ΤΑ ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ ΧΑΒΡΙΑ

Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου
Συγγραφεύς – Ναυτικός

Μέλος Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.

 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», τ. 950, σ.60

NOE. 2012, εκδ. ΕΘΕ (Ελληνική Θαλάσσια Ένωση) / ΓΕΝ.

 1η ανάρτηση στο διαδίκτυο απο το ιστολόγιο ΠΕΡΙ ΑΛΟΣ την Τετάρτη 2 Ιανουαρίου 2012
              Προτού περάσουμε στην περιγραφή των πιο γνωστών στρατηγημάτων του Ναυάρχου Χαβρία, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η χρήση της λέξεως Ναύαρχος (ναυς + άρχω) δεν απαντάται στον Στόλο των Αθηνών για τον Αρχηγό της ναυτικής δυνάμεως παρά στους Λακεδαιμονίους. Για τον ανώτατο Αξιωματικό, οι Αθηναίοι, ακόμα και στο ναυτικό, χρησιμοποιούσαν την λέξη Στρατηγός. Αντίστοιχα, η ναυαρχίδα, το πολεμικό πλοίο από το οποίο διευθύνονταν οι κινήσεις του στόλου καλούνταν «στρατηγίς ναυς».

       [και πρώτα μεν καταβύθισαν μια από τις ναυαρχίδες] 

       «πρώτον μεν καταδύουσι των στρατηγίδων νεών μίαν» [1]

Πέρασαν πολλά χρόνια έως ότου οι Αθηναίοι αντικατέστησαν την λέξη «στρατηγίς» με την αντίστοιχη «ναυαρχίς».

       [δέχτηκε την χρυσή υδρία και την τοποθέτησε στην πιο μεγάλη ναυαρχίδα]

       «και δεξάμενος εις την μεγίστην των ναυαρχίδων έθετο την υδρίαν χρυσήλατον ούσα» [2].

Ο Ναύαρχος του στόλου των Αθηναίων ήταν ένας από τους δέκα άρχοντες, ο οποίος εκλέγονταν ετησίως με ψηφοφορία και είχε την κυριότερη ή όλη την διοίκηση του στόλου [3]. Ο Χαβρίας έζησε το 4^ο αι. π.Χ. Ήταν Αθηναίος Στρατηγός ο οποίος διαδέχτηκε τον Ιφικράτη. Η πολεμική του δύναμη καθώς και η προσφορά του στην πόλη ήταν μεγάλη. Την περίοδο 378-379 π.Χ. μετά από την συγκρότηση της δεύτερης θαλάσσιας ηγεμονίας των Αθηνών (B΄ Αθηναϊκή Συμμαχία 377-355), μαζί με τον Ιφικράτη και τον Τιμόθεο (τον υιό του Κόνωνος) συναποτέλεσαν την τριάδα των περίφημων στρατηγών. Εκτός από τις επανειλημμένες νίκες του κατά των Περσών, ο Χαβρίας, το 376 π.Χ. κατόρθωσε μια λαμπρή ναυτική νίκη στην Νάξο! Επιτεθείς κατά του ναυάρχου των Σπαρτιατών Πόλιδος, συνέλαβε 3.000 αιχμαλώτους και συνέλεξε από λάφυρα 110 τάλαντα, τα οποία προσέφερε στο Δημόσιο Ταμείο. Ήταν η πρώτη νικηφόρα ναυμαχία για τους Αθηναίους κατά των Σπαρτιατών μετά από τις Αργινούσες (406 π.Χ) και σηματοδότησε μια περίοδο ναυτικής υπεροχής που κράτησε 54 έτη μέχρι την οριστική παρακμή λόγω της ήττας το 322 π.Χ. (Ναυμαχία της Αμοργού στον Λαμιακό Πόλεμο). Ο Χαβρίας υπήρξε σπουδαίος Στρατηγός, Ναύαρχος και ταλαντούχος στη ναυτική τακτική και στρατηγική. Γνώριζε πολύ καλά να εκτελεί ελιγμούς τόσο στην ξηρά όπως και στην θάλασσα και ήξερε να περιμένει και να επιλέγει την κατάλληλη στιγμή, κατά την οποία μπορούσε να πετύχει αιφνιδιασμό!

Η αναλυτική και στοχευμένη τακτική/στρατηγική  σκέψη του μαρτυρείται από τον τρόπο αντίληψης της Εκτίμησης Καταστάσεως (την βάση της Επιχειρησιακής Σχεδίασης) με ιδιαίτερη έμφαση στην μελέτη της Εχθρογνωσίας, την οποία πρώτος διατύπωσε ως άξονα μιας πολεμικής επιχειρήσεως:

[Ο Χαβρίας έλεγε ότι πολύ καλά στρατηγούν όσοι γνωρίζουν προπάντων την κατάσταση των εχθρών].

«Χαβρίας έλεγε κάλλιστα στρατηγείν τους μάλιστα γιγνώσκοντας τα των πολεμίων» [4]

Θεωρείται ο εισηγητής μιας πρωτόγνωρης πολεμικής στάσης, κατά την οποία οι στρατιώτες διατηρούν τις γραμμές τους στηρίζοντας την ασπίδα στο γόνατο και παράλληλα κρατώντας το δόρυ ορθό [5]. Αυτός ήταν κυρίως ο λόγος για τον οποίο ο ίδιος υπερηφανευόταν, και παρόλα που είχε να επιδείξει πολλά και μεγάλα κατορθώματα, ζήτησε να τον δείχνουν οι αναπαραστάσεις με τις οποίες τον τίμησε ο λαός, σε αυτήν ακριβώς τη στάση [6]. Η συγκεκριμένη επινόηση που αναφέρεται από τις αρχαίες πηγές, πραγματοποιήθηκε το 378 π.Χ. κατά τη διάρκεια εκστρατείας των Λακεδαιμονίων υπό την ηγεσία του Αγησίλαου Β΄ στην Βοιωτία. Ο Χαβρίας ηγείτο των αθηναϊκών δυνάμεων και διαπιστώνοντας την προσέγγιση ενός μεγαλύτερου πελοποννησιακού στρατεύματος, το οποίο –  όπως ευφυώς διέκρινε – δίσταζε να εμπλακεί σε μια καθοριστική εκ παρατάξεως σύγκρουση, κατέφυγε στο εκπληκτικής αξίας στρατήγημα. Ο Αθηναίος ηγήτωρ συνειδητοποίησε ότι ο Αγησίλαος απέφευγε να θέσει σε κίνδυνο την ζωή των «πολύτιμων Σπαρτιατών Ομοίων» διακινδυνεύοντας μιαν αμφίρροπη σύγκρουση. Επιλέγοντας έναν λόφο που δέσποζε της περιοχής, διέταξε τους μισθοφόρους να αντιγράψουν την στάση που ο ίδιος έλαβε, τοποθετώντας την ασπίδα παρά πόδας, ακουμπώντας τη με το γόνατο. Με τον τρόπο αυτό δήλωσε την αυτοπεποίθηση του στρατεύματος και την επιχειρησιακή εμπειρία των πολεμιστών που τον ακολουθούσαν, στέλνοντας ένα σαφές πλην όμως προειδοποιητικό μήνυμα προς τους εχθρούς και ειδικά προς τον Αγησίλαο. Έτσι ανάγκασε τον πολυαριθμότερο αντίπαλο να αποχωρήσει χωρίς να δώσει μάχη.

Τεχνάσματα Χαβρίου

Ελάχιστα έχουν διασωθεί από τα περίφημα τεχνάσματά του. Υπάρχουν σκόρπιες αναφορές από τα κείμενα αρχαίων συγγραφέων, δίχως όμως να περνούν σε ειδικευμένες περιγραφές στρατηγικής. Εν τούτοις, σημαντικό βοήθημα αποτελεί ένα «ανθολόγιο» από συγκεντρωμένα αποσπάσματα, που περιγράφουν τα τεχνάσματά του στο έργο του Πολυαίνου «Στρατηγημάτων». Αναφέρουμε ενδεικτικά:

α) Τακτική κάλυψη και εξαπάτηση

Κάποτε, δώδεκα ανιχνευτικά πλοία [7] των Λακεδαιμονίων ήταν αγκυροβολημένα αλλά δεν τολμούσαν να ανοιχτούν στο πέλαγος. Έπρεπε όμως να βρεθεί ένας τρόπος να εξαναγκαστούν σε απόπλου προκειμένου να ναυμαχήσουν. Ο Χαβρίας τότε έλαβε μια εξαιρετική απόφαση, η οποία αποδεικνύει την ευφυΐα του σε συνδυασμό με την επιχειρησιακή εμπειρία. Απέπλευσε επικεφαλής δύναμης αποτελούμενης από δώδεκα πλοία, τα οποία όμως χώρισε σε ζεύγη (2x6), ενώνοντας τα ιστία των δύο πλοίων σε ένα! Έτσι δημιούργησε μια ψευδή τακτική εικόνα βασιζόμενος στην οφθαλμαπάτη, καθώς από μακριά φαινόταν ότι στα ανοιχτά υπήρχαν μόνον έξι τριήρεις. Το «ίχνος» που έδιναν στον αισθητήρα-οφθαλμό του αντιπάλου ήταν πλασματικό, με συνέπεια να προκαλέσουν εσφαλμένη Εκτίμηση Καταστάσεως! Οι Λακεδαιμόνιοι βλέποντας ότι ο Χαβρίας απέπλευσε με τα μισά πλοία από αυτά που διέθεταν εκείνοι, ανοίχτηκαν στην θάλασσα για να τον αντιμετωπίσουν. Τότε ο Χαβρίας αναμένοντας την κατάλληλη στιγμή, έλυσε τα ιστία, χώρισε τις τριήρεις, και τους επιτέθηκε. Αιχμαλώτισε τις μισές εχθρικές τριήρεις μαζί με τα πληρώματά τους.

β) Νυχτερινή Συνδυασμένη Επιχείρηση [8]

Δίχως αμφιβολία, το ακόλουθο ιστορικό απόσπασμα περιλαμβάνει έναν άριστο σχεδιασμό εκλογής Στόχου – Μέσων – Χρονικής Διάρκειας, πριν και κατά την D-Ημέρα [9]. Η καταλληλόλητα της περιοχής αποβάσεως (κοίλη ακτή) όχι πολύ μακριά από την περιοχή του κυρίου ΑΝΣΚ και της ώρας Η (διάρκεια σκότους), καθώς και η εκμετάλλευση του αιφνιδιασμού, αύξησαν κάθετα την αποτελεσματικότητα της αμφίβιας εφόδου. 

Προκειμένου να (πολιορκήσει) μια πόλη σκέφθηκε το ακόλουθο τέχνασμα. Έφθασε νύχτα και υπό την κάλυψη του σκότους αποβίβασε δύναμη πελταστών. Τα ξημερώματα ο ίδιος, έπλευσε στο λιμάνι που ήταν μακριά από την περιοχή όπου είχε αφήσει τους πελταστές. Οι στρατιώτες της πόλεως έσπευσαν να τον εμποδίσουν να αποβιβάσει τα πληρώματά του. Τότε οι ενεδρεύοντες πελταστές επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στους στρατιώτες τους οποίους πλαγιοκόπησαν . Αρκετοί στρατιώτες σκοτώθηκαν, ενώ άλλοι συνελήφθηκαν αιχμάλωτοι και μεταφέρθηκαν στα πλοία [10].

γ) Εκμετάλλευση  Μαχητικής Ισχύος

Ο Χαβρίας μελετούσε όλα τα χαρακτηριστικά των στρατευμάτων (π.χ. μαχητική ικανότητα, θέληση) που θα αντιπαρατάσσονταν σε μια χερσαία ή ναυτική σύγκρουση, προβλέποντας πως αυτά θα μπορούσαν να υποστηρίξουν με τον πλέον επωφελή τρόπο τις τακτικές επιχειρήσεις, καλύπτοντας παράλληλα τις ανάγκες των υφιστάμενων σχεδίων. Αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα μιας απλής διαδικασίας για την επιλογή των ικανότερων μαχητών/μονάδων, αλλά εφαρμοζόταν σε συνδυασμό με τις ΨΕΠ (Ψυχολογικές Επιχειρήσεις Πολέμου) [11].
Για παράδειγμα όποτε του παρουσιαζόταν μια δύναμη από νεοσύλλεκτους στρατιώτες, έδιδε την εντολή στους «αρρώστους» να παρατάσσονται χωριστά από τους υπόλοιπους. Όσοι λοιπόν δείλιαζαν παρατάσσονταν χωριστά προσποιούμενοι ότι ήταν άρρωστοι. Τότε ο Χαβρίας δεν τους χρησιμοποιούσε στην μάχη, παρά μόνο στις επιχειρήσεις καταλήψεων φρουρίων, ώστε με την παρουσία του πλήθους τους να προκαλούν φόβο στους εχθρούς [12].

δ) Κέντρο Εκπαιδεύσεως ΚΕ στην Αίγυπτο (377-376 π.Χ.)

Τον καιρό που ο Χαβρίας βρισκόταν στην Αίγυπτο, πρόσφερες τις υπηρεσίες του στον βασιλιά των Αιγυπτίων Άκορι, ο οποίος συγκέντρωσε ισχυρές μισθοφορικές δυνάμεις κατά του Πέρση βασιλιά που είχε ήδη εκστρατεύσει με πεζή και ναυτική δύναμη. Ο βασιλιάς των Αιγυπτίων είχε μεν πολλά πλοία αλλά δεν είχε πληρώματα.
Τότε ο Χαβρίας κλήθηκε να επιλέξει τους καταλληλότερους Αιγυπτίους για την εκπαίδευση και επάνδρωση των 200 πλοίων. Μέσω ευφυεστάτων συστημάτων δημιούργησε εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι τοποθέτησε στην παραλία μακριά ξύλα, τα οποία αντικαθιστούσαν τους θράνους (τα θρανία των ερετών) επί των οποίων κάθονταν οι Αιγύπτιοι. Τους έδωσε τα κουπιά, όρισε  δίγλωσσους κελευστές και τους δίδαξε την τέχνη  της κωπηλασίας. Σε λίγες μόνο μέρες επάνδρωσε τα πλοία με καλογυμνασμένους κωπηλάτες [13]. Κατά αυτόν τον τρόπο η απόκτηση γνώσεων, ικανοτήτων, και δεξιοτήτων για την επιθυμητή μαχητική ικανότητα πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του επιθυμητού χρόνου, με επιθυμητά αποτελέσματα και κυρίως δίχως υπερβολικές δαπάνες και κοπώσεις των σκαφών.

ε) Ευφυής αντιμετώπιση δυσμενών καιρικών συνθηκών Μια από τις πλέον επίφοβες καταστάσεις που μπορούσε εκτός των άλλων να διαταράξει σοβαρά το ηθικό των ανδρών που υπηρετούσαν στα πλοία, αφορούσε τα έκτακτα καιρικά φαινόμενα. Σε μια αποστολή το πλοίο στο οποίο επέβαινε βρέθηκε να μάχεται με τα κύματα. Για την αντιμετώπιση της επικίνδυνης τρικυμίας, ο Χαβρίας, αφού εξέτασε γρήγορα τα δεδομένα και εκτίμησε την κατάσταση, τοποθέτησε στην παρεξειρεσία του πλοίου - εκατέρωθεν του τοίχου - δέρματα, τα τέντωσε πάνω στο κατάστρωμα δημιουργώντας ένα ψηλό φράγμα. Η κατασκευή αυτή είχε τριπλή αποστολή προστασίας: α) Δεν σκεπαζόταν το πλοίο από τα κύματα β) δεν βρέχονταν οι ναύτες και κυρίως γ) αφού τα κύματα δεν ήταν πλέον ορατά έπαψαν να τρομοκρατούνται τα πληρώματα και κυβερνούσαν σωστά το πλοίο [14].

Η Ναυμαχία της Νάξου

Σεπτέμβριος 376 π.Χ.

Το 376 π.Χ. μεταξύ Νάξου και Πάρου συνέβη θερμό επεισόδιο, το οποίο ήταν αφορμή να στηθεί το θέατρο της ομώνυμης ναυμαχίας. Όταν ο Ναύαρχος των Λακεδαιμονίων Πόλλις, πληροφορήθηκε ότι μια σιτοπομπή από φορτηγά πλοία κατευθυνόταν προς την περιοχή μεταφέροντας μεγάλες ποσότητες σιτηρών στους Αθηναίους, παραφύλαξε στο στενό αναμένοντας να επιτεθεί αιφνιδιαστικά στα φορτηγά. Αυτό όμως το έμαθε ο δήμος Αθηναίων και φρόντισε να διαθέσει στόλο για να προστατέψει την σιτοπομπή. Η ναυτική δύναμη η οποία εστάλη υπό τον Χαβρία για προστασία των πολύτιμων φορτηγών συνόδευσε με ασφάλεια την νηοπομπή μέχρι τον Πειραιά, αποτρέποντας οποιαδήποτε επίθεση του εχθρικού στόλου.  Κατόπιν, ο Χαβρίας  ηγούμενος ισχυρής δύναμης κατέπλευσε στην Νάξο, όπου άρχισε να την πολιορκεί. Οι πηγές μας μεταφέρουν ότι χρησιμοποίησε πολιορκητικές μηχανές, οι οποίες «έσειαν» τα τείχη, με σκοπό να κυριεύσει την πόλη με έφοδο. Κατά την διάρκεια της πολιορκίας ο Πόλλις κινήθηκε για να βοηθήσει τους συμμάχους Ναξίους. Οι δύο ναύαρχοι αποφάσισαν έτσι, να δώσουν ναυμαχία.

Οι αντιμέτωποι στόλοι. ΦΩΤΟ/ΕΠΕΞ: Κρίστυ Ε. Ιωαννίδου

Η Ναυμαχία

Για τον σχηματισμών των στόλων δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες. Από τις περιγραφές υποθέτουμε ότι πρόκειται για παρατάξεις απλών γραμμών μετώπου. Η ναυμαχία ξεκίνησε δυσμενώς για τους Αθηναίους αφού πρώτος ξεκίνησε την επίθεση ο Πόλλις στοχεύοντας στην αριστερή πτέρυγα των Αθηναίων. Η μαχητικότητα του Πόλλιδος ήταν τόσο μεγάλη και αποφασιστική ώστε σκότωσε με τις πρώτες συγκρούσεις τον Κήδωνα, τον επικεφαλής της παράταξης, και βύθισε το πλοίο του. Αυτό μεν είχε αρνητικό αντίκτυπο στο ηθικό των πληρωμάτων της αριστερής πτέρυγας, αφού δημιούργησε έντονα την αίσθηση υπεροχής του αντιπάλου. Από την άλλη, έδωσε περισσότερο θάρρος στον Πόλλι, ο οποίος με την ίδια ορμητικότητα εκτέλεσε επιθέσεις στα υπόλοιπα πλοία εμβολίζοντάς τα, ανοίγοντάς τρύπες, ενώ άλλα μεν έπληττε, τα υπόλοιπα έτρεπε σε φυγή. Όταν ο Χαβρίας αντιλήφθηκε ότι υπήρχε σοβαρός κίνδυνος να χαθεί η ναυμαχία από την αρχή της, έστειλε ένα μέρος από τα δικά του πλοία να ενισχύσουν την ευάλωτη πτέρυγα. Οι ενισχύσεις συγκράτησαν την επίθεση, ενώ ο ίδιος επικεφαλής του κύριου όγκου το στόλου διενέργησε επίθεση επιτυγχάνοντας εξαιρετικά αποτελέσματα. Συνολικά βύθισε 24 τριήρεις των αντιπάλων και αιχμαλώτισε άλλες οκτώ με όλο τους το πλήρωμα [15]. Το υπόλοιπο του εχθρικού στόλου τράπηκε σε φυγή. Η ναυμαχία έληξε με την νίκη των Αθηναίων.

Στο σημείο αυτό πολλοί αναρωτιούνται γιατί ο Χαβρίας δεν συνέχισε την καταδίωξη μέχρι τέλους; Ενδιαφέρουσα απάντηση δίδει ο Διοδώρος Σικελιώτης, ο οποίος εξηγεί ότι ενώ ο Χαβρίας ήθελε να συνεχίσει την καταδίωξη προτίμησε να την αποφύγει για να μην βρει την ίδια τύχη που είχαν και οι στρατηγοί στην ναυμαχία των Αργινουσών (406 π.Χ.), οι οποίοι αν και νικητές καταδικάστηκαν σε θάνατο διότι δεν περισυνέλεξαν τους ναυαγούς και τα ναυάγια. Έτσι, ο Χαβρίας έσωσε όσους ήταν ναυαγοί, έθαψε με τιμές τους νεκρούς, αφήνοντας τους αντιπάλους να διαφύγουν. Σε αντίθετη περίπτωση θα κατέστρεφε με ευκολία τον υπόλοιπο Πελοποννησιακό Στόλο.  

Ένα ένδοξο τέλος

 

Όταν ξέσπασε ο Συμμαχικός Πόλεμος (357-355 π.Χ.) λόγω της αποστασίας της Χίου, Ρόδου και Κω, με την υποστήριξη Βυζαντίου και Μαυσώλου, ο Χαβρίας κλήθηκε εκ νέου να αναλάβει υπηρεσία. Προετοιμάζοντας την επιχείρηση κατά της Χίου το 357 π.Χ. οι Αθηναίοι εξέλεξαν στρατηγούς τον Χάρη και τον Χαβρία και τους έστειλαν με ισχυρές δυνάμεις στο νησί.  Οι δύο Στρατηγοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με συμμαχικά στρατεύματα, τα οποία αποτελούσαν Ρόδιοι, Κώες, και Βυζαντινοί με αποστολή την ενίσχυση της άμυνας της Χίου. Φυσικά δεν έλλειπαν και τα στρατεύματα του Μαυσώλου, του δυνάστη της Καρίας, αφού θεωρείτο ότι ήταν ο κύριος υποκινητής του Συμμαχικού Πολέμου (357-355 π.Χ.). Οι δύο Αθηναίοι διοικητές χώρισαν τις δυνάμεις τους σε χερσαίες και θαλάσσιες. Ο Χάρης ως επικεφαλής των χερσαίων μονάδων κινήθηκε εναντίον των τειχών, ενώ ο Χαβρίας τέθηκε επικεφαλής των θαλασσίων δυνάμεων. Ο Κορνήλιος Νέπως αναφέρει ότι ο Χαβρίας είχε λάβει μέρος με την αθηναϊκή δύναμη επιβαίνοντας σε πλοίο χωρίς να είναι διοικητής. Ωστόσο καθώς  απολάμβανε τον θαυμασμό και τον σεβασμό των πληρωμάτων του στόλου, η γνώμη και οι αποφάσεις τους είχαν ξεχωριστή βαρύτητα. Το πλοίο του Χαβρία επιχείρησε να εισέλθει πρώτο εντός του λιμένα της Χίου, τον οποίον προστάτευαν εχθρικά πολεμικά. Ο διάσημος Αθηναίος διέταξε τον κυβερνήτη να πλεύσει εντός, αλλά την απόφαση αυτή δεν εκτέλεσαν τα υπόλοιπα σκάφη αφήνοντας το πλοίο του εκτεθειμένο και αβοήθητο. Τα εχθρικά πολεμικά περικύκλωσαν και άρχισαν να κτυπούν από όλες τις πλευρές το μοναχικό αθηναϊκό σκάφος.

 Το πλοίο του Χαβρία καταχτυπημένο από διαδοχικούς εμβολισμούς άνοιξε στη μέση. Ο ίδιος παρότι κατατραυματισμένος από πολλαπλά χτυπήματα συνέχιζε να μάχεται μάταια, ενώ την ίδια στιγμή οι ναύτες προτίμησαν να πέσουν στην θάλασσα επιχειρώντας να διασωθούν από τα φίλια πλοία, τα οποία παρακολουθούσαν την εμπλοκή από απόσταση. Ο Χαβρίας μπορούσε αν ήθελε να επιλέξει και να διαφύγει τον κίνδυνο. Όπως αναφέρει ο Νέπως σκέφτηκε ότι αν επιζούσε θα ήταν ατιμασμένος καθώς στα μάτια φίλων και εχθρών θα είχε δειλιάσει. Ο πολύπειρος και πολυνίκης Ναύαρχος και Στρατηγός δεν δίστασε να διαλέξει τον ένδοξο θάνατο πολεμώντας τον εχθρό πέφτοντας μαχόμενος κάτω από τα πολλαπλά κτυπήματα, πολεμώντας πρόσωπο με πρόσωπο, χέρι με χέρι τους αντιπάλους που τον είχαν περικυκλώσει.  Ο Χαβρίας (μαζί με τον Ιφικράτη και τον Τιμόθεο) αποτέλεσε έναν από τους πλέον ικανούς στρατιωτικούς διοικητές που ανέδειξε η Αθήνα στο κύκνειο άσμα της τον 4^ο π.Χ. λίγο πριν από την άνοδο της Μακεδονίας στον ελληνικό χώρο. 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Θουκυδίδου, Ιστοριών, Β 84

[2] Πλουτάρχου, Δημήτριος, 53, 2

[3] Πλουτάρχου, Θεμιστοκλής, 18

[4] Στοβαίος ΧΙΙΙ, 53

[5] Διοδώρου Σικελιώτου, ΙΕ’, 32, 5-6

[6] όπως ανωτ. 33, 4

[7] σύμφωνα με το αρχαίο κείμενο: «ναυς κατασκόπους». Πολυαίνου, Στρατηγημάτων Γ’ 11, 3

[8] Περισσότερα σχετικά με τις Νυχτερινές Επιχειρήσεις όρα: Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου: «Νυχτερινές Επιχειρήσεις κατά την υποστήριξη Μαχητικής Ισχύος στην αρχαία Ελλάδα», περιοδικό "ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ", τ. 575, σ.97, εκδ. Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού / Γενικό Επιτελείο Ναυτικού ΔΕΚ 2010 - ΦΕΒ 2011

[9] D-Ημέρα θεωρείτε η χρονική περίοδος που εκτιμάται ότι εξυπηρετεί την έναρξη μιας αμφίβιας επιχειρήσεως. Ώρα Η εννοείται η ώρα κατά την οποία φτάνει στην ακτή το πρώτο αποβατικό κύμα.

[10] Πολυαίνου, Στρατηγημάτων Γ’ 11, 9

[11] Περισσότερες πληροφορίες για τις ΨΕΠ στην αρχαία Ελλάδα, όρα: Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου (2010): «Ψυχολογικές Επιχειρήσεις Πολέμου στην Αρχαία Ελλάδα», περιοδικό «Στρατοί και Τακτικές», τεύχος 1, σελ 28, Αιγίς Εκδοτική, καθώς και στο προσωπικό ιστολόγιο της συγγραφέως Περί Αλός: www.perialos.blogspot.gr.

[12] Πολυαίνου, Στρατηγήματα, Γ, 11,8

[13] όπως ανωτ., Γ’ 11, 7

[14] όπως ανωτ., Γ’ 11, 13.

[15] Διοδώρου Σικελιώτου ΙΕ’ 35, 2

 

ΠΗΓΕΣ/ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Διοδώρου Σικελιώτου, Ιστοριών, εκδ, Κάκτος

Ξενοφώντος, Ελληνικών, εκδ. Πάπυρος /Γεωργιάδης

Πολυαίνου, Στρατηγημάτων, εκδ. Γεωργιάδης.

Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τ. 18, σελ. 496.

Cornelius Nepos, «Les vies des grandes capitaines Grecs et Romains», traduit par M. Le Gras, Berlin 1746

http://perialos.blogspot.gr/2013/01/blog-post_2.html