Ο Ελληνισμός της Ανατολής

του Κώστα Καρδαρά Προέδρου της Νομαρχιακής Επιτροπής Καρδίτσας του ΛΑ.Ο.Σ. Προέδρου του Ιατρικού Συλλόγου Καρδίτσας

Η προκυμαία της Σμύρνης πριν την καταστροφή.

Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας.

Το Ελληνικό έθνος, εκτός από την Ελληνική χερσόνησο, αναπτύχθηκε και ήκμασε τόσο σε Ανατολή όσο σε Δύση και πρωταγωνίστησε για χιλιετίες στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της ανθρωπότητος. Θα δούμε σήμερα την ανάπτυξή του προς την Ανατολή όπου, αφού έφτασε κατά καιρούς μέχρι τόπους ιδιαίτερα μακρινούς, ρίζωσε στην Μικρά Ασία, στα νότια και βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου και στις Θρακικές και Ασιατικές ακτές της Προποντίδας.

Η ελληνική παρουσία εκεί, δεν συνίσταται σε ίδρυση απλώς κάποιων εμπορικών σταθμών ή στρατιωτικών φρουρίων, αλλά σε μεταφύτευση πληθυσμού, αυτοδύναμη ενρίζωση, εκρηκτική ανάπτυξη και δημιουργία, η οποία με διακυμάνσεις, αλλά πάντα ζωντανή και παρούσα, ξεκινώντας από τα σκοτεινά βάθη της προϊστορίας, διήρκεσε καθ’ όλη τη διάρκεια του ιστορικού χρόνου, δίνοντας το δικό της χρώμα στον περιβάλλοντα χώρο. Λόγω των γεωμορφολογικών ιδιαιτεροτήτων, δεν υπήρξε ενιαία ιστορία των ιδιαιτέρων τμημάτων του Ελληνισμού της Ανατολής αλλά παράλληλη πορεία με την γενικότερη ιστορία της περιοχής και του Ελληνικού έθνους. Θα προσπαθήσουμε με πολύ συντομία να παρουσιάσουμε την εποποιία του Ελληνισμού του Πόντου και της Μικρασίας, του Ελληνισμού της Ανατολής, ώστε να βγάλουμε και τα συμπεράσματά μας.

Η Ελληνική χερσόνησος και η Μικρά Ασία αποτελούν ενιαίο γεωφυσικό και γεωπολιτικό χώρο. Στο μακρινό παρελθόν, ήσαν ενωμένες σε μία ενιαία ξηρά που συμβατικά αποκλήθηκε Αιγηίδα. Στις κοσμογονικές αλλαγές που γέννησαν τις μεγάλες οροσειρές του πλανήτη μας, τις Άλπεις και τα Ιμαλάϊα, εμφανίζεται σιγά-σιγά μια εσωτερική λίμνη και μετά θάλασσα, το σημερινό Αιγαίο πέλαγος, που ολοκληρώθηκε στην σημερινή του μορφή πολύ αργότερα. Στον ενιαίο αυτό γεωφυσικό χώρο, αναπτύσσονται συγγενείς μεταξύ τους ανθρωπολογικές ομάδες που θα αποτελέσουν τους προγόνους των πρωτοελληνικών και ελληνικών φύλων που αργότερα θα συγκροτήσουν το ελληνικό έθνος.

Από τις απαρχές της προϊστορίας, φτάνουν μέχρι εμάς οι απόηχοι των μεγάλων ή μικρότερων εκστρατειών που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά εσωτερικές μετακινήσεις των διαφόρων φύλων του έθνους μας στις περιοχές του αρχέγονου ζωτικού του χώρου. Η αρχή γίνεται με την Αργοναυτική εκστρατεία, το θαυμάσιο αυτό έπος περιπέτειας και εξερευνήσεων. Οι Αργοναύτες, το άνθος του τότε Ελληνισμού με μια πεντηκόντορο έφτασαν μέχρι την Κολχίδα στα πέρατα αυτής της θάλασσας, αυτού του πόντου που οι πρόγονοί μας προσπάθησαν να εξευμενίσουν την αξενία του, την αγριάδα και τις φοβερές του τρικυμίες, ονομάζοντάς τον κατ’ ευφημισμόν «Εύξεινο». Την ίδια περίπου εποχή, ο Ηρακλής ταξιδεύει ξανά στον Πόντο εκτελώντας ένα άθλο του. Μια μυθολογική γενιά μετά, ο Τρωικός Πόλεμος επιστημονικά τεκμηριωμένος, απηχεί τις εκστρατείες της εποχής. Είναι γνωστό πως οι Τρώες μιλούσαν την ίδια γλώσσα, είχαν κοινούς θεούς και κοινά ήθη και έθιμα με τους Αχαιούς, ήσαν δηλαδή Έλληνες.

Αρχαιολογικά ευρήματα ελληνικής παρουσίας στον Εύξεινο Πόντο υπάρχουν από τον 10ο τουλάχιστον αιώνα π.Χ., ενώ κάποιοι μελετητές, τοποθετούν στις βορειοανατολικές του ακτές την κοιτίδα των Ελλήνων. Στην υπόλοιπη Μικρά Ασία, μας αποκαλύπτεται από πολύ νωρίτερα η ελληνική παρουσία. Κατοικημένη από συγγενή μας φύλα όπως οι Λυδοί, οι Φρύγες, οι Κάρες και οι Λέλεγες ήδη από τον 15ο π.Χ. αιώνα, γνώρισε την έκρηξη των πληθυσμών της Ελληνικής χερσονήσου που ονομάστηκε Πρώτος Αποικισμός.

Αιολείς από τη Θεσσαλία στα βόρεια παράλια και στη Λέσβο, Ίωνες λίγο νοτιότερα και στη Χίο και Σάμο και Δωριείς μέσω Κρήτης στα ακόμα πιο νότια παράλια και στις Κω και Ρόδο. Οι μικρασιατικές πόλεις, γνωρίζουν μία απαράμιλλη πολιτιστική άνθηση ξεπερνώντας την κυρίως Ελλάδα συγχρόνως με σημαντική δύναμη και ακμή. Η Μικρά Ασία γίνεται το λίκνο των τεχνών των επιστημών και της φιλοσοφίας. Γίγαντες του πνεύματος όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης, ο Βίας ο Πριηνεύς, ο Λεύκιππος και τόσοι άλλοι κάνουν την Ελληνική Ανατολή το πολιτιστικό κέντρο της Ανθρωπότητας.

Η άνθηση αυτή οδήγησε στον οργανωμένο πια Δεύτερο Αποικισμό, με πρωταγωνιστές την Μίλητο και πολλές άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας όπως την Φώκαια, την Έφεσο και την Τέω, αλλά και τις πόλεις της μητροπολιτικής Ελλάδος τα Μέγαρα, την Σπάρτη, την Κόρινθο και πολλές άλλες. Τώρα πια ελληνικές πόλεις κατακλύζουν και τον Εύξεινο Πόντο σ’ όλα του τα παράλια και τις Μικρασιατικές και Θρακικές ακτές της Προποντίδας όπως η Λάμψακος, η Άβυδος και το Βυζάντιο. Ιδρύεται από τους Μιλήσιους η Σινώπη, η πατρίδα του κυνικού Διογένη, η οποία με τη σειρά της ιδρύει την Κερασούντα, την Τραπεζούντα, τα Κοτύωρα και άλλες πόλεις. Η άνθηση του Πόντου με πάρα πολλές ακμάζουσες πόλεις, συναγωνίζεται αυτή της υπόλοιπης Μικράς Ασίας. Έτσι γεννήθηκε και ανδρώθηκε ο Ποντιακός και Μικρασιατικός Ελληνισμός, φέρνοντας στην Ανατολή το Ελληνικό πνεύμα και τον Ελληνικό πολιτισμό όπου ρίζωσαν για χιλιετίες.

Κατόπιν, η υποδούλωση της Μικράς Ασίας στους Πέρσες και οι αγώνες των Ελλήνων για την ελευθερία τους, όσο και οι άγνωστοι στους πολλούς επικοί αγώνες των Ελλήνων της Δύσης εναντίον των Ρωμαίων και των Καρχηδονίων, ωρίμασαν τις συνθήκες συνειδητοποιήσεως της κοινής μοίρας όλων των Ελλήνων και οδήγησαν στην εποποιία των Περσικών Πολέμων και τον ισόθεο Αλέξανδρο, όταν η Ελληνική Ανατολή μαζί με την ελευθερία της γνώρισε μια ακόμα άνθηση στους ελληνιστικούς χρόνους.

Ο Πόντος, απομονωμένος γεωγραφικά, δεν ακολούθησε την τύχη της υπόλοιπης Μικράς Ασίας, διατηρώντας την ανεξαρτησία του υπό Περσική εποπτεία που συνεχίστηκε και τα Αλεξανδρινά χρόνια. Όταν η πολεμική μηχανή της Ρώμης σάρωσε σταδιακά τον κλασσικό κόσμο, ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης ο ΣΤ’ ο Ευπάτωρ, Έλληνας από μητέρα, λάτρης του ελληνικού πολιτισμού, πολέμησε σκληρά την Ρώμη στην Μικρά Ασία και στην κυρίως Ελλάδα, ηγούμενος των εξεγερμένων ελληνικών πόλεων. Χρειάστηκαν πάνω από 20 χρόνια, η αθροιστική δράση τριών από τους μεγαλύτερους Ρωμαίους στρατηγούς και τα ανεξάντλητα αποθέματα της Ρώμης, ώστε να σβήσει τελικά η τελευταία αυτή ελληνική αντίσταση.

Τον καιρό της Βυζαντινής μας Αυτοκρατορίας, η Ελληνική Ανατολή έφτασε στο απόγειο του μεγαλείου της αποτελώντας τον κορμό και τροφοδότη της. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 στους Φράγκους, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας στην Μικρά Ασία, ήταν αυτή που το 1261 ανασύστησε την Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ενώ στον Πόντο η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας των μεγάλων Κομνηνών, κράτησε ψηλά την σημαία με τον αρχαίο αετό της Σινώπης, μέχρι το 1461 όταν τελικά υπέκυψε στις τουρκικές ορδές.

Τα χρόνια της σκλαβιάς που εξαφάνισαν πολλές εθνότητες στο Οθωμανικό κράτος, οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου κατάφεραν να επιβιώσουν, διατηρώντας τον Ελληνισμό τους παρά τους μαζικούς και βίαιους εξισλαμισμούς, τις άθλιες συνθήκες ζωής, τη φορολογία, τους διωγμούς και τις σφαγές και άλλα παρόμοια μέτρα ειδικά στον Ανατολικό Πόντο και στη Μικρά Ασία. Η συμμετοχή του Πόντου στον αγώνα του 1821 λόγω της γεωγραφικής του ιδιαιτερότητας ήταν μικρή, αλλά η Μικρά Ασία πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος στην εθνική συνεισφορά.

Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, ο Ελληνισμός του Πόντου αναδιοργανώνεται και αναπτύσσεται, εξισλαμισμένες περιοχές επιστρέφουν στην Ορθοδοξία και τον Ελληνισμό και οργασμός αναγεννήσεως τον διαρρέει απ’ άκρου εις άκρον, ενώ ο ίδιος άνεμος πνέει και στην υπόλοιπη Ανατολή με κορυφαία υποδείγματα τον Ελληνισμό της Πόλης, την Σμύρνη των Ελλήνων, τις πολυβασανισμένες Κυδωνίες και άλλα. Δεν θα κουράσω με αριθμούς, θα αναφέρω όμως ότι ο 20ος αιώνας βρήκε τόσο τον Πόντο όσο και την υπόλοιπη Μικρασία σε μία απίστευτη κοινωνική, δημογραφική και πολιτιστική άνθηση του ελληνικού στοιχείου, τόσο ώστε πολλοί τότε να μιλούν για άλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκ των έσω, όραμα που σωστό ή λάθος, έσβησε στα ματωμένα νερά της προκυμαίας της Σμύρνης και κρύφτηκε στους καπνούς των πυρκαγιών των ελληνίδων πόλεων της Μικρασίας.

Μπορούμε να πούμε, ότι μέχρι τη Μικρασιατική καταστροφή, η καρδιά του Ελληνικού πολιτισμού χτυπούσε στη Μικρασία και όχι στην κυρίως Ελλάδα. Οι Έλληνες στην Ανατολική Θράκη, στην Μικρασία, τον Πόντο και τις βόρειες ακτές του Ευξείνου δεν ήσαν κατακτητές, αλλά από χιλιετίες ριζωμένοι γηγενείς πληθυσμοί, με υψηλή καθαρότητα ελληνικού πολιτισμού, φρονήματος και γονιδιώματος, οι οποίοι κατάφεραν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν μέσα στις πλέον αντίξοες των συνθηκών, κρατώντας ψηλά την σημαία του ελληνισμού τους υποκύπτοντας τελικά

• σε ένα σχέδιο γενοκτονίας εκπονημένο με γερμανική μεθοδικότητα και εκτελεσμένο με τουρκική βαρβαρότητα,
• σε μία ολοκληρωτική στρατιωτική κατάρρευση και καταστροφή και
• σε μία σειρά πολιτικών λαθών και καταστροφικών μεθοδεύσεων των κατά καιρούς ελλαδικών κυβερνήσεων που δεν διακρίθηκαν μόνο για την καταστροφική τους αδιαφορία, αλλά και για το εξ ίσου επικίνδυνο ενδιαφέρον τους.

Παρ’ όλα αυτά, δεν έσκυψαν το κεφάλι στο σφαγέα τους, αλλά τον πολέμησαν με σθένος και ηρωισμό μέχρι το 1924 στα απρόσιτα βουνά τους. Παρά την ποικιλότητα της ιστορικής τους διαδρομής, παρά τους διωγμούς και τις αντιξοότητες οι Έλληνες του Πόντου και της Μικράς Ασίας διατήρησαν ατόφια τον πολιτισμό, την θρησκεία και τις παραδόσεις τους και απετέλεσαν μία ζωντανή δεξαμενή καθαρών ελληνικών γονιδίων και εθνικού πολιτισμού που διαχρονικά γονιμοποίησαν και συνεχίζουν να γονιμοποιούν τον υπόλοιπο ελληνισμό.

Μέσα από τη σύντομη αυτή αναδρομή, φαίνεται πως το Ελληνικό έθνος προαιώνια ριζωμένο και στις δυο μεριές του Αιγαίου, ολοκληρωμένο στον πανάρχαιο γεωφυσικό και γεωπολιτικό του χώρο δημιουργεί πολιτισμό και αυτοκρατορίες. Όπως ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε αφύσικο εγκλεισμό ή περιορισμό, στερημένο το ζωτικό του χώρο, μαζεμένο στη μία του άκρη μόνο, φυτοζωεί, εσωστρέφει και παρακμάζει. Οι ισχυροί της γης το γνώριζαν και το γνωρίζουν αυτό. Αυτή είναι και η αιτία των συμφορών του Πόντου και της Ελληνικής Μικρασίας.

Η ιστορία του ελληνικού έθνους δεν σταματά σήμερα, αλλά όπως έρχεται μέσα από τις χιλιετίες εκτείνεται και σε βάθος χρόνου στο μέλλον. Δεν αποτελούν μόνο τα κριτήρια της εποχής μας στοιχείο αξιολογήσεως του μέλλοντός μας, αλλά το σύνολο της ιστορίας μας και το σύνολο αυτό διδάσκει την εκπληκτική ζωτικότητα και δύναμη αναγεννήσεως του Ελληνικού έθνους ακόμη και μέσα από τις χειρότερες των συνθηκών. Έτσι λοιπόν φίλοι μου δεν σας καλέσαμε σήμερα εδώ για να θρηνήσουμε για τις χαμένες μας πατρίδες, αλλά για να σας θυμίσουμε πως υπάρχουν σκλαβωμένες πατρίδες που ζητούν την ελευθερία τους.

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ