσίου, οίτινες, αν εγκαταλειφθώσι, θέλουσι πέσει εκ της απελπισίας εις ληστείαν και πειρατείαν και τότε το έθνος θέλει αναγκασθή να εξοδεύση περισσότερα. Τούτο δεν θέλει διορθωθή παρ' όταν η Ελληνική Κυβέρνησις στερεωθή εντελώς και έχουσα χρήματα και αξιοπιστίαν, δυνηθή να δώση εις τους τοιούτους ανθρώπους γαίας, ίνα κατασταθώσι πολίται καλοί και χρήσιμοι. Γένοιτο!
Αρχές Ιουλίου 1829
λγ) Προς τον Γάλλο ιστορικό και περιηγητή Μισό, όταν ερωτήθη αν η Ελλάδα έμελλε να γίνει βασίλειο ή δημοκρατία:
...Ένα τέτοιο πράγμα δεν θα ήτο και τόσον εύκολον! Ανηγέρθη πολλάκις ναός προς τον αληθή Θεόν εκ των στηλών του Διός και της Αθηνάς. Πώς όμως θα ιδρυθή θρόνος επί του εδάφους των αρχαίων δημοκρατιών και εκ της κόνεως αυτών;
Τέλη 1830
λδ) Προς τον Μιχαήλ Σούτσο, πρεσβευτή της Ελλάδας στο Παρίσι
...Σας βεβαιώ δε και πάλι και σας παραγγέλω να βεβαιώσετε όλους, ότι ουδόλως θέλω παρεκτραπή της διαγεγραμμένης πορείας μου, ουδέ θέλω προδώσει ουδέν των χρεών μου, αλλ' όλα θέλω τα εκπληρώση μέχρι της τελευταίας στιγμής. Όταν δε καταμάθω ότι δεν δύναμαι πλέον να σώσω τον δυστυχή τούτον τόπον από τα δεινά του εμφυλίου πολέμου και της αναρχίας, ή από εφεδρείαν στρατευμάτων, τότε θέλω υποβάλλει εις όψιν του Ελληνικού Έθνους και του λοιπού κόσμου την αληθή και ειλικρινήν ιστορίαν των πραγμάτων και των ανθρώπων και θέλω αποχωρήσει έχων το μέγιστον των αγαθών: συνείδησιν καθαράν και ήσυχον...
14 Σεπτεμβρίου 1831
λε) Προς τον Εϋνάρδο
Ας λέγωσι και ας γράφωσι ό,τι θέλουσιν. Έρχεται όμως καιρός ότε οι άνθρωποι ουχί καθ' όσα είπαν ή έγραψαν περί των πράξεων αυτών, αλλά κατ' αυτήν την μαρτυρίαν των πράξεων. Υπό του αξιώματος τούτου ενισχυόμενος, έζησα εν τω κόσμω μέχρι της αποκλίσεως της ζωής μου καταθυμίως. Αδύνατον να αλλάξω σήμερον, αλλά θέλω πράξει το δέον και ας γίνη ό,τι γίνη.
14 Σεπτεμβρίου 1831
------------------------------------------------------------------------------------
** Επειδή ο Καποδίστριας δεν ήτο λογοτέχνης, δεν έχουμε παρακαταθήκη κείμενα ή ποιήματά του, -ή τουλάχιστον, εγώ δεν κατέχω τέτοια-, έτσι το μόνο που μπορώ να παραθέσω είναι μερικά αποσπάσματα επιστολών του που και το ποιόν του σκιαγραφούν και τις προσπάθειές του ενδεικνύουν και καλύτερα μας γνωρίζουνε θαρρώ, τούτο τον μεγάλον άνδρα του Ελληνικού Γένους. Τα παρόντα, τα έχω αντιγράψει από ένα βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε ο Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, το 1976, με ανθολόγηση του Κώστα Δάφνη, επ' ευκαιρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από τη γέννησή του. Εύχομαι κι ελπίζω ν' απολαύσατε το άρθρο και να προσέξατε μερικές ...τυχαίες ομοιότητες της -τελικά πάντα επαναλαμβανόμενης- ιστορίας.
* Όλες η ημερομηνίες του βιογραφικού είναι με το νέο ημερολόγιο. Π.Χ.-------------------------------------------------------------------------------------------
αποσπάσματα μερικών επιστολών του **
α) Προς Ανδρέα Μουστοξύδη
...Παρακαλώ να καταβάλετε όλην σας την δραστηριότητα δια να συλλέξετε εν Ενετία παν ό,τι δύνασθε πληροφόρημα περί της Ελλάδος, όχι της αρχαίας, αλλά της του μεσαίωνος και της ενετιζούσης και να μοι προμηθεύσετε:
-Όλας τας ειδήσεις τας εκ συγγραμμάτων, εντύπων ή χειρογράφων περί γεωγραφίας, ιστορίας και καταστατικής. Ερευνήσατε δε και περί αρχαίων συμβόλων των πόλεων και περί όλων των καταλοίπων της αρχαιότητος των καλών εις ανανέωσιν.
-Εκ των αρχείων της πρώην Ενετικής πολιτείας, εις την βιβλιοθήκην του Αγίου Μάρκου και εκ των βιβλιοθηκών των παλαιών πατρικίων της Ενετίας, όπου πάντως περιέχονται θησαυροί ιστορικών και καταστατικών ειδήσεων περί τόπων κάμετε όσον ένεστι πλούσιον θερισμόν και να μου τον στείλετει όσον προχωρεί η εργασία σας.
-Να κάμετε καλήν τινα συλλογήν υποδειγμάτων δημοσίων πράξεων εκ των ευδοκιμωτέρων συγγραφέων Ιταλών και Γάλλων, περιλαμβάνουσαν ολόκληρον την ζωήν του πολίτου από της βαπτιστηρίου πράξεως μέχρι της επιθανατίου. Και μικραί δε σημειώσεις, προστιθέμεναι εις ερμηνείαν των υποδειγμάτων τούτων θέλουσιν έχει πολύ το ωφέλιμον.
-Ακόμη παρακαλώ να αθροίσετε και μου πέμψετε όλους τους εντύπους κανονισμούς περί διοικήσεως σχολείων και άλλων κοινοφελών ιδρυμάτων της Ιταλίας υπό την ενεστώσαν εξουσίαν και υπό τας προλαβούσας. Αναγκαίον να έχω και τα διατάγματα περί νομισματοποιΐας και παν ό,τι διδακτικόν περί της δυσκόλου και αξιοφροντίστου ταύτης της ύλης. Και αυτά λέγω και περί όλων των κωδίκων των περί εθνικών και εμπορικών τραπεζών.
Τούτων δε όλων αθροισθέντων, όταν έλθωμεν εις την επιτόπιον μεταχείρισίν των, θέλωμεν χρειασθή και ξένους τινάς αξίους, αλλά προ πάντων πνέοντας τον υπέρ Ελλάδος ζήλον.
Τέλος, ίδετε και περί μαστόρων αν ήθελον να έλθωσιν εις την Ελλάδα και να εισάξωσι τα εργόχειρά των, όπως ξυλουργοί, πετροκόποι, χαλκείς, κλειδοποιοί και πληροφορήσατέ με εν καιρώ και με πόσα κατασκευάζεται εν Ενετία έν μέγα ωρολόγιον πόλεως. Νοέμβριος 1827
β) Προς Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο
...Δεν φρονώ ότι η νέα ελληνική κυβέρνησις πρέπει να έλθη εις την Ελλάδα επί κεφαλής λόχων και πυροβόλων. Τούτο είναι έξω των δυνάμεών μου, αλλά και αν ηδυνάμην, δεν θα ηρχόμην τοιουτοτρόπως. 27 Νοεμβρίου 1827
γ) Προς τον Εϋνάρδο
...Επικαλούμαι και πάλιν την ακάματον σου σπουδήν και παρακαλώ να με προμηθεύσης λεπτομερέστατην απογραφήν όλων των εν Μονάχω και Δρέσδη και Λειψία νέων Ελλήνων κατά τον επισυναπτόμενον τύπον, διότι σκοπεύω να έμβω εις άμεσον επικοινωνίαν και μετ' αυτών ως εμβήκα και μετά των εν Αγγλία, Γαλλία, Ελβετία και Ιταλία. Να επαισθανθώσι πρέπει οι νέοι ούτοι, ότι η πατρίς αγρυπνεί επ΄αυτούς και ότι μόνον ούτω γινόμενοι άξιοι αυτής θέλουσι δυνηθή ποτέ μεγάλα να τη κηπουργήσωσι... 27 Νοεμβρίου 1827
δ) Λόγος κατά την άφιξή του στο Ναύπλιο
Κάθε πομπή συνεπαγομένη δαπάνας είναι ασυμβίβαστος προς την δυσχερή κατάστασιν της Πατρίδος. Αν δυνάμεθα να διαθέσωμεν μερικά χρήματα, έχομεν πληγάς να επουλώσωμεν.
ε) Προς τον Ανδρέα Μουστοξύδη
...Νομίζω ότι οφείλω από τώρα να φροντίσω να φέρω εις χρήσιν όλων των Ελλήνων το βιβλίον των προσευχών το επιγραφόμενον "Σύνοψις", αλλά επιμελημένον κατά τρόπον ώστε έκαστος παρακαλών τον Θεόν να καταλαμβάνη και τι λέγει, συγχρόωνς δε να γυμνάζεται, να διαβάζει και να λαλή ορθώς τη γλώσσαν του...
Δεκέμβριος 1827
στ) Προς: Σταμάτιο Βούλγαρη & Νικόλαο Μαυρομάτη
Η πόλις του Ναυπλίου και οι προμαχώνες των φρουρίων αυτής γέμουσι πολυαρίθμων καλυβίων, όπου ως εκ των μακρών συμφορών της πατρίδος συνεσωρεύθησαν ανέστιοι γέροντες, γυναίκες τε και παιδία, αθλίως διακείμενοι και υπό νόσον επαπειλούμενοι, εσομένων, δια την ενεστώσαν ώραν του έτους, φοβερών εις τε την πόλιν και εις πάσαν την επικράτειαν. Τούτο οφείλουσα να προλάβη το δεινόν η κυβέρνησις εκ των ενόντων πόρων, σας επιβάλλω, Κύριοι την εξής επιστασίαν:
-Να επισκεφθήτε πρώτον εντός της πόλεως και έπειτα εις τας επάλξεις των φρουρίων έν προς έν τα ρηθέντα καλύβια.
-Να καταστρώσετε κατάλογον ακριβή και ονομαστικόν των ενοικούντων ανδρών, γυναικών και παιδίων, κατά μέρος σημειούντες τα ηλικίαν έχοντα εννέα έως δώδεκα ετών.
-Θέλετε συνεκλέξη μετ' εμού έξω της πόλεως, πλησίον του χωρίου 'Αρεια, τόπον υγιεινόν και προσφυή, ίνα εκεί κατασκευασθώσιν ανυπερθέτως καλύβαι αι αναγκαίαι εις υποδοχήν των δυστυχών τούτων, αξιωτάτων της παρά της Πατρίδος επιμελείας.
-Να μοι παραστήσετε προϋπολογισμόν της εις κατασκευήν των νέων καλυβών χρειώδους δαπάνης, προσλογιζόμενοι και την ύλην των καθαιρεθησομένων σκηνώσεων.
-Αι οικογένειαι αι περιληφθησόμεναι εις την νέαν συνοικίαν θέλουσιν εργάζεσθαι υπό την διεύθυνσίν σας και δότε αυταίς ελπίδαν ότι αντί τούτου θέλουσι λαμβάνειν καθ' ημέραν μίαν μερίδαν άρτου. 10 Απριλίου 1828
ζ) Προς τον Εϋνάρδο
...Ο κ. Φαζύς μου είχε γράψει πως επεθύμει να μου στείλη εκατόν τσαπιά, των οποίων στερούμεθα και τα οποία μας είναι απαραίτητα δια την καλλιέργειαν των γεωμήλων. Το λοιπόν ο κ. Φαζύς και όλοι όσοι μετ' αυτού φρονούσιν ότι δια των σκαπανών και όχι δια των μπαγιονετών πολιτίζονται οι λαοί, θέλουσι συμπράξει δια να μας στείλωσι το ταχύτερον και όσον το δυνατόν περισσότερα από αυτά τα πολιτιστήρια όργανα, των οποίων θα γίνη χρήσις συμφερώτατη, το εγγυώμαι.
...Καίτοι καταπονούμενος υπό πολλών και δεινών ασχολημάτων, κατώρθωσα να φροντίσω ιδιαιτέρως και περί δενδροφυτείας, πράγματος παντάπασι λείποντος κατά τε την Πελοπόννησον και τας νήσους, διότι οι Τούρκοι κατελίμπανον τα δένδρα εις διαφθοράν και οι Έλληνες χειρότερα έπραξαν, εκριζώνοντες και τα περιλειπόμενα. Έφερα λοιπόν εκ Κρήτης εκατομμύρια καστανεών και άλλα δένδρα και μένει να ίδομεν αν η προμήθεια καλώς εγένετο προς ευόδωσιν της φυτείας, ήτος επιχειρηθήσεται το φθινόπωρον... Ναύπλιο 14 Απριλίου 1828
η) Προς τον Εϋνάρδο
...Βλέπεις εκ της εγκλείστου σημειώσεως ότι ο ναύλος των δύο φορτίων ανέρχεται εις 1.289 δίστηλα, ποσόν υπέρογκον δια την πενίαν μας. Κατόπιν αυτού απεφάσισα να προτιμήσω τα ελληνικά πλοία δια την μεταφοράν των τροφίμων. Ο πλοίαρχος Γιαννίτσης πρέπει τώρα να έχη παραλάβει το φορτίον που παρήγγειλα εις Αγκώνα. Και την παρούσαν επιστολήν μου λαμβάνεις δια του πλοιάρχου Μοναρχίδου, ο οποίς αποστέλλεται και αυτός εις Αγκώνα δια δεύτερον φορτίον σίτου και αραβοσίτου. Και τρίτον πλοίον θα αποστείλω προς το τέλος του μηνός. Και ο μεν Γιαννίτσης φορτώνει με ναύλον 25.000 φράγκων, τα οποία εμβάσθηκαν εις Αγκώνα προς τον κ. Μαρίνογλου παρά του ταμείου της Ελλάδος, δια το φορτίον του Μοναρχίδου, το οποίον είναι διπλάσιον του πρώτου, στέλλω συναλλαγματικάς 50.000 φράγκων, επί τους κ.κ. Βλαν, Κολέν κ.σ. και παρακαλώ τον κ. Εντς να τας πληρώση, πωλών και με χαμόν τα ολίγα κεφάλαια όσα επικατέθεσα εις χείρας του εκ των τελευταίων λειψάνων της όλης μου περιουσίας. Ταύτα δε γράφω λεπτομερώς δια να σε ικετεύσω και πάλιν να μας βοηθήσης και άλλους παροτρύνεις, πάντοτε όμως φροντίζω περί της οικονομικωτάτης διαχειρίσεως του εις ημάς δανειζομένου αργυρίου... 2 Μαΐου 1828
θ) Προς τους ομογενείς Αγκώνος, Τεργέστης, Ενετίας και Λιβόρνου
...'Αρτου και χρημάτων ανάγκην έχομεν. Εγώ εκ των λειψάνων της μικράς μου περιουσίας έδωκα ήδη. Κάμετε και εσείς, Κύριοι παν ό,τι δύνασθε προς βοήθειάν μας, στέλλοντες σίτον αραβόσιτον, όρυζαν και άλευρα και ό,τι εξοδεύσετε θα σας πληρωθεί εν καιρώ και παρά της Εθνικής Τραπέζης. Θαρσείτε Κύριοι ότι η Θεία Πρόνοια δεν θέλει μας εγκαταλείψει. Αλλά θυμηθείτε συγχρόνως ότι αυτή τους κόπους σας ευλογήσασα και βίους καλλίστους εξασφαλίσασα εις υμάς, σας προετοίμασε να αισθάνεσθε χαράν και ικανοποίησιν εις την εκπλήρωσιν των οφειλομένων προς την Ελλάδα. Μάιος 1828
ι) Προς τον Δημήτριον Υψηλάντη
...Δεν ανήκει εις τον στρατόν να επιβάλη όρους εις την κυβέρνησιν... Πληροφορήσατε λοιπόν τους αρχηγούς και τους στρατιώτας ότι η κυβέρνησις την μεν αξίωσιν δεν απορρίπτει αλλά τότε θα μεριμνήση περί αυτής όταν μάθη ότι οι στρατιώται επέδειξαν πάσαν την οφειλομένην πειθαρχίαν...
6 Μαΐου 1828
κ) Προς τον Ανδρέα Μουστοξύδη
...Οποία ζωή, αγαπητέ μου, η εμή! Και οποίαι δυσκολίαι αι πανταχόθεν περιβάλλουσαι και πιέζουσαί με! Μακράν όμως, πολύ μακράν είμαι του αθυμήσαι. Ο Θεός είναι μετά της Ελλάδος και υπέρ της Ελλάδος και αύτη σωθήσεται. Εκ ταύτης της πεποιθήσεως αντλώ πάσας μου τας δυνάμεις και πάντας τους πόρους.
8 Μαΐου 1828
κα) Προς τον Αναγνώστη Δεληγιάννη
Καθώς είχα την τιμήν να είπω και προς υμάς και προς όλους τους συνέδρους και συμπολίτας σας και εγώ κάμνω δοκιμήν, Κύριοι και υμείς. Και είμεθα καθ' ολοκληρίαν ελεύθεροι. Εάν με βαρεθήτε, ειπέτε το και λάβετε την θέσιν μου μετά της ευθύνης. Σας την δίδω μετά χαράς και επιθυμώ ειλικρινώς να κάμνετε καλλίτερα πράγματα από εμέ... Μάιος 1828
κβ) Προς τον Εϋνάρδο
...Καίτοι η παρούσα κατάστασις μας δεν προσφέρεται δια καλλιτεχνικάς ενασχολήσεις, σε παρακαλώ να διαβιβάσης εις τον καλλιτέχνην Βορτολίνην όλην μου την ευγνωμοσύνην δια την προσφοράν εις την Ελλάδα της προτομής του λόρδου Βύρωνος.
... Εν όσω όμως τόσον η κυβέρνησις όσον και οι κυβερνώμενοι κατοικούν σε καλύβες και ως νομάδες εις ερείπια διαμένουν, κρίνω όπως η προτομή του κ. Βορτολίνη παραμείνη προς το παρόν εις το ατελιέ του. Συ δε βεβαίωσέ τον ότι με την πρώτην ευκαιρίαν θα του την ζητήσω και πάλιν αναγράφων την της Ελλάδος ευγνωμοσύνην προς την καλοκαγαθίαν του δωρουμένου δώρον κάλλιστον και σεμνότατον... Μάιος 1828
κγ) Προς τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη
Αν ο καθένας από εσάς (και ομιλώ δι' εκείνους που κατέχουν τας πρώτας θέσεις εις την πολιτικήν ζωήν της χώρας) με εβοήθει ολίγον και καλοπίστως, λησμονών δια μίαν στιγμήν τα προσωπικά του συμφέροντα, το έργον μου θα εγίνετο περισσότερον εύκολον δι' εμέ και περισσότερον καρποφόρον δια την Πατρίδα...
Μάιος 1828
κδ) Προς τον Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο
...Οι γενναίοι μας Έλληνες χαίρονται. Μόνον ολίγοι τινές απατώνται και μεγάλως νομίζοντες ότι τα χρήματα ταύτα είναι δι' αυτούς και μέλλουσι να πάθωσιν, ό,τι έπαθον και αι λίραι του δανείου. Ότι μεν κλέπτουσιν όπου υπάρχει διοίκησις, είναι αναμφίβολον. αλλά δεν υπάρχει χώρα, όπου πλησίον των κλεπτών να υπάρχουν χιλιάδες και χιλιάδες οικογενειών αστέγων και αποθνησκουσών εκ πείνης καθώς εν Ελλάδι. Στοχασθήτε δέσποτά μου, ότι αι δύστυχείς αυταί οικογένειαι πάσχουν εξ αιτίας των κλεπτών και παρακαλώ αν δύνασθε, ενθαρρύνατέ με να είμαι συγκαταβατικός προς μιαν δράκαν ανθρωπαρίων μεταλλοθέων εναντίον των οποίων δεν εκίνησα την βαρείαν χείρα της δικαιοσύνης, αρκούμενος να τους γνωρίσω καλώς και να τους παραδώσω εάν παραστεί ανάγκη εις τας αράς του λαού...
10 Ιουνίου 1828
κε) Προς τον Ανδρεά Μουστοξύδη
Τελευταίως περιώδευσα επ' αρκετόν χρόνον εις την Δυτικήν Ελλάδα και την Πελοπόννησον και εις μέρος της Ανατολικής Ελλάδος. Θα περιοδεύσω και πάλιν διότι μόνον εφ' όσον βλέπω τα πράγματα και τους ανθρώπους με τους δικούς μου οφθαλμούς, δύναμαι να αποκτήσω εν συνειδήσει ευκρινή έννοιαν της ποιότητος των υποχρεώσεών μου και του λογικωτάτου τρόπου της εκπληρώσεώς των...
...Ακόμα δεν τολμώ να σου προτείνω να έλθης να εγκατασταθής εδώ οικογενειακώς, επειδή οι πάντες συνοικούμεν και το παν ακόμη είναι ερημία, ερείπια και αταξία. Εάν όμως θέλης μόνος να έλθης ή μετά του ωρολογίου ή μετά των σανίδων ή άλλως, καλώς να ορίσης. Και έχω να σε κάμω να τρέξης καθώς όλους όσοι κατά κακήν αυτών τύχην μ' εγγίζουσι. 1 Αυγούστου 1828
κστ) Προς τον Αδαμάντιο Κοραή
...Συμμερίζομαι την γνώμην σας ως προς την ανάγκην της περισυνάξεως εις την Ελλάδα των νέων οι οποίοι εκφυλίζονται μένοντες εις την Ευρώπην με την πρόφασιν ότι εκπαιδεύονται. Αλλά δια να τους περισυνάξωμεν εδώ πρέπει να έχωμεν καταστήματα όπου να τους τοποθετήσωμεν, καθώς δε σας είπα, δεν εφθάσαμεν ακόμη εις αυτήν την ευάρεστον θέσιν... Αύγουστος 1828
κζ) Προς τον Ράικο
...Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία και ολίγα στρέμματα εθνικής γης διδόμενα ως αποκλειστικήν ιδιοκτησία εις τους δήμους θα προετοιμάσουν τα στοιχεία της αληθούς κοινωνικής οργανώσεως της Ελλάδος. Έως ότου γίνει αυτό πρέπει να ευχαριστηθώμεν εμποδίζοντες την περαιτέρω ριζοβόλησιν των καταχρήσεων. Τούτο δε θα κατορθωθή ασφαλέστατα, εάν πολιτευθώμεν με την αυστηροτάτην αμεροληψίαν και προς τους φίλους της Κυβερνήσεως και προς εκείνους οι οποίοι τάσσονται εναντίον της. Δεν μου διαφεύγουν τα παιγνίδια της μιας και της άλλης μερίδος, μείνατε όμως βέβαιος ότι θα προσπαθήσω να μην εξαπατηθώ... Σεπτέμβριος 1828
κη) Προς τον Αναστάσιο Λόντο Έκτακτον Επίτροπο στις Β. Σποράδες
Μία πρέπει να είναι η αποστολή σας: Η εξασφάλισις των δικαιωμάτων του ανθρώπου και η δια της παιδείας μόρφωσις των ηθών του, δια της οποίας θα αναδειχθή εις τον λοιπόν πεφωτισμένον κόσμον άξιος της ελευθερίας.
Σεπτέμβριος 1828
κθ) Προς τον Σταμάτιο Βούλγαρη
Μετά την επιτυχίαν του έργου σας, της βάσει σχεδίου ανοικοδομήσεως της Τριπολιτσάς, σας παρακαλούμεν να εκδηλώσετε παρόμοιον ενδιαφέρον και δια την πόλιν των Πατρών. Οι μεν Τούρκοι και 'Αραβες την έχουν ήδη εγκαταλείψει, αφήσαντες ερείπια επί ερειπίων, οι δε πολίται αυτής, της άλλοτε ακμαζούσης και ευτυχούς πόλεως, επανερχόμενοι και αναζητούντες τας εστίας των, παρακαλούν την Κυβέρνησιν να τους στείλη μηχανικούς δια να χαράξουν τας γραμμάς βάσει των οποίων οι πολίται σήμερον μεν θα κτίσουν καλύβας, αύριον, Θεού ευδοκούντος, οικίας και πλατείας και πόλιν ολόκληρον...
Πορευόμενοι προς Πάτρας δια Ναυπλίου και Κορίνθου, θα καταστήσετε περισσότερον ωφέλιμον την πορείαν σας, εάν μελετήσετε και την κατάστασιν της οδού, όπως είχατε μελετήσει και την οδόν η οποία έφερε από τους Μύλους του Ναυπλίου εις Τριπολιτσάν. 29 Οκτωβρίου 1828
κι) Προς τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη
Ήθελα να έχω κάμποσα εκατομμύρια τάλλιρα δια να σας δώσω όσα ζητείτε, αλλά καθώς σας είπα το μεν ιδιαίτερό μου ταμείον είναι κενόν, το δε δημόσιον μόλις δύναται να επαρκέσει εις τας μάλλον κατεπειγούσας χρείας του τρέχοντος Φεβρουαρίου και το πολύ του ημίσεως Μαρτίου. Τούτο είναι γνωστότατον και δύνασθε αυτοπροσώπως να το βεβαιωθήτε, βλέποντες τα κατάστιχα της επί των οικονομικών επιτροπής... Υπομείνατε καθώς υπομένω και υπομένω ίσως επέκεινα της ανθρωπίνης δυνάμεως. Αίγινα 109 Φεβρουαρίου 1829
λ) Προς τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη
...Περί της εσωτερικής καταστάσεως της Πελοποννήσου και της χρείας την οποίαν έχουσι διάφοροι επαρχίαι να βοηθηθώσιν, είμαι ολότελα της γνώμης σας και συνομολογώ ότι η κυβέρνησις ώφειλε να ταις δώση γέννημα και ζώα να μη μείνωσι τα χωράφια αγεώργητα. Αλλ' η προθυμία δεν αρκεί διότι είναι αδύνατον κατά το παρόν να επιβάλωμεν εις το δημόσιον ταμείον όσα έξοδα χρειάζονται εις τούτο. Από τον Σεπτέμβριον δεν λαμβάνομεν πλέον εξωτερικάς βοηθείας και ζώμεν μόνον από μικράς οικονομίας οπού εκάμαν, επειδή ηξεύρετε ότι τα δημόσια εισοδήματα μόλις αρκούσι δι΄ολίγας ημέρας.
...Οι παραπονούμενοι πολύ σφάλλουσι ψιθυρίζοντες ή κάμνοντες μικράς συνομωσίας, διότι η κυβέρνησις είναι εις όλους ευπρόσιτος, έχει την θύραν πάντοτε ανοικτήν και πας πολίτης όστις έχει παράπονα δύναται να της τα φέρη με τέλειον θάρρος. Αυτοί όμως αγαπώσι κάλλιον να ραδιουργώσι και ραδιουργούσι δια να ερεθίζωσι τον λαόν κατά της παρούσης τάξεως των πραγμάτων. Γνωρίζω την πηγήν όλων τούτων, αλλά δεν την νομίζω επικίνδυνον, υμάς δε ευχαριστώ διότι μου εδείξατε που πρέπει να επιστήσω την προσοχήν μου...
Τέλη Φεβρουαρίου 1829
λα) Προς τον Δημήτριον Υψηλάντη
...Ενταύθα πρέπει να σας σημειώσω ότι πολλοί πολλαχώς σπουδάζουσι να διαφθείρωσι και εις στασιασμόν να εμβάλωσι τον στρατόν, όπερ και κατώρθωσαν εις Ναύπακτον. Και περιμένω την λεπτομερήν ιστορίαν του πράγματος ίνα αποφασίσω το δέον. Υμείς δε ελπίζω ότι μετά πάσης προσοχής και αγρυπνίας θέλετε προφυλάξει τα υφ' υμάς στρατεύματα από του μολύσματος, ερχομένου μεν έξωθεν, έχοντος δε και τινας πηγάς εκ του εσωτερικού...
Ναύπλιον 17 Ιουνίου 1829
λβ) Προς τον Αλέξανδρο Στούρτζα
Η επανάστασις εγέννησεν ένα σωρόν ανθρώπων αργών, θελόντων να ζώσιν εκ του δημοσίου, οίτινες, αν εγκαταλειφθώσι, θέλουσι πέσει εκ της απελπισίας εις ληστείαν και πειρατείαν και τότε το έθνος θέλει αναγκασθή να εξοδεύση περισσότερα. Τούτο δεν θέλει διορθωθή παρ' όταν η Ελληνική Κυβέρνησις στερεωθή εντελώς και έχουσα χρήματα και αξιοπιστίαν, δυνηθή να δώση εις τους τοιούτους ανθρώπους γαίας, ίνα κατασταθώσι πολίται καλοί και χρήσιμοι. Γένοιτο!
Αρχές Ιουλίου 1829
λγ) Προς τον Γάλλο ιστορικό και περιηγητή Μισό, όταν ερωτήθη αν η Ελλάδα έμελλε να γίνει βασίλειο ή δημοκρατία:
...Ένα τέτοιο πράγμα δεν θα ήτο και τόσον εύκολον! Ανηγέρθη πολλάκις ναός προς τον αληθή Θεόν εκ των στηλών του Διός και της Αθηνάς. Πώς όμως θα ιδρυθή θρόνος επί του εδάφους των αρχαίων δημοκρατιών και εκ της κόνεως αυτών;
Τέλη 1830
λδ) Προς τον Μιχαήλ Σούτσο, πρεσβευτή της Ελλάδας στο Παρίσι
...Σας βεβαιώ δε και πάλι και σας παραγγέλω να βεβαιώσετε όλους, ότι ουδόλως θέλω παρεκτραπή της διαγεγραμμένης πορείας μου, ουδέ θέλω προδώσει ουδέν των χρεών μου, αλλ' όλα θέλω τα εκπληρώση μέχρι της τελευταίας στιγμής. Όταν δε καταμάθω ότι δεν δύναμαι πλέον να σώσω τον δυστυχή τούτον τόπον από τα δεινά του εμφυλίου πολέμου και της αναρχίας, ή από εφεδρείαν στρατευμάτων, τότε θέλω υποβάλλει εις όψιν του Ελληνικού Έθνους και του λοιπού κόσμου την αληθή και ειλικρινήν ιστορίαν των πραγμάτων και των ανθρώπων και θέλω αποχωρήσει έχων το μέγιστον των αγαθών: συνείδησιν καθαράν και ήσυχον...
14 Σεπτεμβρίου 1831
λε) Προς τον Εϋνάρδο
Ας λέγωσι και ας γράφωσι ό,τι θέλουσιν. Έρχεται όμως καιρός ότε οι άνθρωποι ουχί καθ' όσα είπαν ή έγραψαν περί των πράξεων αυτών, αλλά κατ' αυτήν την μαρτυρίαν των πράξεων. Υπό του αξιώματος τούτου ενισχυόμενος, έζησα εν τω κόσμω μέχρι της αποκλίσεως της ζωής μου καταθυμίως. Αδύνατον να αλλάξω σήμερον, αλλά θέλω πράξει το δέον και ας γίνη ό,τι γίνη.
14 Σεπτεμβρίου 1831
------------------------------------------------------------------------------------
** Επειδή ο Καποδίστριας δεν ήτο λογοτέχνης, δεν έχουμε παρακαταθήκη κείμενα ή ποιήματά του, -ή τουλάχιστον, εγώ δεν κατέχω τέτοια-, έτσι το μόνο που μπορώ να παραθέσω είναι μερικά αποσπάσματα επιστολών του που και το ποιόν του σκιαγραφούν και τις προσπάθειές του ενδεικνύουν και καλύτερα μας γνωρίζουνε θαρρώ, τούτο τον μεγάλον άνδρα του Ελληνικού Γένους. Τα παρόντα, τα έχω αντιγράψει από ένα βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε ο Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, το 1976, με ανθολόγηση του Κώστα Δάφνη, επ' ευκαιρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από τη γέννησή του. Εύχομαι κι ελπίζω ν' απολαύσατε το άρθρο και να προσέξατε μερικές ...τυχαίες ομοιότητες της -τελικά πάντα επαναλαμβανόμενης- ιστορίας.
Type rest of the post here
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου