ΑΡΕΤΕΣ,ΑΞΙΕΣ,ΑΡΧΕΣ.ΙΔΑΝΙΚΑ

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ
Αρετές, Αξίες, Αρχές, Ιδανικά: Πόσα γνωρίζουμε για αυτές τις σημαντικές έννοιες ;

Αρετές: φρόνησις, σωφροσύνη, ανδρεία, δικαιοσύνη
Αξίες: καλόν, αγαθόν, αληθές, ελεύθερον
Αρχές: τιμή, σέβας, άμιλλα, μετοχή
Ιδανικά: υγεία, ηδονή, πλούτος, τιμές

α. Αρετές: Τις γνωρίζουμε καλά από τον Πλάτωνα και πολλούς άλλους φιλοσόφους.

Φρόνησις= το διανοήσθαι. Είναι ο τρόπος σκέψης, η νοοτροπία, η σύνεση, η γνώση της Φύσεως, τέλος η αυτογνωσία. Το Δελφικό ‘γνώθι σαυτόν’. Είναι ο τρόπος των Ελλήνων, ο χαρακτήρας, από το ρήμα (ρ) τρέπω=στρέφω το νου μου προς…

Σωφροσύνη < σως+φρήν=υγιής νους, η κοσμιότητα, η εφαρμογή της φρόνησης, ο τρόπος ζωής (δίαιτα). Από το ζεύγος αυτό των αρετών, η φρόνησις, με την επίγνωση οδηγεί στη φιλοσοφία, και η σωφροσύνη με την πράξη, κάνει τον άνθρωπο σοφό σε ορισμένους τομείς. Ο Σωκράτης παραδεχόταν τον εαυτό του σοφό μόνο για λίγα πράγματα. Έλεγε ότι ο πάνσοφος ξεπερνά τον άνθρωπο, είναι σπάνιο είδος είναι δαιμόνιος δηλαδή σχεδόν ‘θεός’. Ανδρεία. Η πολεμική ανδρεία είναι μία έκφραση της καθολικής ανδρείας, δηλαδή της λεβεντιάς, παλικαριάς, και ανθρωπιάς. Επομένως δεν είναι προνόμιο των ανδρών. Ο Αριστοτέλης απαιτεί: ‘‘δεί (=πρέπει) τη γυναίκα είναι σώφρονα και ανδρεία’’. Δικαιοσύνη. <δίκη<δέκομαι (=εγώ το δέχομαι) = το ορθόν, η τάξη, ο νόμος. Ο ανθρώπινος νόμος αλλά και ο φυσικός Νόμος. Όπως σωφροσύνη χωρίς φρόνηση δεν υπάρχει στην προσωπική ζωή, έτσι ούτε δικαιοσύνη χωρίς ανδρεία στην κοινωνική. β. Aξίες: Από το άξω <άγω=πόσο ζυγίζω. Τις θεωρούσαν οι Έλληνες απαραίτητη προϋπόθεση για την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους. Καλόν. Αρχέγονη λ. αρχικά αφορούσε την υγεία, είναι η ωραιότητα, όχι μόνο η σωματική αλλά και η νοητική. Το κάλλος είναι το αναμφισβήτητο και ανεπανάληπτο γνώρισμα του ελληνικού πολιτισμού. Σε εποχές ευτέλειας όπως η σημερινή είναι η πρώτη αξία που εξαφανίζεται μέσα σε χείμαρρο κακογουστιάς, του kitsh. Αγαθόν. <α-γηθέω=αγάλλομαι, χαίρω. Το καλό, το σωστό, το ενάρετον. Το μέτρον: ‘’μέτρον άριστον’’ το ‘’μηδέν άγαν’’. Οι δύο φράσεις με το περίφημο και ανεξήγητο (;) ΕΙ [ άλλοι το λένε Ε] στη μέση: ‘’μηδέν άγαν ΕΙ γνώθι σαυτόν’’ γραμμένες στη μετώπη του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, έβγαζε νόημα. Και ήταν ο τέλειος και ο τελικός σκοπός του ελληνικού τρόπου ζωής: ‘’τίποτα (πλέον) το περιττό εάν γνωρίζεις τον εαυτό σου’’. Και ενωνόντουσαν σε μια λέξη την καλοκαγαθία. Αληθές. <α-λήθω=το μη κρυμμένο, το φανερό, συνεπώς το πραγματικό, το όντως όν. Είναι η ματωμένη πορεία του ανθρώπου από ‘’κρυμμένος στο σκοτάδι’’ μέχρι το ‘’φωτισμένος ο νους μου’’ με τον Λόγο και με την επίγνωση ‘’ανακαλύπτω τη φύση και τον εαυτό μου’’. Το αντίθετο του αληθούς, το ψεύδος για απάτη, ο δόλος, ο εμπαιγμός. Είναι το ιδεολόγημα δηλαδή η συνειδητή κατασκευή ιδέας από τον Εξουσιασμό, ώστε να θεωρηθεί αλήθεια από το λαό. Η αν-ουσία. Ελεύθερον. <ελεύθω, του έρχομαι. Αρχική σημασία αυξάνω, ολοκληρώνομαι, ανελίσσομαι. Οι Έλληνες γνώριζαν ότι χωρίς αλήθεια δεν υπάρχει ελευθερία και φυσικά και το αντίστροφο. Ο Επίκτητος λέει: ‘’στις αλήθειες η ελευθερία’’. Η καινή διαθήκη αντιγράφει ‘’γνώσεσθε την αλήθεια και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς’’. γ. Αρχές: Αρχέγονη λ. σχετική με το αρήγω=βοηθώ, δύναμις. Οι αρχές ήταν οι βάσεις λειτουργίας τη ελληνικής κοινωνίας ανεξαρτήτως πολιτεύματος, αφού το ζητούμενο ήταν ο ενεργός πολίτης. Τιμή. Αρχικά σήμαινε την αξία ενός πράγματος, μετά την εκτίμηση, την καλή φήμη, την υπόληψη τέλος τον έπαινον. Είναι το κίνητρο και η ανταμοιβή για τις ηρωικές πράξεις, πράξεις πέραν του εγώ. Σήμαινε την ανταπόδοση [ανάγκα=δράση/αντίδραση] της βοήθειας προς τον συμπολίτη τη κοινότητα τη Πόλη την Ανθρωπότητα. Ο λαός μας λέει: ‘’η τιμή τιμή δεν έχει και χαρά στον που την έχει’’. Σέβας. Υποχώρηση ενώπιον ανώτερου, θαυμασμός, αιδώς. Στην ελληνική θρησκεία αναφέρεται μόνο ως ‘’σεβάσματα’’, θεσμοί της πόλεως. Για ασέβεια των σεβασμάτων αυτών κατηγορήθηκε ο Σωκράτης. Άμιλλα. Συναγωνισμός προς υπεροχή, ο Αγών. Είναι η φυσική δράση για τοποθέτηση σε μια βαθμίδα της ιεραρχίας. Στην ελληνική πολιτεία είναι η προσπάθεια ανάληψης λειτουργήματος προς την ‘’σχετλίην έριν’’, την κακούργα, και την ονομάζει ‘’αγαθήν έριν’’, που ωθεί στη βελτίωση του πολίτη. Μετοχή. Η συμμετοχή στα κοινά κατ’ ισομοιρίαν: ‘’τας πολιτικάς αρχάς κατ’ ισότητα και καθ’ ομοιότητα άξιούσι’’ (Αριστοτ. Πολιτικά). Η συμμετοχή γινόταν με την ανάληψη υπουργίας και λειτουργίας, η πρώτη στον πολιτικό τομέα και η δεύτερη στον οικονομικό. [σημ. και τα δύο θα εξεταστούν στο κεφάλαιο της πολιτικής]. Τόσο απαράδεκτη εθεωρείτο η αδιαφορία συμμετοχής, ώστε ο Πλούταρχος καυτηριάζει το ‘’λάθε βιώσας’’. Εξ αυτού και το επιτύμβιο σατιρικό ‘’τέθνηκε λάθε βιώσας’’. Η άμιλλα και η συμμετοχή ήσαν οι δύο στυλοβάτες που στήριζαν τα ελληνικά πολιτεύματα. Φυσικά και ήσαν δικαίωμα και υποχρέωση του κάθε πολίτη. δ. Ιδανικά: Είναι ιδέες, πρότυπα, το τέλος, ο επιδιωκόμενος σκοπός στον ατομικό και κοινωνικό τομέα. Όλα τα ιδανικά είναι στοιχεία μιας τέλειας ιδεατής ζωής, της ευζωίας. Ο Αριστοτέλης βεβαιώνει ότι: <<του ζήν καλώς…>> (=το να ζεις σωστά αυτό είναι ο επιζητούμενο σκοπός και για τα κοινά και για το άτομο). Πολιτικά 1278

Υγεία. Πανάρχαι λέξη – θα την εξετάσουμε στο ειδικό κεφάλαιο – δεν δηλώνει σήμερα ηθικό όρο. Τους Έλληνες όμως το ‘’νους υγιής εν σώματι υγιεί’’ ήταν και είναι ακόμα σύνηθες απόφθεγμα και δεν αναφέρεται μόνο στην ευρωστία του σώματος αλλά και στα λοιπά ανθρώπινα στοιχεία.

Ηδονή. Δηλώνει ευφροσύνη, χαρά, ευδαιμονία, είναι η βάσις του Ευ ζην των Ελλήνων. Σε αντίθεση, επειδή θεωρήθηκε – στη Γιαχβεδική κοινωνία μας – το σώμα ως βρωμερό και τρισάθλιο <<δοχείο>> Εφραίμ προσωρινής κατοικίας της- δήθεν- ουράνιας ψυχής, η ηδονή είναι γι αυτούς το φρικτότερο έγκλημα <<διαβολικής>> επιρροής. Ό,τι το σαρκικό είναι απαγορευμένο οι δε <<ηδονιστές>> φιλόσοφοι, Επίκουρος Αρίστιππος ο ηδονισμός είναι παντού: στο σώμα ως ήθος, στην τέχνη ως συναίσθημα, στην επιστήμη ως χαρά του νου και στη φιλοσοφία ως επιδίωξη/ολοκλήρωση.


Πλούτος <πίμ-πλημι=γεμίζω, ικανοποιούμαι, η ευμάρεια. Ο πλούτος, όπως όλα τα άλλα ιδανικά των Ελλήνων, έχει σήμερα διαστρεβλωθεί σε κέρδος, συσσώρευση χρημάτων, πραγμάτων, δυνάμεως. Τέτοιους πλούσιους τους ειρωνεύονταν λ.χ. <<Καλλίας ο πλούσιος>>. Εννοούσαν τον καθολικό πλούτο των ιδεών, αισθημάτων ικανοποίηση των αναγκών με μέτρον, αυτάρκεια.


Τιμές. Ήσαν απλώς η γενική αποδοχή, εκτίμηση, οι διακρίσεις. Ήσαν <<…ο έπαινος του Δήμου και των σοφιστών>> του Καβάφη.
Βέβαια στην Ελλάδα το Ήθος περιείχε και μια άλλη Τετρακτύν: θρησκεία / πολιτική / αθλητισμός / παιδαγωγία. Αυτά όμως θα τα εξετάσουμε σε ιδιαίτερα κεφάλαια. Το ήθος δημιουργεί τους νόμους και οι Έλληνες προσπαθούσαν οι δικοί τους να είναι συμβατοί με τους νόμους της Φύσεως. [παράβαλε το τραγικό της σύγκρουσης του ανθρώπινου και του φυσικού νόμου, στη διαμάχη Αντιγόνης / Κρέοντος στον Σοφοκλή].
Στους Έλληνες το Ήθος σαν βασικό στοιχείο του Πολιτισμού αφορούσε μόνο σχέσεις πολίτη / πόλεως (προσώπου/συνόλου) και φυσικά μεταξύ των πολιτών. Όπως είπαμε δεν έχει καμία σχέση με θρησκεία. Έχουμε πάθει τέτοια πλύση εγκεφάλου, που θεωρούμε αδιανόητο να υπάρχει ήθος χωρίς θρησκεία.